Morgunblaðið - 23.07.1995, Blaðsíða 23

22 SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 1995 23 <

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
DOMSTOLARA
RANGRIBRAUT
DÓMSTÓLAR eru á
rangri braut, þegar
þeir kveða upp dóma þess
efnis, að ungar stúlkur
skuli hljóta lægri skaða-
bætur vegna umferðar-
slysa en ungir piltar í sam-
bærilegum slysum.
Fyrir rúmum mánuði var
kveðinn upp dómur í Hér-
aðsdómi Reykjavíkur, í
máli ungrar stúlku, þar
sem dómarinn hafnaði
kröfum um að bætur mið-
uðust við óskert meðallaun
eins og þegar um pilt væri
að ræða og vísaði í því sam-
bandi til niðurstöðu rann-
sókna Kjararannsókna-
nefndar um að tekjur
kvenna séu almennt lægri
en tekjur karla. Dómarinn
studdist í þeirri forsendu
við fordæmi Hæstaréttar
frá 12. janúar sl.
í þeim tveimur dómum
sem hér er vísað til er um
slysatilvik að ræða, sem
áttu sér stað fyrir gildis-
töku skaðabótalaganna 1.
júlí 1993, en þá var lögun-
um bre.ytt þannig að tjón
barna og ungmenna er
reiknað út með allt öðrum
hætti en gert var sam-
kvæmt fyrri lögum.
Það skýtur skökku við,
og er ekki hægt að líta
öðru vísi á en sem hróplegt
ranglæti, að dómstólar
skuli staðfesta þann út-
reikningsmáta sem trygg-
ingafélögin hafa viðhaft við
útreikning skaðabóta, þar
sem sú regla var höfð að
leiðarljósi, allt fram til 1.
júlí 1993, að stúlkubörn og
ungar stúlkur hlytu ein-
ungis 75% skaðabætur eftir
slys. í þessu felst, að þegar
stúlka átti í hlut, sem ekki
var byrjuð að móta sinn
æviferil, fékk hún lægri
bætur en piltur þangað til
sýnt hafði verið fram á að
kynferði hafði ekki áhrif á
tekjur.
Þótt dómarinn sem kvað
upp dóminn í Héraðsdómi
Reykjavíkur hafi vegið upp
kynferðislega mismunun
með öðrum þáttum bóta-
ákvörðunar, þannig að
heildarbæturnar sem stúlk-
unni voru dæmdar verði
jafnháar og ef miðað hefði
verið við óskertar meðal-
tekjur, réttlætir það á eng-
an hátt forsendur dómsnið-
urstöðunnar. Fjarri því.
Sérstök ákvæði eru í
jafnréttislögum, í íslensku
stjórnarskránni og í samn-
ingnum um Evrópska efna-
hagssvæðið, þess efnis að
launamismunun kynjanna
er forboðin og að jafna
beri stöðu karla og kvenna.
Samkvæmt þessari grund-
vallarreglu ættu dómstólar
að dæma í stað þess að
hengja sig í fortíðarhyggju
þá sem berast í niðurstöð-
um Kjararannsóknanefnd-
ar.
Dómsniðurstöður sem
þessar geta á engan hátt
samrýmst markmiðum Al-
þingis, ríkisstjórnar ís-
lands, Jafnréttisráðs og
fleiri, um að útrýma hvers-
konar mismunun kynjanna.
Vel má vera, eins og Jón
Erlingur Þorláksson heldur
fram í bók sinni Slysabætur
og íslensk skaðabótalög að
slysabætur eigi ekki að
fara eftir tekjum. Hann
segir að yfirgnæfandi
meirihluti slysa, sem bætt
eru, séu þess eðlis að ekk-
ert bendi til að tjón hinna
slösuðu sé í hlutfalli við
tekjur þeirra. Jón Erlingur
leggur til í bók sinni, að
aðalreglan verði sú að
slysabætur verði óháðar
tekjum og fari einvörðungu
eftir áverkanum sem orðið
hefur. Þannig telur höfund-
ur að ekkert misræmi verði
af því tagi, sem til dæmis
kemur fram í ofangreind-
um dómum.
Ungmenni, sem enn
eiga óuppgerð mál við
tryggingafélögin frá því
fyrir gildistöku nýju skaða-
bótalaganna, eiga að njóta
sama réttar og þau ung-
menni sem sækja bætur á
hendur tryggingafélögum,
vegna slysa sem þau hafa
lent í, eftir 1. júlí 1993.
ÉG vitnaði .
• I athyglisverða
bók eftir Edith Hamil-
ton og minntist á þann
skilning sem hún hefði
sýnt á fommenningu
okkar. En hún fellur
því miður í sömu gryfju og flestir
aðrir sem ræða þessa arfleifð á al-
þjóðavettvangi. Hún talar ævinlega
um „norse“ þótt hér sé um að ræða
íslenzka geymd og íslenzkar bók-
menntir um fomnorræna hugmynda-
fræði og trúarbrögð. Að þessu hefur
áður verið vikið í Reykjavíkurbréfi
um Wagner og verk hans og eigum
við ærið verk að vinna til að koma
umheiminum í skilning um að hér sé
um íslenzka menningu að ræða, en
ekki einhveijar óskilgreinar leifar
norðurálfumenningar. Auðvitað er
þetta germönsk arfleifð en hún hefur
verið skráð í íslenzk rit 'og varðveitt
hér. Það skiptir engu máli þótt kafl-
amir í fyrmefndri bók heiti
Introduction to Norse Mythology eða
The Norse Gods, hér er um íslenzka
arfleifð að ræða enda eru allar tilvitn-
anir í forníslenzk rit. Enn lifir þjóð
sem hefur varðveitt þessa menningu
og á fulian aðgang að henni vegna
tungumálsins. íslendingar skilja
þessa arfleifð ágætlega og eru full-
færir um að njóta hennar og meta.
Þess er aðvisu getið í fyrmefndu riti
að efniviðurinn sé sóttur í íslenzk
handrit, en samt skortir skýringar á
tengslum þess forna samfélags við
nútímalíf á Islandi og þá geymd sem
hér hefur veirð lögð áherzla á. Höf-
undur segir þeir ættu ekki að tala
um stflinn á þessum forna skáldskap
„sem geti ekki lesið foma norrænu"
(þ.e. „ancient Norse“) en allar þýð-
ingar séu svo líkar það veiti a.m.k.
vísbendingu um frum-
málið. En þess er því
miður ekki getið að hér
á landi býr þjóð sem les
þennan texta einsog
hvert annað lesmál,
nærist á honum og
leggur hann til grundvallar menning-
arlegum viðhorfum sínum. Við þurf-
um að fara að kenna útlendingum
að meta þessa menningu sem íslenzka
arfleifð, en ekki eitthvert samsafn
úr sameiginlegum sjóði norrænna
þjóða sem aðrar Norðurlandaþjóðir
eru hvorteð er löngu vaxnar frá vegna
þeirrar málsmenningarhefðar sem
hefur breytt þeirra „aciant norse“ í
margvíslegar norrænar mállýzkur, ef
svo mætti að orði kveða án þess þó
verið sé að vega að málsmenningar-
legri þróun í þjóðfélögum frænda
okkar. Ef enginn kynni íslenzku og
við værum útdauð þjóð, væri áreiðan-
lega meiri áhugi á tungu okkar og
arfleifð en raun ber vitni. Þá held ég
fleiri útlendingar en nú reyndu að
tileinka sér þessa dauðu menningu
við erlenda háskóla. En við þurfum
ekki endilega sjálfir, íslendingar, að
vanrækja þessa stórkostlegu arfleifð
eða þá dýrlegu músík sem er í lítt-
skiljanlegum dróttkvæðum. Ég hef
áður minnzt á að skólarnir vanrækja
þessa arfleifð. Við værum betur stödd
ef hún hefði verið ræktuð og áhuginn
á henni jafnmikill og annarri tónlist
sem okkur er tiltæk. Kristján Karls-
son segir í formála fyrir íslenzku
Ijóðasafni, 1. bindi: „Flest dróttkvæði
eru bæði torskilin og efnislítil, þegar
búið er að brjóta þau til mergjar. Ég
veit tæplega leiðinlegri fróðleik en
skýringar dróttkvæða eftir gömlu
aðferðinni: samantekt, glósur, endur-
sögn. Því að fegurð dróttkvæðanna
er ekki fólgin í merkingu þeirra og
jafnvel ekki nema að litlu leyti i hag-
smíði kenninganna, sem er tilbreyt-
ingarlítil. Skáldskapur kvasðanna
liggur annarsstaðar og miklu nær:
hann opnast þeim, sem leS þau upp-
hátt, jafnvel lærir þau utan að án
þess að skilja í fyrstu neitt umfram
það, sem ekki þarf athugunar við.
Fyrir mitt leyti er ég sannfærður um,
að fyrir nútíma lesendur aðra en
fræðimenn er ekki önnur leið fær til
að nálgast þessa ljóðagerð af áhuga,
né komast að raun um hve dýrlegur
skáldskapur mörg dróttkvæðin eru:
sjálf íþrótt íþróttarinnar. Ég held að
þeir, sem hafa náð að kynnast drótt-
kvæðunum á þennan hátt, muni sjálf-
ráðir leita skýringa við þau, eins og
þeim hentar, án þess að leggja nokk-
um tíma of mikið uppúr innihaldi
þeirra.“
Ég þarf engu við þetta að bæta.
Annars er það harla athyglisvert
hve oft íslenzkar fombókmenntir
gleymast í umræðum hinna mætustu
manna erlendra. Þannig hef ég hlust-
að á fyrirlestra bandarískra prófess-
ora sem fullyrða að skáldsagan hefj-
ist með Don Kíkóta Cervantes, þótti
allir ættu að þekkja til heimsbók-
mennta einsog íslendinga sagna. Og
undrandi varð ég þegar ég heyrði
bandaríska skáldið og fyrirlesarinn,
Robert Bly, fullyrða í dagskrá undir
heitinu Ást á Vesturlöndum að ljóð-
list hefði hafízt í Evrópu með trúba-
dúrum þótt hann ætti að vita að vík-
ingarnir ortu dýrleg ljóð löngu áður.
Ætti að vita, sagði ég, því að hann
hefur sjálfur vitnað i þessi ljóð, jafn-
vel þýtt dróttkvætt erindi á ensku
ef ég man rétt, enda af norskum
ættum. M
(meira næsta. sunnudag)
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 22 júlí
IMÖRG ár hefur umræðan um
efnahagsbatá á íslandi, bætt
lífskjör þjóðarinnar, bætt at-
vinnuástand og aukinn hagvöxt
verið samofin þjóðfélagsum-
ræðu um ný stóriðjuáform og
virkjanaframkvæmdir. Oftar en
ekki hefur umræðan byggst á
óraunsærri bjartsýni, oftúlkun stjórnmála-
manna, úölmiðla og annarra, á þeim við-
ræðum sem fram hafa farið við fulltrúa
erlendra stóriðjufyrirtækja og óraunsæjum
væntingum um árangursríka samninga.
í áratugi hafa íslensk stjórnvöld reynt
að laða erlenda fjárfesta hingað til lands,
til uppbyggingar stóriðju, en án árangurs.
Hér eru einungis þrjú orkufrek fyrirtæki:
Álverið í Straumsvík, Járnblendiverksmiðj-
an á Grundartanga og Áburðarverksmiðj-
an í Gufunesi.
Miklum fjármunum hefur árarn saman
verið varið í undirbúning að samningum
um stækkun álvers, nýtt álver, stækkun
Járnblendiverksmiðjunnar, og viðræður
um aðra stóriðjukosti. Viðræðunefndir á
vegum ríkisins hafa ferðast út um allan
heim til samningaviðræðna um þennan
kostinn eða hinn.
Iðulega hefur verið gefið til kynna, að
samningar væru á lokastigi - svo gott sem
í höfn. Frægasta dæmið í þeim efnum er
auðvitað samningaviðræðurnar við Atlant-
sálhópinn, þ.e. fulltrúa bandaríska álfyrir-
tækisins Alumax, hollenska fyrirtækisins
Hoogovens og sænska fyrirtækisins
Gránges, um nýtt álver á Keilisnesi.
Auðvitað er það mikið hagsmunamál
fyrir þjóðina alla, að okkur takist að selja
ónýtt vatnsafl okkar til orkufreks iðnaðar,
auka þannig þjóðartekjur og laða til lands-
ins erlenda fjárfestingu, sem hefði í för
með sér auknar framkvæmdir, bætt at-
vinnustig, aukinn hagvöxt og bætt lífskjör.
En það hlýtur að vera meira en lítið að,
þegar samningaviðræður gera aldrei annað
en komast á lokastig. Engir endanlegir
samningar hafa verið undirritaðir, engar
endanlegar ákvarðanir verið teknar, engin
staðfesting fengin fyrir því, að hér muni
á næstunni rísa orkufrek stóriðjufyrir-
tæki. Hvar hefur okkur orðið á?
Andstæðingar stóriðju hafa oft látið að
því liggja að erlendir fjárfestar bíði í röð-
um, eftir því að fá að fjárfesta á íslandi.
Svo er auðvitað ekki og ætti að vera öllum
ljóst, nú um mitt ár 1995.
Viðræður hófust þegar árið 1987 um
stækkun álversins í Straumsvík, þar sem
rætt var um samstarf ríkissjóðs íslands
og svissneska álfyrirtækisins Alusuisse,
móðurfélags íslenska álfélagsins hf.
Alusuisse, sem í dag heitir Alusuisse-
Lonza dró sig þó fljótlega út úr þeim við-
ræðum og hafði ekki hug á stækkun.
í mars 1990 stofnuðu Atlantsálfyrirtæk-
in þrjú til formlegs samstarfs, um viðræð-
ur um byggingu nýs álvers á íslandi -
samsterfs, sem að nafninu til er enn við
lýði. í kjölfar þess hófust samningaviðræð-
ur milli fulltrúa fyrirtækisins og íslenska
ríkisins um byggingu álvers.
Það var fyrrverandi iðnaðarráðherra rík-
isstjórnar Steingríms Hermannssonar, Jón
Sigurðsson, sem leiddi þær viðræður fyrir
hönd íslensku ríkisstjórnarinnar og stjórn-
aði undirbúningi. Jón var áfram iðnaðar-
ráðherra í ríkisstjórn Davíðs Oddssonar,
sem mynduð var 30. apríl 1991 í Viðey
og stýrði því álviðræðum áfram.
Jón Sigurðsson
fékk töluverða
gagnrýni fyrir þau
boðsmark- störf sín, ekki síst
fyrir það hvernig
hann stóð að kynn-
ingu á staðarvali nýs álvers. ítrekað var
gefið til kynna, að það sveitarfélag sem
byði hópnum hagfelldustu samninga, svo
sem að því er varðaði skattaafslætti, upp-
byggingu hafnaraðstöðu, tímabundna
lækkun ýmissa gjalda o.fl. væri líklegra
en önnur, til þess að fá álverið í sinn hlut.
Var tekist á um staðsetninguna af fullri
hörku, þar sem þijú kjördæmi voru í aðal-
Álver
hlutverkum. íbúar á Norðurlandi eystra
töldu einsýnt, að hagfelldast væri að nýtt
álver risi við Eyjafjörð, auk þess sem þeir
sögðu slíkt mundi bjarga bágbornu at-
vinnuástandi á svæðinu.
Austurlandskjördæmi kom ekki síður
við sögu, þar sem Reyðarfjörður var sagð-
ur möguleg staðsetning fyrir nýtt álver
og gengu Reyðfirðingar hart fram í að
reyna að tryggja að þorp þeirra yrði fyrir
valinu.
Reykjaneskjördæmi var ávallt talið sig-
urstranglegast, þótt iðnarráðherra gæfi
sterklega til kynna að hinir tveir staðirnir
væru inni í myndinni í allmargar vikur
eftir að upplýsingar bentu til að Keilisnes
á Reykjanesi væri sú staðsetning sem
Atlantsálhópurinn kysi. Til sanns vegar
má færa, að málatilbúnaðurinn í kringum
staðarval fyrir nýtt álver, hafi gert það
að verkum að nýtt álver hafi verið sett á
uppboðsmarkað hjá sveitarfélögum lands-
ins. Tilkynnt var um staðarval Atlantsál-
hópsins haustið 1990 og var hart deilt á
valið og undirbúning málsins við það tæki-
færi, bæði í umræðum á Alþingi og af
fulltrúum þeirra byggðarlaga, sem ekki
hrepptu hnossið.
Efnislegt samkomulag á milli íslensku
álviðræðunefndarinnar og Atlantsáls tókst
svo í öllum meginatriðum laust fyrir miðj-
an ágúst 1991, hálfu öðru ári eftir að
samningar hófust.
Á fundi með fréttamönnum þann 12.
ágúst, lýstu forsvarsmenn Atlantsáls því
yfir, allir sem einn, að þeir teldu að Atlant-
sál myndi reisa nýtt álver á Keilisnesi,
þótt fjármögnunarviðræðum væri ólokið
og að endanlegir samningar yrðu ekki
lagðir fyrir stjómir fyrirtækjanna þriggja
fyrr en í ársbyijun 1992.
Ekki kvað við minni bjartsýnistón hjá
stjórnvöldum og fulltrúum í álviðræðu-
nefnd, þar sem því var fagnað, að nú
gætu Atlantsálsaðilar snúið sér að því að
semja um fjármögnun framkvæmdanna.
Um miðjan ágúst árið 1991 var raforku-
sölusamningur Atlantsáls og Landsvirkj-
unar kynntur á stjórnarfundi Landsvirkj-
unar. Um þetta leyti voru menn orðnir
nokkuð sannfærðir um að af samningum
yrði og ráðist yrði í framkvæmdir á Keilis-
nesi, sem yrðu til þess að nýtt álver tæki
til starfa um mitt ár 1995, fjórum árum
síðar. Hefðu þær áætlanir staðist væri nú
búið að gangsetja nýtt álver á Keilisnesi.
Efasemdir
um að fram-
kvæmdir
hæfust
Aðeins örfáum
vikum síðar komu
fram opinberar
staðhæfíngar frá
Vinnuveitendasam-
bandi Islands, þess
efnis, að ekki yrði
af framkvæmdum á
vegum Atlantsáls á árinu 1992. Jón Sig-
urðsson iðnaðarráðherra brást harkalega
við staðhæfingum VSÍ og vísaði heim til
föðurhúsanna sem rakalausum þvættingi.
Paul Drack, sem þá var stjórnarformað-
ur Alumax, studdi iðnaðarráðherrann í
þessum málflutníngi, því haft er eftir hon-
um í fyrirsögn í Morgunblaðinu þann 9.
október 1991: „Engin áform um að fresta
framkvæmdum við álver á Keilisnesi." í
tilvitnaðri frétt sagði stjórnarformaður
Alumax jafnframt: „Ég geri mér ekki al-
veg Ijóst á hvaða upplýsingum Vinnuveit-
endasamband Islands byggir, þegar það
staðhæfir að engar framkvæmdir verði á
íslandi vegna nýs álvers á næsta ári, því
ég get fullyrt að svona upplýsingar eru
ekki frá okkur komnar.“
Ekki leið nema einn mánuður þangað
til önnur frétt birtist í Morgunblaðinu,
undir fyrirsögninni: „Ákvörðun um álver
á Keilisnesi frestað ótímabundið.“
í sama tölublaði birtist fréttaviðtal við
Jón Sigurðsson iðnaðarráðherra undir fyr-
irsögninni: „Vil Ijúka þessum samningum
með fyrirvara.“ I viðtalinu var ráðherrann
krafinn svara um, hvort hann hefði talað
gegn betri vitund, fyrr um haustið, er
hann mótmælti yfirlýsingum Vinnuveit-
endasambandsins harðlega. Þeirri spurn-
ingu svaraði ráðherrann með eftirfarandi
hætti:„Ég hef ekki talað gegn betri vit-
und, en auðvitað gat hver maður séð, að
það voru áhættur í málinu.“
Paul Drack sagði í Morgunblaðinu þenn-
an sama dag: „Svartsýnn á að ákvörðun
verði tekin á næsta ári.“ Og viku síðar
var haft eftir forsvarsmönnum Atlantsáls
í Morgunblaðinu: „ísland er þegar komið
inn í framleiðsluáætlun Alumax." Við
sama tækifæri kvaðst iðnaðarráðherra
telja að heimsókn forsvarsmanna Alumax
til íslands, einni viku eftir hina ótíma-
bundnu frestun framkvæmda „staðfesti
þeirra ásetning að vilja byggja hér álver,
þegar markaðsaðstæður leyfa.“
Paul Drack upplýsti á sínum tíma að
Alumax hefði lagt í einnar milljónar doll-
ara fjárútlát vegna undirbúnings Atlant-
sálsverkefnisins eða um 63 milljónir ís-
lenzkra króna á núverandi gengi. Jón Sig-
urðsson iðnaðarráðherra neitaði nokkrum
mánuðum áður að upplýsa hver útgjöld
ríkissjóðs hefðu verið vegna undirbúnings-
ins. Orðrétt sagði ráðherrann hér í blaðinu
þann 13. ágúst 1991: „Þetta er bara part-
ur af hinum almenna rekstri og fjárfest-
ingu þessara aðila. Munurinn á þessum
útgjöldum og mörgum sömu tegundar fyrr
á árum, er náttúrlega sá að nú erum við
að ná landi, þannig að það kemur eitthvað
fyrir féð.“
Að sjálfsögðu
varð ákvörðun for-
svarsmanna Atl-
antsálshópsins um
ótímabundna frest-
un framkvæmda til
þess að Landsvirkj-
un hvarf frá frekari
fjárfestingum
vegna byggingar nýs álvers, en fyrirhugað
hafði verið að Landsvirkjun verði 5,7 millj-
örðum króna í þágu virkjanaframkvæmda
á árinu 1992. Um áramótin 1991-1992
hafði Landsvirkjun varið 770 milljónum
króna til undirbúnings fyrir nýtt álver.
Ekki fór mikið fyrir umræðum um fyrir-
hugað álver á Keilisnesi fram á haust
1992, þótt reglulega væri upplýst um gang
viðræðna, sem flestir virtust hafa misst
trú á - þ.e.a.s. almenningur og fjölmiðlar,
þótt stjórnmálamenn, viðræðunefndar-
menn og talsmenn Atlantsáls reyndu að
halda lífi í umræðunni.
Haust.ið 1992 leit um stund út fyrir að
nýr þáttur í álumræðum væri hafinn, þeg-
ar stjórnarformaður bandaríska álfyrir-
tækisins Kaiser Aluminium, John M. Seidl,
kom hingað til lands, fyrir milligöngu fyrr-
um sendiherra Bandaríkjanna á Islandi,
Charles Cobb. Erindið var að ræða við
íslensk stjórnvöld um möguleika þess að
Kaiser reisti hér og ræki álbræðslu. Þess-
ari heimsókn voru gerð góð skil, en fljótt
varð ljóst að engin alvara var að baki
þessari skoðunarferð stjórnarformannsins
til íslands.
í júní í fyrra var haft eftir stjómarform-
anni Alumax hér í Morgunblaðinu, að ál-
ver á Keilisnesi væri áfram fyrsti kostur
Atlantsáls, þótt ákvörðun biði um sinn.
Þegar haustaði voru yfirlýsingar stjórnar-
formannsins oi-ðnar örlítið ákveðnari, því
hann sagði þann 15. október 1994 í Morg-
unblaðinu að hann gerði sér í hugarlund,,
að Atlantsálhópurinn tæki ákvörðun um
það eftir 12 til 18 mánuði, að hefja fram-
kvæmdir við nýtt álver á Keilisnesi. Stjórn-
arformaðurinn skilyrti þá ákvörðun á þann
veg, að heimsmarkaðsverð á áli þyrfti
áfram að haldast í 1.700 dollurum eða
meira fyrir tonnið, sem það náði í fyrsta
sinn í fjögur ár, þann 14. október 1994.
Heimsmarkaðsverð á áli er í sögulegu
hámarki, mun hærra en 1.700 dollarar
fyrir tonnið, því það hefur verið yfir 1.900
dollarar um nokkurra mánaða skeið og
einatt nálgast 2.000 dollara múrinn. Mark-
aðsaðstæður, samkvæmt orðum forsvars-
manna Atlantsáls og fyrrum iðnaðarráð-
herra leyfa því tvímælalaust að ákveðið
verði að hefja framkvæmdir á Keilisnesi.
770 milljón-
ir í undir-
búning hjá
Landsvirkj-
un
I október næstkomandi verða 12 mánuð-
ir liðnir frá fyrrnefndri tímasetningu
stjórnarformanns Alumax og í apríl 1996
verða 18 mánuðirnir liðnir. Þess vegna
má búast við að á tímabilinu október í
haust til apríl á næsta ári verðj tekin end-
anleg ákvörðun af eða á um framkvæmd-
ir á Keilisnesi, þ.e.a.s. ef forsvarsmenn
Atlantsálshópsins hafa raunverulegan
áhuga á að byggja hér álver, en sumir
kunnáttumenn hafa dregið það í efa.
Loks raun-
hæfur kost-
ur?
Ætla má, að raun-
hæfur kostur um
þessar mundir, að
því er varðar stór-
iðjuframkvæmdir á
íslandi, sé stækkun
álvers ÍSAL í Straumsvík, en í lok janúar-
mánaðar sl. hófust formlegar viðræður
íslenskra stjómvalda um 60% stækkun
álversins við eigendurna, Alusuisse-Lonza.
Auðvitað jafnast slíkur kostur á engan
hátt á við álversáform Atlantsáls á Keilis-
nesi, sem miðuðu við, að þar risi ál-
bræðsla, sem framleiddi- 200 þúsund tonn
á ári og fjárfestingaráformin hljóðuðu upp
á 70 milljarða króna.
Ákveði Alusuisse-Lonza að stækka
verksmiðju sína í Straumsvík, úr 100 þús-
und tonna ársframleiðslu í 160 þúsund
tonn, verður þar um fjárfestingu upp á
um 10 milljarða króna að ræða, sem myndi
skapa allt að 120 framtíðarstörf. Ef af
verður hljóta um 200 manns atvinnu á
framkvæmdatímanum, sem áætlað er að
vari í tvö ár. Þannig miðast áætlanir við
það, að nýr kerskáli gæti tekið til starfa
síðari hluta ársins 1997.
Ólíkir þættir hafa í gegnum árin haft
áhrif á, að ekki hefur neitt orðið úr fyrir-
huguðum stóriðjuframkvæmdum og samn-
ingar þar að lútandi ekki tekist. I tilviki
Atlantsálshópsins var í fyrstu sagt áð ekki
næðust nógu hagstæðir samningar við
lánastofnanir um Ijármögnun. Því næst
var lágt heimsmarkaðsverð á áli ástæðan,
fastlega tengd offramboði á áli vegna áls,
sem kom frá Rússlandi, um ein milljón
tonna á ári. Hveijar skyldu ástæðurnar
vera nú, þegar heimsmarkaðsverð á áli er
í sögulegu hámarki og nægt framboð er
af lánsfjármagni? Ef litið er til þess með
velvilja má ætla, að Atlantsálhópurinn vilji
fullvissa sig um að viðunandi verð á áli
nái að festast í sessi.
Að því er varðar hugsanlega stækkun
álversins í Straumsvík verður því sízt af
öllu haldið fram, að stjómmálamenn, full-
trúar Alusuisse-Lonza eða fulltrúar í við-
ræðunefndum hafi afvegaleitt þjóðina með
ótímabærum yfirlýsingum, óhóflegri bjart-
sýni eða öðru slíku.
Þeir sem að þessu sinni verða að axla
ábyrgð af því að hafa hleypt slíkum áform-
um í uppnám, eru þeir sem síst skyldi -
verkalýðsfélögin sem semja um kaup og
kjör fyrir félaga sína, sem eru starfsmenn
ÍSAL í Straumsvík.
Það var mikill háskaleikur sem verka-
lýðsfélögin léku fyrr í sumar, í kjarabar-
áttu sinni við íslenska álfélagið hf. Þau
öfluðu sér verkfallsheimildar og boðuðu
verkfall í álverinu frá og með 10. júní sl.
Fljótlega kom fram í fréttum af samninga-
viðræðum verkalýðsfélaganna í Straums-
vík og viðsemjenda þeirra, að vinnuveit-
endur höfðu 'boðið launahækkanir sem
voru mun meiri en launþegar á almennum
markaði höfðu þurft að sætta sig við. Það
dugði ekki til, og lokun álversins í Straums-
vík vofði yfir. á miðnætti 23. júní, með
ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Hefði komið til stöðvunar álversins,
blasti við að það tæki þijá til sex mánuði
að koma rekstrinum í fullan gang að nýju
og stöðvunin hefði haft í för með sér millj-
arða króna tap. Afleiðingar stöðvunar ál-
versins voru auðvitað deginum ljósari, auk
þess sem fyrir lá að áform Alusuisse-
Lonza um stækkun Straumsvíkurverk-
smiðjunnar hefðu að engu orðið.
Þannig hefði vonin um 10 milljarða fjár-
festingu, atvinnutækifæri fyrir allt að 200
manns til að byija með og 120 í framtíð-
inni brostið. Þarna var um mikið hags-
munamál að tefla, fyrir starfsmenn álvers-
ins jafnt sem þjóðarheild.
Raunar er ómögulegt að segja til um
það á þessari stundu, hvort og þá hversu
mikið óbilgjörn afstaða verkalýðsforyst-
unnar í kjarasamningum við viðsemjendur
þeirra hjá ÍSAL skaðaði áform um fyrir-
húgaða stækkun álversins.
Það eina sem
gæti gefið tilefni til
bjartsýni um að
Alusuisse-Lonza
ákveði í ágústmán-
uði að hefjast
handa um stækkun
álversins, er sú
staðreynd að
starfsmenn álvers-
ins í Straumsvík
féllust á það, við samningsgerðina, að
gefa út yfirlýsingu þess efnis, að um sam-
ræmda atkvæðagreiðslu yrði að ræða um
sameiginlegan kjarasamning við viðsemj-
endur þeirra næstu fjögur árin. Vonir
standa til að með þeirri yfirlýsingu hafi
tekist að skapa traustari grundvöll fyrir
hina nýju fjárfestingu og eyða tortryggni
fjárfestanna. Auk þess er ekki ólíklegt að
yfirlýsing verkalýðsfélaganna geti haft
fordæmisgildi í framtíðinni, enda liggur
fyrir að trú erlendra fjárfesta á stöðug-
leika á vinnumarkaði og viðunandi sam-
skipti við stéttarfélög, getur skipt sköpum
við ákvarðanatöku þeirra.
Samkvæmt því sem Kurt Wolfensber-
ger, framkvæmdastjóri álsviðs Alusuisse-
Lonza sagði í fréttasamtali hér í Morgun-
blaðinu sl. sunnudag, er þess að vænta
að þessi yfirlýsing verkalýðsfélaganna
hafl haft jákvæð áhrif á ráðamenn fyrir-
tækisins í Sviss: „Það var samið um það
nú að í framtíðinni þurfum við aðeins að
semja við einn aðila. Það er mikil bót að
því. Nú þarf að auka möguleika á sveigjan-
leika í rekstri verksmiðjunnar svo að hún
verði rekin á sem hagkvæmastan hátt.“
Wolfensberger sagði í sama viðtali, að
hann vonaðist eftir því að endanleg ákvörð-
un um stækkun álversins í Straumsvík
lægi fyrir í lok ágústmánaðar, en hann
dró enga dul á, að vinnudeilurnar fyrr í
sumar vörpuðu skugga á stöðu íslands og
að auðveldara hefði verið að leggja áætlun
um stækkun álversins fyrir stjóm fyrirtæk-
isins, ef fullkominn vinnufriður hefði ríkt.
Að þessu sinni sluppu verkalýðsfélögin
á Suðurnesjum og forysta þeirra vonandi
fyrir horn. Óskandi er að menn dragi lær-
dóm af reynslu sem þessari, þannig að
slíkt hættuspil heyri fortíðinni til.
Hvaða lærdóma má draga af þessari
sögu? Við höfum í þijátíu ár reynt að ná
samningum um byggingu annars álvers á
íslandi og enn sem komið er hefur það
ekki tekist. Á þessum tíma hafa fjölmörg
álver verið byggð í heiminum. Við höfum
látið vita af okkur en áhugi hefur ekki
verið fyrir hendi. Það sýnir m.a., að við
eigum í harðri samkeppni við aðrar þjóðir
um byggingu álvera. Þótt mönnum hér
finnst Landsvirkjun bjóða lágt raforkuverð
hafa álfyrirtækin bersýnilega átt betri
kosta völ annars staðar.
í annan stað fer ekki á milli mála, að
herferð Hjörleifs Guttormssonar, þáver-
andi iðnaðarráðherra, gegn Svissneska
álfélaginu á sínum tíma hefur áreiðanlega
skaðað okkur til langrar framtíðar.
í þriðja lagi sýnir reynslan af Atlantsál-
viðræðunum, að það fer bezt á því, að
stjómvöld komi fram af fullri hreinskilni.
Stjórnmálabaráttan innanlands hefur
sennilega valdið umtalsverðum erfiðleikum
í þeim viðræðum.
í íjórða og síðasta lagi bendir þijátíu
ára reynsla til þess, að við eigum ekki að
gera ráð fyrir að orkufrekur iðnaður geti
orðið sú undirstaða undir afkomu þjóðar-
innar, sem margir töldu, þegar samningar
náðust við Svissneska álfélagið á Viðreisn-
arárunum.
Slapp
verkalýðs-
forystan á
Suðurnesj-
um fyrir
hom?
„Heimsmarkaðs-
verð á áli er í
sögulegu há-
marki, mun
hærraen 1.700
dollarar fyrir
tonnið, því það
hefur verið yfir
1.900 dollarar um
nokkurra mánaða
skeið og einatt
nálgast 2.000 doll-
ara múrinn.
Markaðsaðstæð-
ur, samkvæmt
orðum forsvars-
manna Atlantsáls
og fyrrum iðnað-
arráðherra leyfa
því tvímælalaust
að ákveðið verði
að hefja fram-
kvæmdir á Keilis-
nesi.“