Morgunblaðið - 04.07.1995, Blaðsíða 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 4. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Viðhorf til alnæmis
— fyrr og nú
NÚ ÞEGAR um
áratugur er liðinn síð-
an alnæmi kom til
sögunnar hér á landi
er fróðlegt að skoða
almenn viðbrögð við
sjúkdómnum og
hvaða áhrif þau hafa
haft á líf og atvinnu
HlV-jákvæðra ein-
staklinga.
Fyrstu viðbrögð
við alnæmi
í byijun níunda
áratugarins fóru
fréttir að berast utan
úr heimi um óþekktan
og ónæmisbælandi sjúkdóm sem
fyrst og fremst virtist leggjast á
homma. Þáverandi formaður Sam-
takanna ’78, félags lesbía og
homma á íslandi, segir að félags-
menn hafí fyrst lesið í amerískum
blöðum árið 1981 um eitthvert
krabbamein sem legðist á homma.
Þeir voru tortryggnir gagnvart
fréttunum þar sem þeir töldu ólík-
legt að krabbamein veldi út sér-
stakan hóp. Málið var þó lítið
rætt innan þeirra hóps og var
ekki tekið til umræðu í stjórn Sam-
takanna ’78 fyrr en árið 1983, en
það ár hófust blaðaskrif hér á landi
um þennan dularfulla sjúkdóm.
Þá þegar var talið líklegt að um
veirusmit væri að ræða en óvissa
var um smitleiðir og ýmsar vanga-
veltur voru þar að lútandi. Sem
dæmi úr blaðaviðtali 1983: „Það
er þannig líklegt að eitthvað í
hátterni homma geti valdið ónæm-
isbæklun sem síðan ágerist.“
Sjúkdómurinn var lítillega til
umfjöllunar í dagblöðum árið 1984
og bar umræðan keim að því að
við værum nokkuð óhult, þar sem
þjóðin væri fámenn og tilltölulega
einangruð. Sjúkdómurinn kom
okkur ekki beinlínis við, enda bara
úti í hinum stóra heimi. í apríl
1985 segir þáverandi heilbrigðis-
ráðherra landsins í blaðaviðtali:
„Við erum blessunarlega lausir við
þennan sjúkdóm.“ Formaður Sam-
takanna ’78 á þessum tíma segir
að heilbrigðisyfírvöld hafi í byijun
litið á alnæmi sem
hommavandamál og
fundist það vera í
verkahring Samtak-
anna ’78 að takast á
við það. Heilbrigðisyf-
irvöld voru þó tilbúin
til að styðja við bakið
á þeim.
Haustið 1985 var
staðfest að einn ís-
lendingur hefði
greinst með alnæmi
og að nokkrir til við-
bótar væru líklega
smitaðir af alnæmis-
veirunni. Þegar upp-
víst varð að alnæmi
hefði numið land á íslandi leið
varla sá dagur að ekki væri fjallað
um alnæmi í fjölmiðlum og ekki
var öll umfjöllun á fræðandi og
upplýsandi nótum. Heilbrigðisyf-
irvöld settu í gang mikla fræðslu-
og áróðursherferð til varnar út-
breiðslu alnæmis. Það var eins og
eitthvert fár hefði gripið þjóðina
og ekki er ólíklegt að þessi mikla
umfjöllun hafi ýtt undir hræðslu
við sjúkdóminn og um leið alið á
fordómum í garð þeirra sem smit-
ast höfðu.
Alnæmi - vandamál hverra?
Ef tekið er mið af fyrstu við-
brögðum við alnæmi hér á Iandi
kemur ekki á óvart það viðhorf
að alnæmi sé hommasjúkdómur
sem komi hinum almenna borgara
ekki við. Þetta viðhorf hefur reynst
nokkuð lífsseigt í almennri um-
ræðu um alnæmismál. Vissulega
eru hommar ennþá í meirihluta
þeirra sem sýktir eru af alnæmis-
veirunni, en hvað felur þessi af-
staða í sér í reynd? Annars vegar
þægilegheit; hún auðveldar okkur
að loka augum fyrir staðreyndum
og losar okkur undan þeirri ábyrgð
að skoða hvort hugsanlega sé eitt-
hvað í kynhegðun okkar sem
þarfnist breytinga. Hins vegar fel-
ur afstaðan í sér fordóma gagn-
vart samkynhneigð. Eða er það í
sjálfu sér ekki sorglegt þegar ung-
ur maður deyr langt um aldur fram
fram úr alnæmi? Skiptir máli hvort
Hver eru viðhorf al-
mennings til alnæmis-
—
sýktra. Petrína As-
geirsdóttir fjallar um
fordóma og ranghug-
myndir fólks.
hann felldi hug til karla eða
kvenna? Málið er víst ekki alveg
svona einfalt, það er svo miklu
þægilegra að dæma samborgarana
eftir stöðluðum hugmyndum okkar
um hvað sé eðlilegt og hvað ekki,
í stað þess að eyða kröftum í að
reyna að skilja þá sem tilheyra
öðrum hópi en við menningarlega
séð.
Undanfarin ár hefur ásýnd al-
næmis tekið breytingum í hinum
vestræna heimi þar sem gagnkyn-
hneigðir einstaklingar, konur og
karlar eru fjölmennust í hópi ný-
smitaðra. Þróunin er sú sama hér
á landi.
Atvinnumál HlV-jákvæðra
Félagslegar aðstæður HIV-
jákvæðra á íslandi eru mismun-
andi. Ýmist eru þeir með menntun
á grunnskóla-, framhaldsskóla-
eða háskólastigi, ýmist hafa þeir
fest sig í sessi á vinnumarkaði eða
þeir hafa ekki náð fótfestu í at-
vinnulífinu vegna HlV-smits eða
af öðrum orsökum og ýmist búa
þeir í eigin húsnæði eða eru í leigu-
húsnæði.
En hversu mikil áhrif hefur
HlV-smit haft á atvinnuþátttöku
HlV-jákvæðra einstaklinga hér á
landi? Lítil könnun sem ég gerði
árið 1993 á stöðu HlV-jákvæðra
á vinnumarkaði veitir innsýn í þau
mál. í könnuninni tóku þátt þrett-
án HlV-jákvæðir einstaklingar,
ein kona og tólf karlar á aldrinum
22-50 ára. Liðin voru frá einu og
upp í níu ár frá því smit þeirra
greindist og höfðu þau undanfarin
ár verið í starfi í lengri eða
skemmri tíma.
Petrína
Ásgeirsdóttir
Sum höfðu unnið mörg ár á
sama vinnustað og höfðu getað
haldið sínu striki þrátt fyrir HIV-
smit. Hjá öðrum hafði þverrandi
heilsa og/eða andlegt álag haft
áhrif á starfsgetu og orðið til að
þeir þurftu að hætta vinnu eða
unnu stopult. Einum viðmælanda
minna var sagt upp vinnu í sölut-
urni vegna HlV-smits síns þar sem
yfirmaðurinn taldi það hafa áhrif
á viðskiptin. Uppsögnin hafði mik-
il áhrif á viðkomandi sem upplifði
mikla höfnun, hins vegar mætti
sá hinn sami velvilja og stuðningi
á öðrum vinnustað þar sem hann
sagði vinnuveitanda frá smiti sínu.
Um helmingur þeirra sem þátt
tóku í könnuninni höfðu valið að
segja ekki frá smiti sínu á vinnu-
stað. Meginástæða þagnarinnar
er hræðsla við viðbrögð og ótti við
fordóma á vinnustað. Um helming-
ur viðmælenda minna í könnuninni
hafði valið að segja nánu sam-
starfsfólki sem þeir höfðu unnið
lengi með frá smiti sínu og sumir
einnig yfirmönnum sínum. Sam-
dóma álit þeirra var að viðbrögðin
hefðu verið jákvæð og einkennst
af skilningi og velvilja. í samtölum
við nokkra kom fram að þeir ættu
ekki von á öðru en jákvæðum við-
brögðum á vinnustað en þeir höfðu
áhyggjur af utanaðkomandi við-
brögðum ef fréttin bærist út vegna
eðli starfsins, þó svo HlV-smit
þeirra hefði engin áhrif á störf
þeirra.
Misrétti og fordómar -
goðsögn eða staðreynd?
Ótti HlV-jákvæðra við höfnun
ef þeir segja frá smiti sínu, á
vinnustað eða annars staðar, er
áþreifanlegur. Ótti þeirra á við rök
að styðjast því margir hafa þeir
einhvern tímann upplifað beina
eða óbeina höfnun og fordóma í
einhverri mynd vegna HlV-smits-
ins. Þrátt fyrir mikla fræðslu um
sjúkdóminn og smitleiðir hans
virðast enn vera í gangi ýmsar
ranghugmyndir.
Niðurstöður tveggja íslenskra
skoðanakannana árið 1987, sem
náðu annars vegar til 1.115
manns og hins vegar til 716
manns, bentu til mjög góðrar
þekkingar á staðfestum smitleið-
um sjúkdómsins (yfir 95%). Hins
vegar töldu nær 60% að smitleið-
ir væru fleiri. Þannig töldu 25%
aðspurðra að alnæmi gæti smitast
með matvælum. Rúmlega 60%
voru andvígir því að HlV-jákvæð-
ir einstaklingar ynnu við matvæli
og rúmlega 11% töldu sér ekki
fært að vinna með HlV-smituðum
einstaklingum. í könnun á kyn-
hegðun og þekkingu á alnæmi
sem gerð var 1992 og náði til 971
einstaklings á aldrinum 16-60 ára
kemur fram að þekking á smit-
leiðum alnæmis er almennt góð.
Hins vegar telja 15,7% að miklar
eða nokkrar líkur séu á smiti ef
vinnufélagi er HlV-jákvæður,
þannig að enn eru til staðar hjá
allnokkrum efasemdir um raun-
verulegar smitleiðir
HlV-jákvæðir einstaklingar
hafa heldur ekki farið varhluta
af ranghugmyndum um smitleið-
ir, t.d. hafa þeir orðið varir við
að fólk þorir ekki að snerta þá
né hluti sem þeir hafa haft um
hönd eða verið illa við að þeir
snertu ung börn. Tveir þeirra
hafa misst vinnu vegna HIV-
smitsins, annarþeirra nýlega. Um
er að ræða sama atvinnurekanda
í báðum tilvikum og eru rökin þau
að fyrirtækið muni missa við-
skiptavini ef fréttist að HIV-
jákvæður einstaklingur ynni hjá
þeim. Einnig eru>dæmi þess að
HlV-jákvæðum einstaklingum
hafi verið neitað um þjónustu á
heilbrigðisstofnunum. Neikvæð
viðbrögð frá umhverfi koma einn-
ig fram í ákveðinni stimplun
vegna smitleiða sjúkdómsins og
að viðkomandi geti kennt sjálfum
sér um hvernig komið er. Vegna
þessa viðbragða og ríkjandi við-
horfa til samkynhneigðar hefur
leyndin í kringum alnæmi komið
til sögunnar og verið HIV-
jákvæðum og fjölskyldum þeirra
þungur baggi að bera.
En HlV-jákvæðir hafa einnig í
ríkum mæli upplifað skilning, sam-
úð og stuðning, frá fjölskyldu, vin-
um, vinnustað, heilbrigðisstarfs-
fólki og fleiri aðilum. Sá skilningur
hefur orðið mörgum hvatning til
að opna umræðuna um alnæmi og
gera sjúkdóminn sýnilegan í
þjóðfélaginu, en betur má ef duga
skal.
Heimildir:
Edda Jóhanna Baldursdóttir et.al.(1993):
„Ég er manneskja, ekki mein - að vera
HlV-jákvæður á íslandi." Heilbrigði &
hjúkrun, l.tbl. l.árg. 1993. Bls. 49-57.
Guðni Baldursson (1995, febrúar). Samtal.
Hugrún Jóhannesdóttir (1994, desember).
Rannsókn á stöðu HlV-jákvæðra. Ljósrit.
Reykjavík
Jóna Ingibjörg Jónsdóttir og Petrína Ás-
geirsdóttir (1995) :„Þekking heilbrigðis-
starfsfólks á HlV/alnæmi og viðhorf þeirra
til HlV-jákvæðra einstaklinga". Félagsráð-
gjafablaðið, l.tbl. 5.árgangur 1995.
Sigurður Guðmundsson et.al. (1989):
„Fræðsla um alnæmi á fslandi og mat á
árangri." Læknablaðið, 75 (5), 167-172.
Höfundur cr félagsráðgjafi á
Borgarspítala.
Iþróttir gegn vímu
FIKNIEFNI eru
einn helsti vágestur
samtímans. Neysla
unglinga á fíkniefnum
er vaxandi vandamál
og um margt virðist
samfélagið hjálpar-
vana í baráttunni
gegn þeim. Ný efni
skjóta rótum og verða
sífellt hættulegri.
Hvað er til ráða?
Hvernig á að bregðast
við? Forvarnir hvers
konar og upplýsingar
koma helst upp í hug-
ann. En þá hvernig
forvarnir?
Hallur Hallsson
tóku um 15 þúsund
ungmenni í efstu
bekkjum grunnskól-
ans og framhaidsskól-
um þátt í rannsókn-
inni. Þar kom fram að
þátttaka unglinga í
íþróttum hefur stór-
aukist og jafnframt
var leitt í ljós með ótví-
ræðum hætti, að
íþróttir eru mikilvæg-
ur liður í að byggja
upp sjálfstraust ungl-
inga og heilbrigða
sjálfsímynd. Ungling-
ar í íþróttum sækja
skóla betur, þeim sæk-
Nýleg skýrsla Rannsóknar-
stofnunar uppeldis- og mennta-
mála, „Um gildi íþrótta fyrir ís-
lensk ungmenni“ leiðir í ijós, að
þeim unglingum sem stunda
íþróttir er síður hætt við að neyta
fíkniefna, en þeim sem ekki eru í
íþróttum. Rannsóknarstofnunin
gerði einhveija umfangsmestu
rannsókn, sem gerð hefur verið á
þátttöku unglinga í íþróttum. Alis
ist námið betur og fá betri eink-
unnir, en jafnaidrar þeirra sem
ekki íeggja rækt við líkama sinn
með sama hætti.
Sjálfsvirðing vex
með íþróttum
Unglingum í íþróttum er síður
hætt við þunglyndi og sjálfsvirðing
þeirra eykst. Tæplega 8% unglinga
í lélegri líkamsþjálfun hafa já-
Fíkniefni einn helzti
vágestur samtímans.
Hallur Hallsson
skrifar um átak
Víkinga gegn vímu.
kvæða sjálfsmynd á móti liðlega
44% unglinga í mjög góðri þjálfun.
Rannsóknin staðfesti með ótvíræð-
um hætti, að heilbrigð sál býr í
hraustum líkama.
Þá leiddi rannsóknin í Ijós að
íþróttir draga úr reykingum. Tæp-
lega fjórði hver unglingur í 9. bekk
grunnskólans sem svo til aldrei
iðkar íþróttir reykir, á móti 7,5%
unglinga sem æfa fimm sinnum í
viku eða oftar. Áfengisneysla
unglinga minnkar með aukinni lík-
amsþjálfun. Liðlega 53% nemenda
í 9. bekk sem eru í lélegri æfíngu
neyta áfengis á móti liðlega 38%
í mjög góðri æfingu. Niðurstöður
eru ótvíræðar, þó vissulega sé
þarna vettvangur þar sem gera
má betur.
Rannsóknin leiddi í ljós að hass-
neysla unglinga í íþróttum er fá-
heyrð. Það er ótvírætt að íþróttir
hafa jákvæð áhrif á líf ungmenna.
Og það er morgunljóst að íþrótta-
hreyfingin er kjörinn vettvangur
fyrir forvarnastarf gegn reyking-
um, áfengisneyslu og fíkniefnum.
Ríkisvaldið, aðilar sem vinna að
forvörnum, og íþróttahreyfingin
eiga að taka höndum saman. Mik-
ið afl er fólgið í íþróttahreyfing-
unni og að hún hefur hlutverki að
gegna í baráttunni gegn vímuefn-
um. Rannsóknin sýnir að yfir 70%
unglinga stunda íþróttir og tengsl
unglinga við þjálfara eru náin og
meiri, en til að mynda félagsráð-
gjafa, námsráðgjafa og presta.
Jafnframt sýnir rannsóknin að
þjálfarar hafa axlað ábyrgð og
leggja mesta áherslu á heilbrigt
líferni, heilbrigt líferni og í þriðja
sæti sigur.
Víkingur gegn vímu
í ljósi þessa hefur knattspyrnu-
deild Víkings gefið út veglegt
veggspjald undir kjörorðunum
„Víkingur gegn vímu“. Því er
dreift í íþróttamiðstöðvar, sund-
staði, verslanir, skóla og félags-
miðstöðvar. Þá verður plaggatinu
dreift í hús í hverfi félagsins. Með
þessu vilja Víkingar leggja
áherslu á að íþróttahreyfingin
beiti sér á þessum vettvangi. Þess
má og geta að nú er rúmt ár lið-
ið síðan reykingabanni var komið
á í Víkinni, íþróttamiðstöð félags-
ins í Fossvogi. íþróttahreyfingin
hefur hlutverki að gegna og er
reiðubúin að axla ábyrgð. Hreyf-
ingin stuðlar ótvírætt að bættu
mannlífi og Víkingar vilja með
þessu leggja sitt lóð á vogarskál-
arnar.
Höfundur er formaður
Knattspymufélagsins Víkings.