Morgunblaðið - 25.07.1995, Blaðsíða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 25. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Alaskalúpínan ógnun við fjöl-
breytt gróðurríki víða um land
SÍÐUSTU ár eru æ fleiri að
átta sig á að alaskalúpínan sem
flutt var hingað til lands fyrir hálfri
öld stefnir í að verða hinn mesti
vágestur í gróðurríki landsins. Með
vissum hætti má líkja tilkomu
hennar við minkinn, sem nú er
varið háum fjárhæðum til að halda
í skefjum. Lúpína er hins vegar
ekki eina plöntutegundin sem með-
höndla þarf með gát, heldur verður
að móta almennar reglur um dreif-
ingu innfluttra plantna í vistkerfi
landsins. Þetta á sérstaklega við
um plöntuval til landgræðslu, bæði
jurtir og tijákenndan gróður.
Efla þarf til muna rannsóknir í
þessu skyni og beita varúðarreglu
áður en heimilað er að taka nýjar
plöntutegundir eða afbrigði í notk-
un til landgræðslu. Því miður hafa
opinberar stofnanir eins og Land-
græðsla og Skógrækt ekki þekkt
sinn vitjunartíma í þessu efni eins
og of mörg dæmi eru um. Það er
áhyggjuefni að jafnvel forstöðu-
menn þessara ríkisstofnana skuli
helst vilja loka augunum fyrir því
stórfellda umhverfisslysi sem er
að verða vegna hömlulausrar út-
breiðslu lúpínu víða um land og á
þeirra vegum er haldið áfram að
dreifa henni tilviljanakennt eins og
ekkert hafi í skorist.
Þróunin sem við blasir
Það hefur eðlilega tekið tíma
að menn áttuðu sig á hvemig ala-
skalúpína hegðar sér í íslensku .
umhverfi. Fyrstu áratugina eftir
að tegundin var flutt hingað var
hún aðeins á smáblettum á fáein-
um stöðum, aðallega innan skóg-
ræktargirðinga, og þess utan hélt
sauðfjárbeit henni niðri. Nú hefur
tegundin víða komið sér vel fyrir
og rekinn er áróður fyrir henni sem
töfralausn í landgræðslu. Land-
græðsla ríkisins hefur hafið fram-
leiðslu á lúpínufræi í stórum stíl
og afhendir það félagasamtökum
og öðrum sem í góðri trú vilja
leggja iandgræðslustarfi lið. Það
er ekki síst vegna
þessarar stefnu Land-
græðslunnar að um
er að ræða stórfellda
aukningu á útbreiðslu
alaskalúpínunnar.
Þetta er þó aðeins lít-
ill forsmekkur af því
sem mun gerast í ná-
inni framtíð, því að
tegundin sáir sér ört
út og dreifist hratt
með vatni og vindum.
Alaskalúpínan
nemur hér ekki aðeins
land á melum og hálf-
grónum svæðum held-
ur leggur undir sig vel
gróið þurrlendi, þar á
meðal lyngmóa og snjódældir þar
sem vöxtulegur blómgróður er fyr-
ir. Hún er það stórvaxin og öflug
planta að hún kæfir flestar aðrar
tegundir þar sem hún nær að þétt-
ast utan skóglenda og kemur í veg
fyrir eða seinkar því til muna að
víðir og birki nái sér á strik. Stöngl-
ar hennar rotna hægt og mynda
teppi sem heldur öðrum tegundum
niðri. Rannsóknir benda ekki til
að lúpínan víki fyrir öðrum gróðri
nema þá á löngum tíma, a.m.k.
ekki í þeim landshlutum þar sem
mest er úrkoma.
Víða í grennd þéttbýlis, m.a. á
Austurlandi, eru komnar „eyjar“
af lúpínu. Verði þeim ekki útrýmt
mun plantan leggja undir sig æ
stærri svæði, þekja innan fárra
áratuga umhverfi þéttbýlisstaða
og hlíðar í fjörðum, kæfa fjölbreyti-
legan blómgróður, þar á meðal
beijalyng, og seinka eðlilegri
gróðurframvindu á svæðum þar
sem líklegt er að sauðfjárbeit heyri
sögunni til innan tíðar. Óvíða er
bein jarðvegseyðing eða teljandi
uppblástur nú á Austfjörðum, þótt
land sé víða í sárum eftir langvar-
andi ofnýtingu. Þar sem land er
friðað fyrir beit sér sjálfgræðsla
um endurnýjun gróðurlenda og rof
lokast smám saman. Þetta sést
m.a. vel í minni heima-
byggð, Neskaupstað.
Á slíkum svæðum er
engin þörf fyrir aðstoð
mannsins við land-
græðslu, hvorki með
sáningu né áburðarg-
jöf. Utbreiðsla lúpínu
er það hermdargjöf
sem veldur tegundafá-
tækt í stað fjölbreytni
og bindur enda á þá
veislu í gróðurríkinu
sem kemur af sjálfu
sér við friðun og blasir
við fljótlega eftir að
beit léttir.
Rangar og villandi
staðhæfingar
Viðbrögð landgræðslustjóra og
fleiri vegna ákvarðana Náttúru-
verndarráðs og Umhverfismála-
ráðs Reykjavíkur að hamla gegn
frekari útbreiðsiu alaskalúpínu í
Skaftafelli og í landi Reykjavíkur
Móta verður almennar
reglur um dreifingu inn-
fluttra plantna í vist-
kerfí landsins. Hjörleif-
ur Guttormsson telur
þetta sérstaklega
eiga við um plöntuval
til landgræðslu.
eru afar mótsagnakennd. í öðru
orðinu segir landgræðslustjóri að
lúpínan eigi „ekkert erindi inn í
þjóðgarða eða aðrar náttúruperlur
landsins". (Morgunblaðið, 13. júlí
1995). I hinu orðinu reynir land-
græðslustjóri að gera þessa veið-
leitni tortryggilega og endurflytur
margkveðnar staðleysur um ágæti
lúpínu í Morsárdal.
Undirritaður hefur fýlgst með
gróðurbreytingum í þjóðgarðinum
í Skaftafelli frá árinu 1972 að telja,
fyrst sem trúnaðarmaður Náttúru-
verndarráðs um sex ára skeið og
síðan með árlegum heimsóknum.
Lúpína var fyrst flutt í Bæjarstað
vorið 1954. Allt fram um 1980 var
útbreiðsla hennar þar óveruleg,
enda nokkur sauðfjárbeit á svæð-
inu til 1978. Fyrir þann tíma var
þó birkinýgræðingur farinn að
vaxa upp af blásnu landi umhverf-
is gömlu skógartorfurnar, sem
nálægt síðustu aldamótum var
byijað að kalla Bæjarstaðarskóg.
Það er fáránleg fullyrðing höfð
eftir landgræðslustjóra í nefndu
viðtali, að fyrir 30-40 árum „hafi
Bæjarstaðarskógur verið að eyðast
af uppblæstri og það megi heita
að lúpínan hafi bjargað skóginum
frá eyðingu."! Skógurinn var ekki
að eyðast nema þá af skriðuföllum
og endurnýjun birkis og fjölbreytts
gróðurs var í fullum gangi í ná-
grenni hans áður en lúpínan lagð-
ist þar yfir.
Óljós markmið í land-
græðslustarfi
Því miður eru markmið í land-
græðslustarfi hérlendis enn harla
óljós og þokukennd. Oft er talað
um „endurheimt landgæða" án
þess að nánar sé tilgreint hvað við
sé átt, eða hvaða aðferðum menn
hyggist beita í því skyni. Jafn-
framt skortir oft á að metið sé og
skilgreint til hvers menn hyggist
nota landið að uppgræðslustarfinu
loknu.
Auðvelt er að vera sammála um
að uppblástur og jarðvegseyðing
sé eitt af stærstu umhverfisvanda-
málum hérlendis. Sá vandi er hins-
vegar misstór og af ólíkum toga
eftir landshlutum og að sama
skapi er þörf á mismunandi tökum
við lausn hans. Þar'sem ekki er
um virkan uppblástur að ræða er
réttast að stuðla að gróðurvernd
og Iáta náttúruna sjálfa vinna
Hjörleifur
Guttormsson
Hreppaflutning’ar
ÞRIÐJUDAGINN 27. júní síð-
astliðinn, birtist í Morgunblaðinu
skilmerkileg og fróðleg grein Ólafs
Ólafssonar landlæknis, „Fram-
tíðarsjúkrahús“. Heilbrigðisþjón-
ustan virðist nú standa á krossgöt-
um, legutími styttist mjög á bráða-
sjúkrahúsum, en svo vitnað sé beint
í grein landlæknis — „/ stað þess
er komin dvöl á heimilum og vistun
á góðum en mun ódýrarí sjúklinga-
hótelum er þörf krefur.“ (letur-
breyting mín).
Skilgreining á sjúklingahótelum
er eftirfarandi: „í nánum tengslum
við deildarskiptu sjúkrahúsin verði
rekin vel búin sjúklingahótel, búin
góðri hjúkrunar- og endurhæfing-
araðstöðu, en mun ódýrari í rekstri
aðallega vegna þess að sjúklingar
verða fyrr sjálfbjarga."
Undirrituð hefur átt því einstaka
láni að fagna að þurfa svo til ekki
á sjúkrahússdvöl að halda á fullorð-
insárum, fyrr en á þessu vori. Eft-
ir fárra daga dvöl á Borgarspítalan-
um og í beinu fram-
haldi af henni á Grens-
ásdeild spítalans,
vegna slysfara og að-
gerðar, sem fylgdi í
kjölfarið, varð ég mjög
greinilega vör við það
óeðlilega mikla
vinnuálag sem starfs-
fólk spítalans má
sætta sig við og hefur
oft verið tíundað í
ræðu og riti undanf-
arnar vikur.
Læknum er gert að
útskrifa sjúklinga sína
eins fljótt og nokkur
kostur er og eru þar
sýnilega undir miklum
þrýstingi vegna fjárskorts stofnun-
arinnar. Án efa bera þeir allir hag
sjúklinganna fyrir brjósti, ljúf-
mennska sumra þeirra er einstök,
en háttvísi manna í þeirri stétt er
að sjálfsögðu misjöfn og brugðu
sumir fyrir sig eins konar gaman-
málum við „brottrekst-
urinn“ og tilkynntu
óviðbúnum sjúkling-
unum að þriðjungi
ódýrara væri fyrir rík-
ið að halda þeim uppi
í svítunni á Hótel Sögu
en láta þá liggja þar
sem þeir væru komnir.
Felmtri slegnir vesal-
ingarnir þögðu yfirleitt
þunnu hljóði og höfðu
tæplega verið að velta
fyrir sér hvílík ofur-
byrði þeir væru allt í
einu orðnir fyrir þjóð-
félagið og skattgreið-
endur landsins fáein-
um dögum eftir mis-
stórar skurðaðgerðir á bæklunar-
deild.
Flestir vilja án efa komast heim
til sín sem fyrst, en það er kunn-
ara en frá þurfi að segja að svo-
nefndar heimavinnandi húsmæður
eru að heita má úr sögunni og sú
félagslega aðstoð sem í boði er
fyrir sjúklinga í heimahúsum er
fjarri því að vera nægileg enn sem
komið er. Umönnun barna, aldr-
aðra og sjúkra flyst í æ ríkara
mæli yfir á stofnanir. Legupláss á
sjúkrahótelum eru auk þess fá og
allsendis ófullnægjandi í mörgum
tilvikum þar sem ekki er þar um
neina endurhæfingu að ræða og
takmarkaða hjúkrun. Vistun á
heimilum og góðum sjúklingahótel-
um er því oft óskhyggjan ein,..þó
ÚTSÁLA - ÚTSALÁ
Sumarúlpur- heilsársúlpur - vetrarúlpur
Ao^HUSID
Mörkínni 6, sími 588 5518.- Næg biiastæði.
Jóhanna
Jóhannsdóttir
Grensásdeild Borgarspít-
ala er urnQöllunarefni
Jóhönnu Jóhannsdótt-
ur, sem gagnrýnir fjár-
svelti stofnunarinnar.
tekið skuli undir það með land-
Iækni að slíkt myndi spara þjóð-
félaginu stórfé.
í millifyrirsögnum og skilgrein-
ingu greinar hans, sem vitnað er
til virðist einn mikilvægur þáttur í
aðhlynningu sjúklinga hafa orðið
útundan en það er endurhæfingin.
Það er þó vitað mál að hún er í
mörgum tilvikum jafnnauðsynleg
og bráðahjúkrun. Grensásdeild
Borgarspítalans, sem er til mikillar
fyrirmyndar um rekstur og allan
aðbúnað, er í slíku fjársvelti að
með ólíkindum má teljast. Eðli
málsins samkvæmt eru sjúklingar
sem þangað koma undantekninga-
lítið mjög ósjálfbjarga og þurfa jafn-
vel á aðstoð að halda við flestar
athafnir daglegs lífs. Erill starfs-
fólks er því skiljanlega mikill en
þolinmæðin í sama hlutfalli, og þar
leggjast allir svo sannarlega á eitt
við að gera dvölina sem árangurs-
ríkasta og bærilegasta.
Sem dæmi um vinnuálag sem
bæði bitnar á starfsfólki og sjúkl-
ingum eru helgarflutningarnir á
milli hæða, sem ég leyfi mér að
Iíkja við þá illræmdu hreppaflutn-
inga, sem niðursetningar og annað
ógæfufólk mátti sætta sig við allt
fram á þessa öld. Skömmu eftir
hádegi á iöstudögum eru_þeir sjúk-
verkið. Þó getur í vissum tilvikum
verið æskilegt að örva tilkomu
birkis, sé það útdauða á viðkom-
andi svæði, með því að planta því
eða sá á blettum og láta síðan
sjálfsáningu um framhaldið.
Varúð og víðtækt mat
nauðsynlegt
Landgræðslustjóri segist telja
„lúpínuna ómetanlegan þátt í land-
græðslustarfi hér á landi. Hún er
mjög hagkvæmur kostur, en hún
á ekki alls staðar heirna." (Mbl.
13. júlí 1995.) Nauðsynlegt er að
forráðamenn Landgræðslu ríkisins
skýri frá því opinberlega, hvar
þeir telji rétt að notuð sé lúpína
og eftir atvikum aðrar tegundir
til uppgræðslu. Hafa ber í huga
hæfni lúpínunnar til að dreifa sér
og að erfitt getur verið að stöðva
hana við tiltekin mörk eða land-
svæði.
Sama á við um Skógrækt ríkis-
ins, sem segja má að beri öðrum
fremur ábyrgð á dreifmgu lúpínu
víða um land til skamms tíma.
Afleiðingarnar blasa víða við í ein-
hæfum gróðurlendum. Ég er t.d.
varla einn um að kunna því illa
að sjá ekki aðra plöntu en lúpínu
meðfram þjóðvegi í Hallormsstað-
arskógi á 13 km langri leið, þar
sem margar tegundir blómplantna
skreyttu áður vegkantana.
Áhugi almennings á gróður-
vernd er mikil og vaxandi, en leið-
sögn byggð á víðtæku mati, rann-
sóknum og þekkingu er nauðsyleg
til að virkja hann á heilladijúgan
hátt. Flestir sjá nú að alltof langt
var gengið í framræslu votlendis
með tilheyrandi breytingu á lífríki
og ásýnd landsins fyrir fáum tug-
um ára. Við megum ekki láta víð-
líka mistök endurtaka sig við jarð-
vegs- og gróðurvernd með því að
hleypa lausum tegundum í vist-
kerfj. landsins sem augljóslega
hafa óæskilegar afleiðingar.
Náttúruperlur eru víða hérlendis
og langt frá því að vera einskorð-
aðar við friðlýst svæði. Víðtæk
landslagsvernd og vel hugsað
svæðaskipulag þarf hið fyrsta að
taka við af handahófi og skamm-
sýni í umgengni við náttúru lands-
ins.
Höfundur er alþingismaður og
fyrrvcrandi ráðherra.
lingar, sem eiga í nokkurt hús að
venda, sendir heim og leyft að
koma aftur snemma á mánudags-
morgni. Þeim sem eftir eru er
þjappað saman, ýmist á aðra eða
þriðju hæð sjúkrahússins. Flytja
þarf velflesta í lyftu í rúmum sín-
um, svo og náttborð göngugrindur,
hjólastóla og aðrar tilfæringar og
taka þessir erfiðu flutningar að
sjálfsögðu drjúgan tíma og orku
starfsfólks.
Sagan endurtekur sig um átta
leytið á mánudagsmorgnum. Þá er
aftur ætt af stað með allt sem flutt
var á föstudögum, um leið og „úti-
legumennirnir" tínast í hús. Það
er öruggt að öllum sjúklingum er
þetta til mikils ama og andlegu
þreki sumra þeirra sem fluttir eru,
er þannig háttað að þeir ruglast
alveg í ríminu, eigra um og finna
hvorki rúmið sitt né stofu á nýja
staðnum. Sparnaður við þessar
aðgerðir mun vera laun eins hjúkr-
unarfræðings á næturvakt og ein-
hvers starfsfólks á kvöldvakt.
Til að bæta gráu ofan á svart
var annarri deild sjúkrahússins síð-
an lokað í sparnaðarskyni þann 9.
júní og mun hún ekki opna aftur
fyrr en í ágústlok. Við þessar að-
gerðir fækkar vistunarrými um
helming, þó langur vegur sé frá
því að deildin anni eftirspurn þeirra
sjúklinga sem nú þegar eru í brýnni
þörf fyrir tafarlausa endurhæfingu,
svo ekki séu nefndir þeir sem bæt-
ast við á þessum lokunartíma. Læt
ég lesendum eftir að meta sparnað
þann sem af lengingum slíkra bið-
lista hlýst.
Höfundur er lögg. skjalaþýðandi
og dómtúlkur.