Morgunblaðið - 09.12.1995, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
ÍSLENSKT MÁL
ÉG HEF þennan þátt á að svara
góðu bréfí sem Valgeir Sigurðs-
son skjalavörður sendi mér, og
hafi hann þökk fyrir.
Fyrsta efnisatriði bréfs hans
er svohljóðandi:
„Einhvern tíma í haust var ég
einu sinni sem oftar að hlusta á
útvarp snemma morguns. Þá
sagði einn af föstum pistlahöf-
undum Rásar eitt, að það væru
„ekki nema um það bil tveir ára-
tugir síðan þessi skilningur rak
upp á fjörur okkar Islendinga“.
(Hvaða sjókindur skyldi „þessi
skilningur“ hafa rekið á undan
sér upp í §örurnar? Gaman hefði
verið, ef pistlahöfundur hefði
frætt okkur um það!) Mér sýnist
þessi ranga málnotkun vera held-
ur í sókn, bæði í ræðu og riti.“
Nú set ég mig í kennarastell-
ingar og færi á blað:
ísinn rak vestur með landinu.
Hvað merkir þetta? Jú, það merk-
ir að ísinn færðist vestur með
landinu. Isinn gerði hvorki eitt
né annað. Hann var ekki gerandi
þess verknaðar sem sögnin að
reka felur í sér. Hann var þo-
landi verknaðarins, enda kemur
í ljós, ef að er gáð, að ísinn var
þama í þolfalli. Það lítur reyndar
út alveg eins og nefnifallið, svo
að sumum kann að sjást yfír þetta
að lítt athuguðu máli.
Hver rak ísinn vestur með land-
inu? Þess var ekki getið og stóð
ekki til. Það stafar af því, að
þama var að verki einhver óper-
sónulegur kraftur sem rak ísinn.
Að minnsta kosti kraftur sem
menn eru ekki reiðubúnir að nafn-
greina. í þessu dæmi er því sögn-
in að reka ópersónuleg, öðm
nafni einpersónuleg, vegna þess
að slíkar sagnir breyta ekki um
mynd, þótt skipt sé um persónu-
fomafn (eða nafnorð) með þeim.
Mig rak, þig rak, bátinn rak,
okkur rak, ísinn rak o.s.frv.
Sögnin alitaf eins, einpersónu-
Ieg, og alltaf með henni þolfall.
Auðvitað getum við sagt: ísinn
Umsjónarraaður Gísli Jónsson
826. þáttur
rakst vestur með landinu, eða:
ísinn var rekinn, en heldur þykir
mér það kollótt tal miðað við hið
sígilda orðalag: ísinn rak.
Ef mönnum þykir óljóst hvort
ísinn var nefnifall eða þolfall, þá
skulum við bara skipta um orð.
I staðinn fyrir safnheitið ís skul-
um við prófa einheitið ísjaki.
Ekki er það eins í nefnifalli og
þolfalli. Þá eigum við að segja:
ísjakann rak vestur með landinu,
ekki *ísjakinn rak o.s.frv. Af
þeirri einföldu ástæðu, að ísjakinn
rak ekki nokkum skapaðan hlut,
en einhver ópersónulegur kraft-
ur rak ísjakann. Því segjum við:
bátinn rak (ekki báturinn) að
landi, skýin bar (ekki bám) yfir
bæinn, mig (ekki ég) bar af réttri
leið.
Ópersónulegar sagnir eru
skemmtilegar, og rökhugsun býr
á bak við þær. Mikill skaði væri
máli okkar, ef við týndum þeim
í fljótræði og heimsku.
Ég býst við að ópersónulegar
sagnir eigi nokkuð svo í vök að
veijast. Eg efast hins vegar um
að það „styrkti stöðu“ þeirra,
þótt við bættum einni við hópinn
og tækjum að segja almennt
*mig hlakkar í staðinn fyrir ég
hlakka, svona til þess að líkja
eftir mig langar, enda er sú til-
laga ekki frá V.S.
Ég hef af ásettu ráði sleppt
hér ópersónulegum sögnum með
þágufalli, því að það er flókið og
myndi kosta mikið mál, og væri
þó margur vandi óleystur.
En svo vikið sé beint að efni
bréfs V.S., þá er ekki aðeins rangt
fall: „skilningur" (nf.) fyrir skiln-
ing (þf.), heldur er myndmálið
gallað, nykrað. Skilning rekur
ekki á §ömr.
Önnur atriði í bréfi Valgeirs
bíða í bili.
★
Hiymrekur handan kvað:
Dóttirin datt oní pott,
að detta fannst Mettu ekki gott,
þvættið var heitt,
og hún háttaði breytt,
alveg hætt við að fá kattarþvott.
★
Enn eru menn á áberandi stöð-
um að rugla saman orðunum
eftirmáli og eftirmál, hið síðara
jafnan haft í fleirtölu. Um þetta
hef ég íjallað áður og tekið upp
úr Tungutaki skýr orð, þar sem
leitast var við að leiðrétta vitleys-
una. Nú læt ég nægja, til þess
að forðast endurtekningar, að
taka upp úr Orðastað Jóns Hilm-
ars:
„eftirmál no hvk flt það má
búast við miklum eftirmáium
vegna slyssins, það mátti alveg
búast við kærum og lögsókn en
sem betur er urðu engin eftir-
mál“
Eftirmáli er hins vegar „texti
aftan við meginmál“.
Þá spyr ég: Er hægt að taka
„taugar úr fótlegg“? Eru þær
ekki fremur teknar úr fæti? Ég
minnist þess, að betra er að
gæta sín á enska orðinu leg.
Einu sinni kom í fréttum: „Fót-
leggurinn var tekinn af Tító.“
Reynið að sjá fyrir ykkur hvað
eftir var. A ensku mun þetta
hafa verið: „Tito had his leg
amputated.“
Þá þótti mér heldur hjákátleg
frétt í sjónvarpinu um nýdauð
laxaseiði sem þá væri búið að
„ferma“.
★
. Brosir aldrei flagð,
nema bölvan vinni,
sofnar aldrei flagð,
nema svik um dreymi,
hlær aldrei flagð,
nema Helju fagni.
(Publius Ovidius Naso; þýð.
Matthías Jochumss.)
★
Eftir á að hyggja: Gott orð
götuvirði sem Éggert Skúlason
notaði í fíkniefnafrétt á Stöð 2
sl. laugardag.
Frumkvæði til
árangurs!
ER JUNIOR Cham-
ber-hreyrfingin á íslandi
ennþá til, er spuming
sem ég heyri stundum.
Jú, hún er svo sannar-
lega ennþá til, þó svo
að ekki fari eins mikið
fyrir henni og fyrir rúm-
um áratug þegar félagar
voru _vel á annað þús-
und. í þá daga voru líka
dðstæður allt aðrar, að-
eins ein útvarpsrás og
ein sjónvarpsrás sem
var í fríi á fimmtudög-
um, engar tölvur eða
intemet. Þrátt fyrir gíf-
urlega breytta tíma þá
dafna félagsskapur eins
og Junior Chamber og
önnur félagasamtök samt sem áður.
vel því félagslegar þarfir okkar í
mannlegum samskiptum em þar best
uppfylltar. Þrátt fyrir að JC-hreyfing-
in á íslandi sé ekki fjölmenn þá er
hún enn ein af íjölmennustu lands-
hreyfingunum í heimi miðað við íbúa-
fjölda og emm við mjög ánægð með
það.
En hvað er Junior Chamber eða
JC eins og margir kalla það? Svarið
er ekki einfalt þar sem
starfíð tekur á svo ótal
mörgum þáttum í dag-
legu lífi og mannlegum
samskiptum, en í stuttu
máli þá er það félags-
skapur ungs fólks
(18-40 ára) sem vill ná
meiri og betri árangri í
lífinu. IJC er markmiðið
að bæta mannleg sam-
skipti og auka stjóm-
unar- og leiðtogahæfí-
leika einstaklingsins til
að geta tekist á við ný
verkefni. Það næst m.a.
með þátttöku í nám-
skeiðum, stjómarstörf-
um, skemmtunum og
verkefnum þar sem
stefnt er að ákveðnum markmiðum.
Á þessu ári hefur Junior Charpber
ísland náð mörgum af þeim markmið-
um sem það setti sér. Þar ber fyrst
að nefna sigur okkar á Evrópuþingi
í Strasbourg nú í sumar en þar var
ísland valið þingstaður fyrir Evrópu-
þing 1997. Það mun því verða haldið
í júnímánuði hér í Reykjavík og er
gert ráð fyrir þátttöku um 1000 fé-
laga úr Evrópu og víðar. Þetta er
Bjarni
Ingibergsson
Formaður HIK
leiðréttur
GERA verður þá
kröfu til þeirra sem
hafa ummæli eftir
öðrum úr fjölmiðlum
að þeir hafi þau rétt
eftir. Það gerir Már
Vilhjálmsson, formað-
ur hagsmunanefndar
HÍK, ekki í grein í
Morgunblaðinu 7.
desember sl. um flutn-
ing alls reksturs
grunnskólans til sveit-
arfélaganna, þar sem
hann vísar til viðtals
við undirritaðan í
sjónvarpinu 12. nóv-
ember sl.
Vilhjálmur Þ.
Vilhjálmsson.
í greininni segir
Már Vilhjálmsson:
„Formaðurinn (þ.e.
formaður Sambands
íslenskra sveitarfé-
laga) nefndi einnig í
umræddu viðtali að
ekki væri nein sérstök
ástæða að bæta kjör
kennara." Þetta er
rangt eftir haft.
Það sem undirritað-
ur sagði í sjónvarpsvið-
talinu varðandi spurn-
ingu um hvort sveitar-
félögin væru tilbúin til
að hækka grunnlaun
kennara þegar þau •
Heimsóknir vina og ættingja eru Alzheimer-sjúklingum og fjöl-
skyldum þeirra afar mikilvægar, segja Margrét Garðarsdóttir,
Sigrún Jóhannsdóttir og Ylfa Þorsteinsdóttir úr faghópi um
sjúkraþjálfun aldraðra sem fjalla hér um samskipti við fólk sem
þjáist af þessum hrömunarsjúkdómi í heila.
EGAR afi fékk þann úr-
skurð að hann væri með
Alzheimer-sjúkdóm kom
það fjölskyldunni í raun
ekki á óvart. Hann hafði verið
utan við sig og gleyminn, vildi
ekki gera neitt nýtt og týndi þræð-
inum í samræðum. Læknirinn út-
skýrði fyrir okkur, eftir að búið
var að gera ýmsar rannsóknir til
að útiloka aðra sjúkdóma, að Alz-
heimer væri ólæknandi hrörnun-
arsjúkdómur í heila og orsakir
hans væru óþekktar.
Nú er það amma sem hellir upp
á kaffi, nokkuð sem afi gerði
manna best en kann ekki lengur.
Afi var vanur að ganga mikið, nú
er hann ófær um að rata og villist
í nýju umhverfi. Hann þarfnast
orðið hjálpar við alla þætti daglegs
lífs.
Samskipti
Þó afí geti ekki tjáð sig eins
vel og áður skilur hann mikið af
því sem sagt er við hann og því
höfum við vanið okkur á að tala
skýrt og í einföldum setningum
Sjúkra-
þjálfarinn
segir...
Afi er
orðinn
gleyminn
án þess þó að tala barnalega.
Áreiti eins og útvarp og sjónvarp
samtímis er truflandi.
Tilfinningar
Veikindi afa hafa snert okkur
öll, þó mest mæði á ömmu. Við
aðstandendurnir þurfum að takast
á við sorgina sem fylgir því að
missa félaga og vin án þess að
um dauðsfall sé að ræða.
Álagið á ömmu er oft gífurlegt.
Hún þarf að hafa andvara á sér
á nóttunni ef afa skyldi detta í
hug að fara á fætur, hjálpa honum
að klæða sig á morgnana, minna
hann á og hjálpa honum með alla
hluti á daginn, svara sömu spurn-
ingunum aftur og aftur og þola
allar hans skapsveiflur. Oft er
sagt að í sólarhringnum hjá að-
standanda Alzheimer-sjúklings
séu 36 klukkustundir og það á svo
sannarlega við hér.
Ekki má gleyma líðan afa.
ímyndum okkur dag sem er fullur
af mistökum og vonbrigðum frá
morgni til kvölds. Við þekkjum
ekki umhverfi okkar né þá sem í
kringum okkur eru og ekkert tekst
af því sem við ætlum okkur að
gera. Hvernig ætli okkur liði eftir
slíkan dag? Þannig eru allir dagar
Alzheimer-sjúklings.
Líkamsrækt
Afi hefur alltaf verið mikið fyr-
ir gönguferðir og útivist. Við ætt-
ingjarnir höfum skipt með okkur
dögunum og förum á hveijum
degi með hann í langa göngu. Til
að gera þetta að föstum punkti í
tilverunni förum við alltaf á sama
tíma, göngum alltaf sömu leiðina
og reynum að vekja áhuga og
athygli afa á umhverfinu. Kostirn-
ir við þetta eru að afí styrkist og
úthaldið eykst, hann fær betri til-
finningu fyrir líkama sínum, fær
útrás fyrir streitu og kvíða og
sefur betur á nóttunni. Síðast en
ekki síst fær amma kærkomna
hvíld á meðan og tíma fyrir sjálfa
sig.
Vinir og vandamenn
Eftir að afi veiktist hefur
heimsóknum til hans og ömmu
fækkað mikið. Fólk þekkir ekki
sjúkdóminn, verður óöruggt í
framkomu og heldur sig því
fjarri, í stað þess að hafa
samband við okkur og
spyija hreinskilnislega
um ástand afa og
hvernig best sé að
bregðast við. Þó
eru nokkrir sem
enn hafa sam-
band og eru
heimsóknir
þeirra ömmu og
afa mjög dýr-
mætar. Það gefst
oft vel að fólk hafí
með sér ljósmyndir eða
hluti sem tengjast göml-
um minningum til að hjálpa
afa að rifja upp liðnar stundir.
Gleymum ekki afa þó afí sé
orðinn gleyminn!
Höfundar eru sjúkraþjálfarar
við öldrunarlækningadeild
Landspítalans.
AFI þarfnast nú
hjálpar við alla
þætti dag-
legs
lífs.