Morgunblaðið - 13.08.1995, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 13. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 13. ÁGÚST 1995' 25
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
STJÓRNARFORMAÐUR: Haraldur Sveinsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÞRÓUN FJÖLMIÐLA-
FYRIRTÆKJA
AUNDANFÖRNUM árum hef-
ur þróunin á sviði fjölmiðlun-
ar verið mjög ör erlendis. í kjölfar
hennar hafa orðið miklar svipting-
ar á vettvangi þeirra fyrirtækja,
sem starfa að fjölmiðlun. Samein-
ing fyrirtækja hefur orðið æ al-
gengari jafnframt því, sem hvert
fjölmiðlafyrirtækið á fætur öðru
hefur lagt áherzlu á aukna fjöl-
breytni. Útgáfufyrirtæki dagblaða
hafa keypt útvarps- og sjónvarps-
stöðvar. Ljósvakafyrirtækin hafa
keypt dagblöð. í seinni tíð hafá
fyrirtæki í skemmti- og afþreying-
ariðnaði lagt áherzlu á að tengjast
fjölmiðlafyrirtækjum til þess að
hafa aðgang að dreifingarkerfi
fyrir framleiðslu sína. Nýjasta
dæmið um þetta eru kaup Walt
Disney-fyrirtækisins í Bandaríkj-
unum á sjónvarpsfyrirtækinu
ABC/Capital Cities. Þá hefur
vaknað áhugi á tengingu fyrir-
tækja á sviði síma- og fjarskipta-
tækni og íjölmiðlarisanna. Nýlegt
dæmi um það eru eignatengsl á
milli News Corporation, sem er
fyrirtæki áhrifamesta fjölmiðla-
kóngs heimsins, Ruperts
Murdochs, og bandaríska síma- og
fjarskiptafyrirtækisins MCI.
Jafnhliða þessari þróun hafa
farið fram margvíslegar umræður
um þjóðfélagsleg áhrif tengsla á
milli blaðafyrirtækja ó'g sjónvarps-
stöðva svo og um eignaraðild út-
lendinga að fjölmiðlafyrirtækjum.
Þegar Rupert Murdoch eignaðist
sjónvarpsstöð í Bandaríkjunum
varð hann að selja tvö dagblöð,
sem hann átti þá í Chicago og
Boston. Jafnframt varð hann að
gerast bandarískur ríkisborgari. í
nánast öllum Evrópulöndum eru
margar og flóknar reglur um
gagnkvæm eignatengsl á milli
blaðafyrirtækja og sjónvarps-
stöðva. í Bretlandi hafa staðið yfir
miklar umræður um þessi mál og
nú liggja fyrir tillögur um, að dag-
blöð megi kaupa sjónvarpsstöðvar,
ef þau ráði ekki yfir meira en 20%
af upplagi dagblaða þar í landi.
Fyrir nokkrum dögum birtist
leiðari í bandaríska stórblaðinu
The Washington Post, þar sem
þeirri spurningu var varpað fram,
hvort almannahagsmunum væri
stefnt í hættu með sameiningu
fjölmiðlafyrirtækja. Blaðið nefnir
tvær mælistikur í því sambandi. í
fyrsta lagi hvort samkeppni
minnki og aðgangur að fréttum,
afþreyingu og auglýsingum þreng-
ist. í öðru lagi hvort slík sameining
hefti umræður og ein stjórnmála-
skoðun móti og marki þær upplýs-
ingar, sem fjölmiðlafyrirtæki sendi
frá sér. Washington Post kemst
að þeirri niðurstöðu, að enn sem
komið er sé ekki ástæða til að
hafa áhyggjur af þessu vegna þess,
að tæknin opni nýja möguleika á
íjölmiðlun hraðar en svo, að við-
skiptajöfrarnir geti náð tökum á
þeim. Hins vegar hljóti menn að
fylgjast áfram með þessari þróun
með almannahagsmuni í huga.
Annað bandarískt stórblað, The
New York Times, birti af sama
tilefni grein eftir mann að nafni
Bill Kovach, sem er forstöðumaður
Nieman-stofnunarinnar við Har-
vard-háskóla en hún er ein þekkt-
asta rannsóknar- og kennslustofn-
un á sviði fjölmiðlunar í Bandaríkj-
unum. í grein þessari vekur höf-
undur athygli á þeirri hættu, að
yfirgnæfandi áhrif skemmtiiðnað-
arins eða harðra viðskiptasjónar-
miða dragi úr raunverulegri upp-
lýsingamiðlun og bendir á erfiða
stöðu fréttastofu ABC gagnvart
afþreyingariðnaðinum í hinum
nýja fjölmiðlarisa Walt Disney.
Slík þróun hefur orðið á undan-
förnum árum hjá annarri banda-
rískri sjónvarpsstöð, CBS, þar sem
hörð viðskiptasjónarmið hafa leitt
til þess að fjármagn til fréttastofu
sjónvarpsstöðvarinnar hefur verið
skorið niður og fréttaflutningur
hennar ekki nema svipur hjá sjón
miðað við það, sem áður var.
Kovach bendir í þessu sambandi
á, að þegar fréttamaður ABC gerði
tilraun til að spyrja æðstu for-
svarsmenn hinnar nýju Di-
sney/ABC samsteypu um áhrif
sameiningarinnar á fréttastarf-
semi sjónvarpsstöðvarinnar • var
hann einfaldlega spurður, hvort
hann væri ekki stoltur af því að
vera meðlimur „Disney-ú'ölskyld-
unnar“!
Én jafnframt vekur höfundur
athygli á því, að eigendur dagblaða
á borð við New York Times, Wash-
ington Post og Boston Globe hafi
verið tilbúnir til að horfast í augu
við opinbera rannsókn og máls-
höfðun til þess að koma upplýsing-
um á framfæri við almenning svo
sem með birtingu Pentagon-skjal-
anna svonefndu, sem kallaði yfir
blöðin rannsókn saksóknara og
lögreglu í Bandaríkjunum. Þau
standa jafnrétt eftir én hið sama
verður ekki sagt um þá, sem að
atlögunni stóðu.
Þeirrar þróunar, sem hér hefur
verið gerð að umtalsefni í öðrum
löndum og þá fyrst og fremst
Bandaríkjunum, er byrjað að gæta
hér á landi. Snemma á þessu ári
keypti íslenzka útvarpsfélagið hf.
^,35% hlut í Fijálsri fjölmiðlun hf.,
útgáfufyrirtæki DV. Það var í
fyrsta sinn, sem slík tengsl sköp-
uðust á milli blaðaútgáfufyrirtæk-
is og sjónvarpsstöðvar hér. Nú
fyrir nokkrum dögum var frá því
skýrt, að bandarískur banki, Chase
Manhattan banki, mundi eignast
20% hlut í íslenzka útvarpsfélag-
inu hf. og er það í fyrsta sinn, sem
erlent fyrirtæki eignast hlut í ís-
lenzku fjölmiðlafyrirtæki. Hér er
því annars vegar komin til sögunn-
ar tenging á milli blaðaútgáfu og
sjónvarps- og útvarpsfyrirtækis og
hins vegar bein erlend eignaraðild
að sjónvarpsfyrirtæki og þar með
óbein erlend eignaraðild að blað-
aútgáfu.
Við þessu er ekkert að segja svo
lengi sem þessi þróun gengur ekki
gegn fyrrnefndum mælikvörðum
Washington Post, sem geta ekkert
síður átt við hér en þar. En jafn-
framt hljótum við einnig að gera
ákveðna kröfu til þess, að íslenzk
fjölmiðlafyrirtæki standi vörð um
íslenzka tungu og menningu, þótt
erlendir meðeigendur eigi hlut að
máli.
Ekki er ólíklegt að þessi þróun
á íslenzkum fjölmiðlamarkaði vekji
upp spurningar um hvert stefni.
ÉG HEF ÁÐ-
• ur minnt á
virðingu W.H. Aud-
ens fyrir íslenzkri arf-
leifð og við vitum
hvem hug William
Morris bar til fom-
bókmennta okkar sem hann þýddi
með þeim hætti að aðdáun vekur,
enda eitt helzta Ijóðskáld sinnar
tíðar á Englandi og í æ meiri met-
um eftir því sem tímar líða. Það
sést ekkisízt á því að nú hefur
verið gefin út enn ein ævisaga
hans eftir Fionu MacCarthy (780
bls.) Þar kemur ísland mjög við
sögu. Og við getum enn vel við
unað þegar við höfum í huga dá-
læti eins helzta ljóðskálds Breta
nú um stundir, Ted Hughes, á
bókmenntum okkar og arfi, en
hann er lárviðarskáld Breta og
hefur sótt land okkar heim. Þeir
Thor Vilhjálmsson eru miklir mát-
ar og kom það ekkisízt fram þegar
skáldsaga Thors, Grámosinn glóir,
eða Justice Undone var kynnt í
Lundúnum í júní sl. Við eigum svo
sannarlega hauk í homi þar sem
Ted Hughes er. Ég hef lengi fylgzt
með skáldskap hans stórmerkum
og kynnti konu hans, Sylvíu Plath,
fyrir íslenzkum lesendum eftir
Bandarílqaför á sínum tíma, en
hún giftist Hughes nokkrum árum
áður (sjá Félaga orð). Nú er hún
ein af goðsögnum
enskrar eða banda-
rískrar ljóðlistar.
Ted Hughes sagði
m.a. í kynningu sinni:
?Áhugi minn á ís-
landi vaknaði fyrst
þegar ég var komungur og tók að
lesa íslendinga sögumar og ís-
lenzkar þjóðsögur, en hvoru-
tveggja hef ég lesið aftur og aftur
síðar í lífinu.
ísiendinga sögumar eru í raun
einhveijar merkustu bókmenntir
sem til eru, einhveijar raunsönn-
ustu, kaldranalegustu og ógnleg-
ustu harmleikir sem nokkum tíma
hafa verið skráðir. í íslendinga
sögunum eru æðstu gildi fléttuð
saman við erfiðustu lífsskilyrði á
nyrzta hjara hins byggilega heims,
og þar myndast einhverskonar
sagnadeigla, þegar helztu víga-
mönnumi Norður-Evrópu lýsturþar
saman. í þessari deiglu urðu til á
fremur stuttum tíma þessar ótrú-
legu sögur um hversdagslega við-
burði í lífi venjulegra fjölskyldna.
Þessar sögur em ekki aðeins
merkilegar sökum hins ótrúlega
raunveruleika og efnalegu að-
stæðna sem fólkið bjó við, heldur
vegna þess ekkisíður að þær eiga
rætur í þessu einkennilega landi,
þessu óraunverulega tungllands-
lagi, en það er í rauninni nakið
eldfjall, skreytt þeim gróðri sem
tókst að festa rætur á eldfjallinu.
Á þessum gíg bjuggu svo örfáar
fjölskyldur, dreifðar um landið og
áttu allar í einhveijum útistöðum
hver við aðra, einkum vegna deilna
um jarðir. íslendingar em mestu
lögvísindamenn í heimi. Það er
sagt að þriðji hver íslendingur sé
lögmaður og þessir frambyggjar
deildu og börðust svo heiftarlega
að stofnun Alþingis varð brýn
nauðsyn, ef unnt átti að vera að
útkljá þessi eilífu deilumál. Sög-
umar em ekki einungis naktar og
nöturlegar frásagnir af raunvem-
leika þessa tíma, þær heyra einnig
til þeirri munnmælasagnahefð sem
var vel þekkt fyrr á öldum í Evr-
ópu. íslenzku þjóðsögumar, svo
ólíkar sem þær em íslendinga sög-
um, eiga einnig rætur í munn-
mælasagnahefðinni og þær era
einhveijar mögnuðust, draugaleg-
ustu og skrýtnustu þjóðsögur sem
ég þekki.“
Það er á mörkum raunvemleik-
ans og hins yfirskilvitlega um-
hverfís sem við höfum ávallt lifað
og í þá reynslu höfum við sótt
andlegt þrek og andörlög okkar
eins og Malraux sagði.
Semsagt, skáldskapinn.
M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBREF
H
ÁLFT ANNAÐ ÁR ER
nú liðið frá gildistöku
samnings Fríverslun-
arsamtaka Evrópu
(EFTA) og Evrópu-
sambandsins um Evr-
ópska efnahagssvæð-
ið og því komin ákveð-
in reynsla á framkvæmd samningsins,
kosti hans og galla. Samningurinn er þeg-
ar farinn að hafa mikil áhrif á íslenskt
viðskiptalíf og þau áhrif eiga eftir að verða
enn greinilegri á næstu ámm. Fram til
þessa hafa þessi áhrif einkum stuðlað að
aukinni samkeppni og bættri samkeppnis-
hæfni íslenskra fyrirtækja.
Aftur á móti hafa komið fram ábending-
ar um að ákvæði samningsins kunni að
gilda með öðmm hætti hér á landi en
upphaflega var ætlað. Davíð Þór Björg-
vinsson, lögfræðingur hjá EFTA-dóm-
stólnum í Genf, ræðir tengsl EES-réttar
og landsréttar í athyglisverðri grein í nýj-
asta hefti Úlfljóts, tímarits laganema.
Kemst hann þar að þeirri niðurstöðu að
áhrif þeirrar löggjafar, sem komið hefur
verið á fót með gildistöku samningsins um
Evrópska efnahagssvæðið, svonefnds
EES-réttar, kunni að verða meiri en gert
hafi verið ráð fyrir í upphafi.
Davíð Þór bendir í grein sinni á að tvö
sjónarmið, sem höfð var hliðsjón af við
samningsgerðina, stefni í andstæðar áttir.
Annars vegar það sjónarmið að samning-
urinn eigi ekki að skerða sjálfsákvörðunar-
rétt EFTA-ríkja og feli þannig ekki í sér
yfírþjóðlegt vald til handa stofnunum
EES. Hins vegar sé í samningnum gert
ráð fyrir að koma á einsleitu sameiginlegu
efnahagssvæði en forsenda þess sé að
sömu reglur gildi á öllu svæðinu og þær
séu túlkaðar á sambærilegan hátt.
Tvö af megineinkennum EB-réttar em
annars vegar bein lagaáhrif en í því felst
að réttargerðir stofnana ESB, til dæmis
reglugerðir framkvæmdastjórnar, öðlast
beint lagagildi í aðildarríkjum sambandsins
án þess að þurfa að öðlast samþykki þjóð-
þinga eða annarra yfirvalda í viðkomandi
ríkjum. Hins vegar einkennist EB-réttur
af beinum réttaráhrifum, en í því felst að
einstaklingar eða lögpersónur í aðildarríkj-
unum geta reist réttindi á ákvæðum í frum-
rétti Evrópusambandsins (Rómarsáttmál-
anum) eða afleiddri réttargerð (tilskipun-
um og reglugerðum) en einnig geta skyld-
ur verið lagðar á þá af sömu sökum.
Ólíkt því sem gerist í ríkjum Evrópusam-
bandsins er gengið út frá því í EES-samn-
ingnum að aðildarríki EFTA innleiði rétt-
arreglur ESB, sem varða fjórfrelsið, í eig-
in löggjöf auk þess sem þau yfirtaka sam-
keppnisreglur ESB, reglur um ríkisaðstoð
og höfunda- og auðkennarétt.
Davíð Þór segir í grein sinni að það sjón-
armið hafi verið ráðandi að hafna því með
öllu að reglur EES-réttarins geti haft bein
réttaráhrif í þeim skilningi, sem það hug-
tak er notað í EB-rétti. Sú regla sé „sprott-
in af sérstöku eðli EB-réttarins og leiðir
m.a. af því að stofnanir hafa fengið fram-
selt vald til að setja reglur sem hafa beint
lagagildi í aðildarríkjum Evrópusambands-
ins. Ekkert slíkt vald er framselt til stofn-
ana EES. Frá þessu sjónarmiði kemur í
ljós að tæplega er unnt að líta á EES-rétt-
inn sem sjálfstætt réttarkerfí í sama skiln-
ingi og EB-réttinn, einkum vegna þess að
stofnanir EES skortir að mestu hið yfir-
þjóðlega vald sem stofnanir Evrópusam-
bandsins hafa. Þá byggja reglumar um
bein réttaráhrif og forgangsáhrif á því að
náð verði þeim gmndvallarmarkmiðum
Evrópusambandsins sem skilgreind em í
formála Rómarsáttmálans og síðari sátt-
málum. Þessi markmið era orðuð með
öðram hætti í EES-samningnum.“
Hann segir EES-samninginn í meginat-
riðum byggja á almennum gmnnreglum
um þjóðarréttarsamninga en i íslenskum
rétti sé almennt gengið út frá kenning-
unni um tvíeðii landsréttar og þjóðaréttar.
í henni felist að skuldbindingar á grund-
velli þjóðaréttar fái ekki lagaáhrif gagn-
vart einstaklingum eða lögaðilum nema
þær hafi áður verið innleiddar sérstaklega
í landsrétt á stjórnskipulega gildan hátt.
Davíð Þór segir samningamenn ESB hafa
lagt áherslu á forgangsáhrif EES-reglna
fram yfir landsrétt EFTA-ríkjanna með
sama hætti og EB-rétturinn innan ESB
til að tryggja samræmda framkvæmd og
beitingu reglna á efnahagssvæðinu öllu.
Er kveðið á um þetta í sérstakri bókun,
bókun 35, við EES-samninginn.
Sú staða getur vel komið upp að EFTA-
ríki hafí ekki staðið við þá skuldbindingu
sína að innleiða tiltekna reglu á gmnd-
velli EES-samningsins. í slíkum tilvikum
má spyija hvort einstaklingur eða lögaðili
geti eftir sem áður byggt á viðkomandi
EES-reglu fyrir dómstóli í því landi, sem
ekki hefur innleitt regluna. „Hér virðast
tvær leiðir koma til greina," segir Davíð
Þór. „Önnur leiðin er sú að krefjast skaða-
bóta vegna tjóns sem hann telur sig hafa
orðið fyrir vegna þess að regla hafi ekki
verið innleidd með réttum hætti... Hin
leiðin er að byggja rétt á EES-reglunni,
sem samþykkt hafði verið í sameiginlegu
EES-nefndinni og í öllum EFTA-ríkjunum,
eftir efni hennar. Hér snýst spumingin í
reynd um gildi þessarar þjóðréttarskuld-
bindingar fyrir íslenskum dómstólum."
Davíð Þór segir að það hversu viðamik-
ill og flókinn samningurinn er, sé til þess
fallið að „raska hefðbundnum sjónarmið-
um um skilin milli landsréttar og þjóðarétt-
ar og stuðla enn frekar að því að brjóta
niður þá múra, sem þar eru taldir vera á
milli í löndum þar sem byggt er á tvíeðlis-
kenningunni.“
I lok greinar sinnar segir Davíð Þór:
„Kjami EES-samningsins ej1 sá, að með
honum taki EFTA-ríkin yfír hluta EB-rétt-
ar. Um leið og það er gert er reynt að
reisa vamargarða, til að tryggja sjálfs-
ákvörðunarrétt og fullveldi EFTA-ríkj-
anna. Niðurstaðan er í meginatriðum sú,
að EES-rétturinn hafi tekið í arf ákveðna
þætti EB-réttarins, sem gera það að verk-
um, að svo kann að fara að þessir vamar-
garðar haldi ekki eins og ætlunin var þeg-
ar til lengri tíma er litið og áhrif EES-rétt-
arins verði önnur og meiri en stefnt var
að.“
Óvæntar
hliðar á EES
NÝJAR UPPLÝS-
ingar um að ráð-
herraráð Evrópu-
sambandsins sam-
þykki oft leynilegar
undanþágur sumra ríkja frá einstökum
tilskipunum eða reglugerðum ESB bæta
dráttum í þá mynd, sem Davíð Þór Björg-
vinsson dregur upp. EFTA-ríkin fá ekki
upplýsingar um þessar leynilegu sam-
þykktir þegar kemur að því að þau taka
upp viðkomandi tilskipanir. Þau hafa held-
ur engin áhrif á mótun viðkomandi undan-
þága í því samráðsferli EFTA og ESB, sem
kveðið er á um í EES-samningnum. Sendi-
herra Noregs í Bmssel hefur mótmælt
þessu harðlega fyrir hönd EFTA-ríkjanna
þriggja, sem þátt taka í EES-samstarfinu,
enda getur þetta þýtt að EFTA-ríkin verði
að framfylgja bókstaf laganna á meðan
ESB-ríkin verða sér úti um undanþágur í
leynilegum samþykktum.
Það ríkir breið samstaða um mikilvægi
EES-samningsins og pólitískt virðist hann
orðinn tiltölulega óumdeildur. Það sést
kannski best á því að þegar þijú EFTA-
ríkjanna gengu í ESB heyrðist ekki mikið
í þeim er höfðu mælt með að samningur-
inn yrði tekinn upp og gerður að tvíhliða
samningi. Menn eru almennt sammála um
að samningurinn sé góð lausn varðandi
samband okkar við Evrópusambandið, að
minnsta kosti á meðan sjávarútvegsstefna
þess útilokar aðild íslendinga. Deildar
meiningar era aftur á móti um hvort ganga
beri lengra og sækjast eftir aðild að sam
bandinu.
Einu gildir hvorrar skoðunarinnar menn
em í þeim efnum; EES-samningurinn er
staðreynd og stuðningsmenn hans geta
ekki litið framhjá þeim óvæntu hliðum, sem
bent hefur verið á að fram hafi komið á
framkvæmd hans. í Noregi eiga sér nú
Laugardagur 12. ágúst
stað líflegar umræður um þessi efni. Um-
ræður af því tagi eru forsenda þess að
hægt sé að tryggja þann hag, sem felst í
EES-samningnum, og bæta úr þeim göll-
um, sem koma í ljós.
Ríkjaráð-
stefnan og
ísland
MEÐ GERÐ EES-
samningsins stór-
jukust samskipti ís-
lands við Evrópu-
sambandið. ísland
tekur nú að mestu
leyti þátt í innri markaði ESB og talið er
að EES-aðildin feli í sér að 60-70% allrar
löggjafar Evrópusambandsins gildi nú á
íslandi. ísland á samstarf við ESB um
rannsóknir og þróun, íslendingar taka
þátt í menntamálaáætlunum ESB og ný-
lega var EES-samningurinn útvíkkaður
þannig að EFTA-ríkin taka nú einnig þátt
í samstarfi ESB-ríkjanna í menningarmál-
um. ísland og Noregur hafa tengst utan-
ríkissamstarfi ESB-ríkjanna á gmndvelli
EES-samningsins og skrifað undir
diplómatískar yfírlýsingar með Evrópu-
sambandinu, auk þess sem EFTA og ESB
hafa samráð um utanríkismál á ráðherra-
fundum EES.
Jafnframt þessu á ísland aukaaðild að
Vestur-Evrópusambandinu, sem ætlað
hefur verið að verða varnarmálaarmur
Evrópusambandsins. Þá er stefnt að ein-
hvers konar aukaaðild íslands að
Schengen-samkomulaginu um afnám
landamæragæslu innan ESB. Slíkt mun
reynast nauðsynlegt til þess að unnt verði
að viðhalda norræna vegabréfasamkomu-
laginu um vegabréfslaus ferðalög milli
Norðurlanda. Sennilegt er að íslendingar
muni í raun taka að sér gæslu ytri landa-
mæra Evrópusambandsins og þar með
skuldbindingar þess varðandi eftirlit með
fíkniefnasmygli og ólöglegum innflytjend-
um.
Samanlagt em samskiptin við Evrópu-
sambandið orðin afar mikilvægur þáttur í
utanríkismálum íslands og taka mikið af
tíma og athygli utanríkisþjónustunnar,
enda em mikilvægir hagsmunir í húfí. Af
þessum sökum skiptir það ísland miklu
máli hver verður framvinda mála á ríkja-
ráðstefnu Evrópusambandsins um endur-
skoðun stofnsáttmála sambandsins, sem á
að hefjast á næsta ári. Undirbúningur
ráðstefnunnar er þegar hafinn með starfi
svokallaðs hugleiðingarhóps reyndra evr-
ópskra stjómmála- og embættismanna,
undir forystu Carlos Westendorp, Evrópu-
málaráðherra Spánar. Allar helstu stofn-
anir ESB hafa lagt fram skýrslur með sjón-
armiðum sínum og tillögum. Jafnframt er
umfjöllunarefni ráðstefnunnar að miklu
leyti fyrirfram ákveðið, til dæmis með
ákvæðum í Maastricht-samningnum og
fyrri samþykktum ráðherraráðs Evrópu-
sambandsins. Um niðurstöður ráðstefn
unnar treysta hins vegar fáir sér til að spá
um þessar mundir.
Á meðal þeirra mála, sem koma munu
til umfjöllunar á ríkjaráðstefnunni, verða
mörg sem skipta hagsmuni íslands vera-
legu máli vegna hinna nánu tengsla við
Evrópusambandið. Hér má nefna fjögur
atriði; fyrirkomulag öryggis- og varnar-
mála; breytingar á samstarfinu í hinni
svokölluðu þriðju stoð Evrópusambandins,
þ.e. í dóms-, lögreglu- og innanríkismálum;
breytingar á lagakerfí ESB; og loks breyt
ingar á ákvarðanatöku sambandsins í því
skyni að auka skilvirkni, gegnsæi og lýð
ræði.
Tímasetning ríkjaráðstefnunnar er valin
með hliðsjón af því að árið 1998 rennur
stofnsamningur Vestur-Evrópusambands-
ins út. Maastricht-sáttmálinn kveður á um
sameiginlega utanríkis- og öryggismála-
stefnu aðildarríkja ESB og „hugsanlega
sameiginlegar vamir“. Líklegt er að tekist
verði á um nýtt hlutverk VES á ríkjaráð
stefnunni. Frakkland verður án efa í farar-
broddi þeirra ríkja, sem vilja sjálfstætt
varnarsamstarf ESB-ríkjanna, sem óháð-
ast Bandaríkjunum. Mörg ríki, með Bret-
land í fararbroddi, eru hins vegar líkleg
Morgunblaðið/RAX
til að leggja áherslu á mikilvægi Atlants-
hafssamstarfsins. Hafa ber í huga að
bandarísk stjómvöld hafa í raun ýtt undir
að Evrópubúar taki í auknum mæli ábyrgð
á eigin vörnum og afskiptum af ófriði í
álfunni, til dæmis í Júgóslavíu. Óvíst er
hvernig mál þessi þróast á ríkjaráðstefn-
unni. Hins vegar er ljóst að ísland hefur
hagsmuni af því að eiga áfram aðild að
samráðsvettvangi Evrópuríkja um varnar-
mál og hlýtur jafnframt að óska þess að
hlutverki Atlantshafsbandalagsins í vörn-
um Evrópu verði viðhaldið. Aðildarríki
VES, þar á meðal ísland, munu leggja
sameiginlegar tillögur fyrir ríkjaráðstefn-
una.
Umræður um breytingar á samstarfi
ESB-ríkja í dóms-, lögreglu- og innanríkis-
málum taka meðal annars mið af ótryggu
ástandi í Austur-Evrópu og Norður-Afríku,
hættunni á auknum flóttamannastraumi,
fíkniefnasmygli, glæpa- og hryðjuverka-
starfsemi. í nýlegri skýrslu danska utan-
ríkisráðuneytisins um ríkjaráðstefnuna
kemur fram að sennilegt sé að þar komi
fram tillögur um hert eftirlit á ytri landa-
mæram ESB, aukið samstarf í fíkniefna-
málum og lögreglumálum, meðal annars
á vettvangi evrópsku lögreglustofnunar-
innar Europol, og samræmingu á reglum
um meðferð flóttamanna. Samþykki ESB
sem heild nýjar reglur á þessu sviði, falli
tilsvarandi reglur Schengen niður. Með
þessum umræðum þurfa íslendingar að
fylgjast vegna þeirra áhrifa, sem niður-
staða þeirra getur haft á væntanlega auka-
aðild íslands að Schengen-samkomulag-
inu.
í umræðum um einföldun lagakerfis
Evrópusambandsins, í því skyni að gera
það skiljanlegra og skilvirkara, hafa kom-
ið fram tillögur um að breyta forgangsröð
réttargerða ESB. Slíkar breytingar gætu
haft áhrif á EES-samninginn og þær regl-
ur, sem EFTA-ríkin taka við frá Evrópu-
sambandinu í samræmi við ákvæði hans.
Hugsanlegar ákvarðanir Evrópusam-
bandsins um breytingar á ákvarðanatöku-
ferli stofnana sambandsins geta haft um-
talsverð áhrif á stöðu EFTA-ríkjanna sam-
kvæmt EES-samningnum. Ákvæði EES
um rétt EFTA-ríkjanna til að hafa áhrif
á mótun þeirra reglna, sem síðar taka
gildi á Evrópska efnahagssvæðinu, em
miðuð við núverandi ákvarðanatökuferli
sambandsins. Breytingar á þvi geta þvi
bæði haft í för með sér tækifæri og óhag-
ræði fyrir EFTA-ríkin. Þannig yrði það
þeim eflaust til góðs, ef ákvarðanataka
færi fram fyrir opnum tjöldum og Ieynileg
ar samþykktir á borð við þær, sem áður
var getið, yrðu aflagðar. Hins vegar gæti
það dregið úr áhrifum EFTA-ríkjanna á
ákvarðanatöku ESB, ef völd Evrópuþings-
ins yrðu aukin. Nú þegar er oft togstreita
á milli þingsins og ráðherraráðs sambands-
ins um tillögur að nýrri löggjöf, sem þing-
ið fær til umfjöllunar. Á því stigi ákvarð-
anatökunnar hafa EFTÁ-ríkin lítil sem
engin tækifæri til að koma sjónarmiðum
sínum á framfæri.
Upplýsinga-
öflun og
hagsmuna-
gæsla
ALLT BER ÞETTA
að þeim bmnni að
það er afar mikil-
vægt að íslending-
ar fylgist grannt
með ríkjaráðstefn-
unni, undirbúningi
hennar og þeim
umræðum, sem nú fara fram í aðildarríkj-
um Evrópusambandsins. Haldgóðar upp-
lýsingar em forsenda þess að Island geti
komið eigin sjónarmiðum á framfæri á
réttum tíma og við rétta aðila og kynnt
hagsmuni íslands þannig að þeir verði
hafðir til hliðsjónar á ríkjaráðstefnunni.
Það er jákvætt að þýsk stjómvöld hafa
boðist til þess að aðstoða Islendinga við
þessa upplýsingaöflun. Jafnframt er mikil-
vægt að tengslin við ESB-ríkin í Norður-
landaráði verði notuð, bæði við upplýsinga-
öflun og til að koma íslenskum sjónarmið-
um á framfæri. Poul Nymp Rasmussen,
forsætisráðherra Danmerkur, lýsti því yfir
nú í vikunni að Danir litu á það sem hlut-
verk sitt að upplýsa ísland um þróun
mála á ráðstefnunni. Fundur um ríkjaráð-
stefnuna, sem áformaður er í haust á veg-
um Norðurlandaráðs, gæti jafnframt orðið
mikilvægt tækifæri.
Vegna þess hvað Evrópumálin vega
orðið þungt í íslenskum utanríkismálum,
er auðvitað nauðsynlegt að utanríkisþjón-
ustan leggi mikið á sig næstu misserin til
að nýta tækifæri ríkjaráðstefnunnar sem
best. Koma þarf upplýsingum um sjónar-
mið og hagsmuni Islands gagnvart ESB á
framfæri - en þá hagsmuni þarf ekki síð-
ur að skilgreina með skýram hætti. Eðli-
legt hlýtur að teljast að af hálfu stjóm-
valda verði stuðlað að umræðum í því skyni
— um hagsmuni íslands sem ríkis, sem
háð er fiskveiðum; sem EFTA-ríkis; sem
evrópsks smáríkis; sem aðildarríkis Atl-
antshafsbandalagsins og sem aukaaðila
að VES.
Þróun EES-samningsins og ríkjaráð-
stefna ESB em nærtæk og mikilvæg
umræðuefni í íslenskri stjórnmálaumræðu,
enda er hvort tveggja raunveruleiki sem
við stöndum frammi fyrir. Það er engin
ástæða til að eyða öllu púðri Evrópuum-
ræðunnar í karp um það hvort ísland eigi
erindi í Evrópusambandið eður ei; vemleik-
inn í Evrópumálum er flóknari en svo.
„Þróun EES-
samningsins og
ríkjaráðstefna
ESB eru nærtæk
og mikilvæg um-
ræðuefni í ís-
lenskri stjórn-
málaumræðu,
enda er hvort
tveggja raunveru-
leiki sem við
stöndum frammi
fyrir. Það er eng-
inástæðatilað
eyða öllu púðri
Evrópuumræð-
unnar í karp um
það hvort ísland
eigi erindi í Evr-
ópusambandið eð-
ur ei; veruleikinn
í Evrópumálum er
flóknari en svo.“