Morgunblaðið - 22.10.1995, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
október 1945. Haustið eftir tóku þær til starfa í
heimssýningarbygfflngu frá 1939 í Flushing Meadows
við NY. Þar var íslenski fáninn dreginn að húni í nóvem-
^ • •
ber 1946 er Island fékk ingöngu, Orygfflsráðið og
skrifstofur voru í iðjuveri í Lake Success. Elín
Pálmadóttir starfaði þar 1949 og segir frá samtökun-
um o g fyrstu árum þeirra.
Ahálfrar aldar afmæli Sameinuðu
þjóðanna er litið til baka. Rifjuð
upp sú mikla bjartsýni sem ríkti
þegar þessi alþjóðasamtök tóku
til starfa. Það var í lok skelfi-
legrar heimsstyijaldar og
markmiðið að koma í veg fyrir
að nokkum tímann aftur gæti
komið til slíks stríðs. Þó menn
segi réttilega nú að í upphafi hafi þetta ekki
verið samtök þjóða heims þá var það mark-
mið stórþjóðanna, sem höfðu sigrað í heims-
styrjöldinni síðari og höfðu forustuna, að
finna ráð til að forða heiminum frá ófriði.
Að hafa stað þar sem þjóðimar gætu talað
saman um það sem upp á kæmi í heiminum,
„forum“ til að ræða málin. Og það hefur
gengið eftir, þrátt fyrir allar þæ
breytingar sem orðið hafa í heim-
inum og á aðstæðum Samein-
uðu þjóðanna. Það sannast
best á öllu því sem vísað
er til Sameinuðu þjóðanna
og tekist á um þar, margt
sem aldrei var ætlunin
að Sameinuðu þjóðimar
hefðu eða yrðu í stakk
búnar til að fást
við.„Nærvera þín er að
verða blóraböggull
heimsins," spáði illa dís-
in á fyrsta fundinum í
San Francisco í júní
1945, eins og þeir kom-
ust svo réttilega að orði
í blaðinu Economist.
Mikið vatn er mnnið til
sjávar síðan hugmyndin um sameinaðar þjóð-
ir kom fram hjá þeim Franklín D. Roosevelt
Bandaríkjaforseta og Windston Churchill á
ámnum 1941-42, meðan nasistar réðu yfir
stómm hluta Evrópu og höfðu ráðist á Sovét-
ríkin. Síðar náðist samkomulag um það milli
þeirra og Stalíns á Jaltaráðstefnunni 1945
að „samstarfsríkjum" Sameinuðu þjóðanna
yrði boðið að gerast stofnaðilar, ef þessi 10
ríki segðu Öxulveldunum stríð á hendur fyrir
1. mars það ár. Nafn samtakanna kom frá
Roosevelt. Á ráðstefnu í San Franscisco 26.
júní 1945 var gerður sáttmáli um Sameinuðu
þjóðimar og tók gildi eftir að stórveldin fimm
— Frakkar og Kínverjar komnir með — höfðu
fullgilt hann, svo og tilskilinn fjöldi annarra
ríkja.
Þá var talað um nýja heimsskipan, þar sem
sjálfsákvörðunarréttur og virðing fyrir lýð-
ræði yrði ríkjandi í þessu alþjóðlega sam-
starfí. Öllum var ljóst að ekkert af því kæm-
ist í framkvæmd eða að trygging yrði fyrir
friði ef þessar öflugustu þjóðir heims væru
ekki með og samþykkar. Og þær voldugu
þjóðir á þeim tíma vom ekki á þeim buxunum
að láta aðra fara að taka af sér ráðin. Þess
vegna sættust menn á að setja upp Öryggis-
ráð við hliðina á Allsheijarþingi SÞ, þar sem
allar þáttökuþjóðir gætu átt jafnan rétt til
umræðna og tillöguflutnings og jafnan at-
kvæðisrétt burt séð frá stærð eða afli. í Ör-
yggisráðinu ættu þessar stórþjóðir fímm
fastafulltrúa og svo á víxl nokkrar aðrar þjóð-
ir og að hver þessara fimm hefði neitun-
arvald á að mál færi í gegn. Ljóst var að ef
ætti að neyða einhveija þessara stórþjóða til
einhvers mundi allt bara sprynga í loft upp.
Það var líka eins gott, því brátt var kalda
stríðið í algleymingi, með skiptingu heimsins
í blokkir, gráar fyrir jámum. En þarna í fund-
arsal Öryggisráðsins gátu stórveldin tekist á
í orðum um það sem upp kom. Þar var viss
öryggisventill, sem í raun dugði þótt stundum
væri með illyrðum. Svo var allar götur þar
til Berlínarmúrinn féll fyrir fimm árum og
kalda stríðinu lauk.
Þetta sama neitunarvald hefur líka jafn-
lengi hamlað því að hægt væri að taka á
málum og gerir enn. Skemmst að minnast
tregðunnar og áhrifanna sem það hefur á
alla ákvarðanatöku í málum Júgóslavíu heit-
innar, þar sem Rússar eru hallir undir Serba
og Þjóðvetjar og margar Evrópuþjóðir undir
Króata og Bandaríkjamenn þykja oft veija
Bosníumúslima. Þótt ekki hafí mikið verið
beitt neitunarvaldi þá svífur það sífellt yfir
vötnunum. Frá upphafí voru menn sér meðvit-
andi um hvernig fór eftir fyrri heimsstyijöld-
ina um Þjóðabandalagið, sem ekki gat tekið
á brotlegum aðilum sem fóru sínu fram. En
þessi samstarfsvettvangur hefur lifað af og
er orðinn vel brúklegri eftir kalda stríðið.
íslenski fáninn
í hóp þjóðfánanna
ísland var ekki meðal 50 stofnþjóða SÞ.
Var að vísu í hópi 10 svokallaðra samstarfs-
aðila, sem stóð það til boða, svo fremi löndin
segðu Öxulveldunum stríð á hendur fyrir 1.
mars 1945 og undirrituðu sáttmála Samein-
uðu þjóðanna. Enda höfðu íslendingar lagt
Sameinaðar þjóðir
í hálfa öld:
GOLLUD
en ómissandi samtök
«r
Stofnsáttmáli Sameinuðu þjóðanna tók gíldi 24.
stríð á hendur, hvað þá
að vopnlaust land færi
í stríð. Var farið fram á
undanþágu, en engu
varð um þokað án óað-
gengilegra skilyrða. Því
varð ísland hið eina af
sambandsríkjunum sem
ekki féllst á að segja
föllnum stríð á hendur
og hélt reisn sinni. Fyrir
framhaldsaðalfund
fyrsta allsheijarþingsins
í Flushing við New York
haustið 1946 bárust svo
boð frá Bretum, Banda-
ríkjamönnum og Frökk-
um um að þeir mundu
stuðla að því að ísland
fengi aðild að sam-
tökunum, ef þeir sæktu
um. Afhenti ísland að-
ildarumsókn sína, en
það gerðu líka sjö önnur
ríki. Umræður um um-
sóknirnar fóru fram í
Öryggisráðinu, að við-
stöddum Thor Thors sendiherra og Ásgeiri
Ásgeirssyni, síðar forseta, og voru stórveldin
alls ekki sammála. Fulltrúi Sovétríkjanna
beitti neitunarvaldi og loks varð samkomulag
um aðild þriggja ríkja, íslands, Svíþjóðar og
Afganistan. Var það samþykkt á Allsheijar-
þinginu 9. nóvember 1946 og 19. nóvember
skrifaði Thor Thors undir sáttmála Sameinðu
Áður en íslendingar
fengu aðild var hjá Samein-
uðu þjóðunum einn íslend-
ingur starfandi, Kristín
Bjömsdóttir frá Litlu Giljá,
sem hafði átt að selja þess-
ari nýju stofnun reikni- og
ritvélar fyrir IBM, en skipti
yfír, enda hafði hún lent í
hörmungum stríðsins í
fangabúðum á Ítalíu og
eins og svo margir aðrir af
fyrstu starfsmönnum sam-
takanna fundist öllu skipta
að forða heiminum frá
' stríðsátökum. Daginn sem
umsókn íslands var sam-
þykkt var hún því fengin
til að draga íslenska fánann
að húni innan um hina fán-
ana 51 í Lake Success.
Þann 19. nóvember við upp-
haf Allsheijarþingsins sat
svo Thor Thors fundinn og
skrifaði undir sáttmála SÞ
fyrir Island, og síðar komu
inn á þingið auk hans_Finn-
ur Jónsson, Bjami Benediktsson og Ólafur
Jóhannesson. Næsta ár sátu þingið auk fasta-
fulltrúans Thors, sem var formaður og fasta-
fulltrúi íslands hjá Sameinuðu þjóðunum frá
1947 til 1965, Ólafur Thors, Ásgeir Ásgeirs-
son og Hermann Jónasson.
Bjartsýni fyrstu áranna
Morgunblaðið/Epá
FRIÐARGÆSLA verður æ
stærri þáttur í starfsemi Samein-
uðu þjóðanna. Hér er rússneskur
friðargæsluliði í Sarajevo.
KRISTÍN Björnsdóttir, starfsmaður Samein-
uðu þjóðanna, dregur íslenska fánann að húni
við bráðabirgðastöðvar samtakanna I Lake
Success 9. nóvember 1946, daginn sem inn-
ganga Islands var samþykkt.
sitt af mörkUm í stríðinu. En Islendingar
töldu með öllu fráleitt að segja öðrum þjóðum
þjóðanna. Er sá dagur talinn aðildardagur
Islands.
Það var sérstakt andrúmsloft í þessum
bráðabirgða aðalstöðvum Sameinuðu þjóð-
anna í gömlum risaskálum fyrstu árin. Ég
kom þangað árið 1949 og í starfslið Samein-
uðu þjóðanna, á þriðja ári frá því þær tóku
þama til starfa og allt í mótun. Sem fyrr er
sagt var þarna mikið af hugsjónafólki, fólki
sem hafði lifað af heimsstyijöld og vildi leggja
sitt af mörkum. Allir komu akandi út á Long
Island úr New York-borg á morgnana, hóp-
uðu sig saman um bíla. Þar kynntist fólk úr
öllum áttum strax. Það vann svo saman dag-
langt í gömlu hergagnaverksmiðjunni, sem
hólfuð var sundur með hálfskilrúmum. Að
vísu var til diplómatasalur, en almennt borð-
uðu allir, jafnt fulltrúar þjóðanna sem starfs-
menn, í gríðarstórri kaffíteríu og settust við
langborð þar sem rúm var. Maður þekkti
stundum þetta fræga fólk með bakka fyrir
framan sig í röðinni við buffið og kom fyrir
að það settist hjá einhveijum kunnugum við
borðið og kynnti sig. Eins var ég fyrstu 3
mánuðina í vinnandi námi, þannig að maður
mátti fara frá til að sitja inni á fundum Alls-
heijarþingsins eða annars staðar og sá þá
og heyrði í öllu þessu fólki sem áberandi var
í heimsmálunum, sem sumt verður minnis-
stætt, svo sem Visjisnky, aðalfulltrúi Rússa,
sem alltaf var að beita neitunarvaldinu og
sat með tvo áberandi lífverði með byssubung-
ur á rassvösunum þótt vopn væru bönnuð
innandyra. Thor Thors var einn, að ég held,
á Allsheijarþinginu 1949 og var auðheyrilega
mikils metinn. Þriðji íslenski almenni starfs-
maðurinn var Daði heitinn Hjörvar.
í biðröðinni í kaffíteríunni man ég eftir
Kanadamanninum Leaster B. Pearsson sem
keppt hafði við Norðmanninn Trygve Lie,
utanríkisráðherra norsku útlagastjórnarinn-
ar, um embætti aðalritarans. Fyrir frændsem-
is sakir fannst manni Tryggve, fyrsti aðalrit-
ari SÞ, standa okkur Islendingum nær í þess-
um sæg af fólki af öllum litarhætti og marg-
víslegum búningum og notalegt _ að heyra
hann tala sína fínu ensku með svo norskum
hreim að það var. norska ef ekki var hlustað
eftir orðunum. Seinna rifjuðum við þetta
andrúmsloft upp er ég hafði Leaster Pear-
son, þá forsætisráðherra Kanada, þennan
notalega og bangsalega mann, til borðs í
lokahófi heimssýningarinnar í Montreal 1967.
Minnisstæðust úr matsal Sameinuðu þjóð-
anna í Lake Success er þó Eleanor Roosvelt,
þessi stóra, svipmikla kona í einföldum lér-
eftskjól, nánast „Hagkaupsslopp", með gráa
hárið þyrlandi í allar áttir; hún stóð oft ná-
lægt manni í biðröðinni. Mannréttindayfirlýs-
ingai Sameinuðu þjóðanna, sem hún átti mest-
an þátt í að móta og fá samþykkta, náðist
sapikomulag um og samþykki í árslok 1948,
eftir þriggja og hálfs árs baráttu og jag fram
og aftur. Var þá loks í höfn. En það var
ekki heiglum hent í þeim kaldastríðsátökum
sem hafin voru. Hún-bauð okkur, nokkrum
ungmennum víðsvegar að úr heiminum, einn
sunnudag heim til sín þar sem hún bjó í
Hyde Park, þar sem nú er minnisvarði um
Roosevelt og ræddi þá við okkur um hugsjón-
ir sínar og vonir.
Á þessum fyrstu árum samtakanna var
starfsfólk jafnt sem fulltrúar bjartsýnt og
fannst það vera að leggja lið einhveiju sem
var þess virði og lagði sig flest fram. Þama
á vinnustaðnum á Long Island vann fólk í
stórum hópi og blandaðist í samræðum, háir
og lágir. Því fannst það tilheyra. Stutt var í
að flytt yrði í „nýju bygginguna“, eldspýtu-
stokkinn sem gnæfír á bökkum Eastriver
inni í New York. Þar hafa samtökin þanist
út og eru nú nær 185 þjóðir í þeim eða vel
yfír þrisvar sinnum fleiri en í upphafi. Starfs-
mannafjöldi hefur aukist eftir því, nú um 50
þúsund manns alls, en það sem verra er,
starfshæfni og áhugi hefur ekki aukist í sama
hlutfalli. Það skynjaði ég vel er ég 1975 var
þar sem fulltrúi á einu Allsheijarþingi og þá
auðvitað í byggingunni á Manhattan. Starfs-
fólkið kom að sínu skrifborði, fór út í hádeg-
inu og blandaði ekki mikið geði við aðrar
deildir. í staðinn var straumur gesta inn, til
að skoða, og fyllti matsalina. Þetta persónu-
lega, áhugasama andrúmsloft sýndist mér
horfið. Ég spurði og skildist að nú væri
margt fólk ráðið af ýmsum öðrum ástæðum
en áhuga á að vinna málefninu.
Þótt ekki séu niðurnegldir starfsmanna-
kvótar fyrir þjóðimar voru fyrir löngu lagðar
þær línur að jafna skyldi starfsfólki eftir land-
svæðum og þjóðum. Það hefur orðið til þess
að fulltrúar landanna og stjórnmálamenn
hafa með þrýstingi getað komið þar inn skjól-
stæðingum sínum, sem ekki reynast allir jafn
hæfir. Hæfnismat hefur hingað til lítt verið
virkt. Fram undir þetta hafa menn verið
æviráðnir og ekki auðvelt að rýma fyrir öðr-
um hæfari. Stundum sagt að fáir mjög færir
og þrælduglegir vinni sér til óbóta hjá Sam-
einuðu þjóðunum meðan allt of stór hópur
sitji í makindum í þægilegum stöðum og bíði
leiðir eftirlaunaaldurs.
Aðsókn er gífurleg að komast í störf hjá
alþjóðastofnunum á borð við Sameinuðu þjóð-
tt.
►
>
>
!
I
!
I
i
i
I

í
i
»
i
f
í
9
1
9
9
i
9
9