Morgunblaðið - 09.12.1995, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 1995 35
+'
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDl: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRl: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
SKATTFRELSI
FORSETA ÍSLANDS
*
OLAFUR Hannibalsson, varaþingmaður Vestfirðinga, er
fyrsti flutningsmaður lagafrumvarps um afnám skatt-
frelsis forseta íslands, sem hann og fimm aðrir þingmenn
hafa lagt fram á Alþingi. Slík breyting á launakjörum forseta
Islands er löngu tímabær og við hæfi að Alþingi ákveði slíka
breytingu á þessu þingi, þannig að ný skipan mála liggi fyr-
ir, þegar gengið verður til forsetakosninga næsta sumar.
Það er rétt sem fram kemur í greinargerð flutningsmanna,
að telja verði óeðlilegt að launakjör forseta íslands felist að
verulegu leyti í skattfríðindum. Kjör þessa æðsta embættis-
manns ríkisins eiga að sjálfsögðu að sæta almennum reglum
- nútíminn gerir einfaldlega slíkar kröfur og þær á að uppfylla.
í annarri grein laga um launakjör forseta íslands frá 10.
janúar 1990 segir m.a.: „Forseti íslands hefur ókeypis bú-
stað, ljós og hita og er undanþeginn öllum opinberum gjöldum
og sköttum."
Þetta ákvæði er ekki í samræmi við 78. grein stjórnarskrár-
innar, eins og hún hafði staðið frá upphafi og fram til síðast-
liðins sumars, þegar hún var numin úr gildi. Þar var kveðið
á um að ekki mætti leiða í lög nein sérréttindi sem bundin
væru við aðal, nafnbætur eða lögtign. Þegar þetta ákvæði
var fellt út á liðnu sumri var það rökstutt þannig í greinar-
gerð: „Er gengið út frá því að tvímælalaust sé, að almenna
jafnræðisreglan feli m.a. þessa sömu reglu í sér.“ Jafnræðis-
reglan er 65. grein stjórnarskrárinnar. Þar segir m.a.: „Allir
skulu jafnir fyrir lögum...“
Almenn jafnræðisregla, svipuð þeirri íslensku, er víðast
hvar á Vesturlöndum stjórnarskrárbundin. Þar viðgengst þó
víða að aðalbornir og konungbornir þegnar séu undanþegnir
slíkri jafnræðisreglu.
Því er ekki óeðlilegt að spyija hvort.það hafi verið nokkur
ástæða til þess að fella þetta ákvæði 78. greinar stjórnarskrár-
' innar út, jafnvel þótt frumvarpshöfundarnir hafi talið, að
þessi regla væri innifalin í jafnræðisreglunni og ætti einnig
við um forseta íslands. Á Islandi eru hvorki aðalsmenn né
konungbornir, en til sanns vegar má færa, að lögtign felist í
því að vera forseti Islands, eins og áður hefur verið bent á hér
í blaðinu.
Sambærilegt frumvarp hefur áður verið lagt fram á Al-
þingi, en hlaut þá ekki afgreiðslu. Nútímaleg viðhorf gera
kröfu um jafnstöðu manna gagnvart lögum. Hvort sem þjóð-
höfðíngi á í hlut, eða aðrir embættismenn, er það skýlaus
krafa almennings, að þeir sem aðrir lúti sömu lögmálum gagn-
vart öllum þeim gjöldum sem ríkið leggur á þegna sína. Það
á jafnt við um skatta, tolla, neysluskatta og virðisaukaskatt.
Þingheimur getur ekki horft framhjá almennum viðhorfum
samfélagsins í þessum málum aftur.
Með þessu er ekki þar með sagt að kjör forsetans þyrftu
að rýrna. Þau þyrfti einfaldlega að endurskoða, því þjóðin
vill að þannig sé búið að forsetanum að hann geti gegnt
embætti sínu af reisn.
BORGARINN OG KERFIÐ
ERFIÐLEIKAR móður sem komst að raun um að átta ára
gamall sonur hennar, var með tíu skemmdar tennur,
þótt hann hefði átt að vera undir eftirliti skólatannlæknis,
hafa verið raktir hér í blaðinu undanfarna daga. Móðirin hef-
ur þurft að legga út töluverðar fjárhæðir til tannviðgerða
fyrir soninn eftir að skemmdirnar uppgötvuðust. Hún hóf
árangurslitlar tilraunir til þess að leita réttar síns, og var
vísað á milli manna í kerfinu.
Yfirskólatannlæknir vísaði móðurinni á skólatannlækninn
sem átti að hafa eftirlit með drengnum og tannheilsu hans;
skólatannlæknirinn veitti enga úrlausn; tryggingayfirlæknir
benti móðurinni á að skrifa sér, skólayfirlækni og ráðuneytis-
stjóra í heilbrigðisráðuneytinu bréf, til þess að fara fram á
úrlausn.
í samtali við Morgunblaðið í gær segist Ingibjörg Pálmadótt-
ir heilbrigðisráðherra ekki hafa kynnt sér mál móðurinnar
og drengsins og bendir á að tannlæknir heilbrigðisráðuneytis-
ins hafi yfirumsjón með slíkum málum og ætti að geta ráð-
lagt fólki. Það er röng afstaða heilbrigðisráðherra að kynna
sér ekki mál sem þetta og vilja vísa móðurinni á enn einn
embættismanninn. Augljóslega hefur verið brotinn réttur á
móðurinni í þessu máli, sem í góðri trú hélt að tannhirða
sonarins væri undir nákvæmu eftirliti.
Sú framkoma kerfisins gagnvart borgaranum sem reynir
að leita réttar síns, að vísa honum frá Heródesi til Pílatusar,
er óboðleg og ætti ekki að líðast. Þar til bær yfirvöld eiga að
sjá sóma sinn í því að tryggja rétt móðurinnar og leggja af
tillöguflutning um frekari bréfaskriftir.
Marel hf. hannar tímamótaþræl fyrir fiskiðnað í samstarfi við erlenda aðila
Skoðanakannanir og áreiðanleiki þeirra
V élþræll grípur
fisk af færibandi
Marel hf. er ört vaxandi fyrirtæki, sem sérhæf-
ir sig í hönnun og smíði tækja til að auka
sjálfvirkni í fískiðnaði. Nýjasta afsprengið er
vélþræll, sem tekið getur upp heilan físk hvar
sem er á færibandinu og sett í hausunarvél.
Jóhanna Ingvarsdóttir heimsótti Marel og
fékk auk þess að kynnast nýja vélþrælnum.
VÉLÞRÆLL, sem matar
hausunarvélar, er nýjasta
afsprengi Marels hf. og er
vélþræll þessi „alsjáandi"
og gerður til að auka sjálfvirkni og
hagkvæmni í fiskiðnaði. Hingað til
hefur mannshöndin séð um að mata
hausunarvélar, en nýja tækið er eitt
hið fyrsta í heiminum sem sameinar
myndgreiningu og vélþrælatækni á
þennan hátt. Enn sem komið er, er
ekki hægt að segja hvort um markaðs-
vöru verður að ræða þar sem vélþræll-
inn er enn á tilraunastigi. Að öllum
líkindum líða eitt til tvö ár í viðbót þar
til að svör fást við þeirri spumingu.
Um er að ræða þriggja ára sam-
starfsverkefni inniendra og erlendra
aðila sem nú er lokið og hefur frum-
gerð verið smíðuð. Fyrir nokkru var
hún kynnt erlendu fjármögnunaraðil-
unum og skv. sérstakri úttekt dóm-
nefndar Esprit, sem er rannsóknasjóð-
ur á vegum Evrópubandalagsins, lofar
framhaldið mjög góðu.
Kostaði 300 milljónir
Verkefnið, sem gengur undir nafn-
inu Robofish, hófst í ágúst 1992.
Verkefnið kostaði 300 milljónir kr. og
voru tveir þriðju hlutar fjármagnaðir
af Esprit og einn þriðji innanlands.
Styrktaraðilar innanlands voru Rann-
sóknarráð ríkisins, Iðnþróunarsjóður,
Fiskveiðasjóður Islands svo og iðnað-
ar-, menntamála- og sjávarútvegs-
ráðuneytin. Jafnframt lögðu þátttak-
endur fram 50% af fjármögnuninni.
Ef að líkum lætur mun framhald verk-
efnisins alfarið verða fjármagnað af
Evrópubandalaginu þar sem íslend-
ingar eru nú orðnir aðilar að þessum
sjóði, en voru það ekki í upphafi.
Hugmyndin að nýtingu vélþræla-
tækni í fískiðnaði kom upphaflega frá
Marel hf. og Iðntæknistofnun, sem
eru auk Granda hf. innlendir þátttak-
endur í verkefninu. „Við erum í raun
að tengja saman tvenns konar tækni,
annars vegar myndtæknina og hins
vegar vélþrælatæknina, en þar sem
við höfum mjög takmarkaða reynslu
af vélþrælum, leituðum við eftir sam-
starfí við Oxford Intelligent Machines
í Englandi sem hefur mikla reynslu á
þessu sviði, en aftur litla í myndgrein-
ingu. Við sameinuðum því krafta okk-
ar,“ segir dr. Geir A. Gunnlaugsson,
framkvæmdastjóri Marels hf. Einnig
unnu að verkefninu danska
fyrirtækið Matcon, háskól-
inn í Bristol og gríska fyrir-
tækið Hitec. Formflokkari,
skurðarvél, rækjuflokkari,
rækjuskanni og lengdar-
flokkari eru allt tæki, sem
Marel hf. hefur hannað og
komin eru á markaðinn, en þau eiga
það öll sammerkt að byggjast á mynd-
greiningu eða tölvusjónartækni, líkt
og nýi vélþrællinn.
Stjórnað af tölvusjón
Dr. Hörður Amarson, þróunarstjóri
Marels, segir að nýja tæknin byggist
á að aðaltækinu, sjálfum vélþrælnum,
því sé stjórnað með tölvusjónarkerfi
eða myndavélatækni. „Tekin er mynd
af fiskinum þegar hann kemur inn á
færibandið svo að vélþrællinn geti „átt-
að sig“ á því hvað hann er stór, í hvaða
vinnslu hann henti, í hvaða legu hann
liggur á færibandinu, hvort hausinn
Myndgreiningatækni sendir
upplýsingar um stærð og legu
fisksins á færibandinu.
Gripklóin fer svo af stað og
grípur fiskinn af færibandinu
og skynjari í klónni skynjar
hvernig gripið var. Hún færir
síðan fiskinn i hausunarvél.
er á undan, á eftir eða út á aðra hvora
hliðina. Þessar upplýsingar sendir
myndgreiningin inn í vélþrælinn, sem
fer síðan af stað þegar fískurinn nálg-
ast og grípur um hausinn á fískinum
með sérstakri gripkló, sem er með
skynjara, sem skynjar hvemig hann
var gripinn. Vélþrællinn tekur fískinn
upp og leggur hann síðan í hausunar-
vél. Þannig getur þessi vélþræll tekið
upp físk, sem liggur á ýmsa vegu, í
ýmsum stellingum, á færibandinu.
Þetta er nokkuð sem aldrei hefur verið
reynt áður. Okkar vélþræll er sjáandi
með hjálp tölvusjónarkerfísins og þetta
er einnig eini vélþrællinn í heiminum
sem meðhöndlar heila físka eða aðra
eðlissambærilega hluti, sleipa, þunga
og sveigjanlega. Aðrir vélþrælar eru
þannig úr garði gerð að þeir geta að-
eins tekið upp hluti, sem eru alltaf á
sama staðnum,“ segir Hörður.
Sem stendur annar vélþrællinn tólf
fískum á mínútu, sem er um það bil
helmingurinn af þvi sem
mannshöndin kemst yfir.
Aftur á móti er vélþræltinn
hannaður fyrir tvær grip-
klær og yrðu þá afköstin um
24 fiskar á mínútu með því
að bæta annarri gripkló við.
Mannshöndin er sögð anna
20-30 fiskum á mínútu. Hörður segir
að líklegt sé þó talið að hægt sé að
auka afköst einnar gripklóar upp í
18-20 fiska á mínútu.
„Það er mjög erfítt og lýjandi að
mata hausunarvél klukkutímunum
saman og í reynd er erfitt fyrir mann-
eskjur að leggja fískinn alltaf ná-
kvæmlega á sama hátt í hausunarvél-
ina þannig að hámarksnýting náist,
en afhausun er nákvæmnisverk hvað
varðar nýtingu og þarna er jafnframt
verið að meðhöndla dýrmætasta hold-
ið á fiskinum. Við teljum að vélþræll-
inn, sem leggur fískinn alltaf á sama
hátt-í afhausun, eigi að geta náð mun
betri nýtingu en manneskja, sem
þreytist eðlilega," segir Hörður.
Ennþá í þróun
Geir segir að verkefnið sé nú búið
að sanna að hægt sé að taka fisk upp
með vélþræl og setja hann í hausara
með svipuðum árangri og kannski
betri en maðurinn nær að gera. Eftir
sé þó að reyna þetta í frystihúsaum-
hverfí og það sé næsta skref í mál-
inu. Líklega verði þó ekki af því fyrr
en á síðari hluta næsta árs eftir að
umsókn um fjármögnun annars kafla
hefur gengið á enda í gegnum skrif-
ræði Evrópubandalagsins. Allt tæki
það sinn tíma. Ekki væri hægt að
segja til um hvort varan ætti sér sölu-
von fyrr en að prufutímanum liðnum.
Geir segir að lokamarkmiðið sé að
sjálfsögðu að fá út úr þessari þróunar-
vinnu framleiðsluvöru. Oft sé það svo
í ferlinu að byijað sé að þróa eitthvað
sérstakt, en svo komi eitthvað allt
annað út í lokin, jafnvel enn áhuga-
verðara en upphaflega hugmyndin
gerði ráð fyrir. Hvað þetta verkefni
snertir var notkunarsviðið ný tegund
vélþræla, sem gætu unnið í fískiðnaði
og aukið sjálfvirkni og hagkvæmni.
Fyrir valinu varð þetta prófunarverk-
efni, sem sé eitt það erfíðasta sem
hægt var að fínna, það er meðhöndlun
á heilum físki.
„Enn er þetta þróunarverkefni í
okkar huga þótt árangur og mat dóm-
nefndar sé ótvíræður og veki vonir.
Þær jákvæðu niðurstöður hljóta að
vera mjög ánægjulegar fyrir þá starfs-
menn okkar sem unnið hafa að verk-
efninu, en um er að ræða fjóra menn
undir foiystu Jóns Benediktssonar
rafmagnsverkfræðings. Mat dóm-
nefndar gefur ótvírætt til kynna að
okkar starfsmenn eru að vinna vinnu,
sem er á heimsmælikvarða. Þetta er
ekki síður viðurkenning fyrir Iðn-
tæknistofnun, þar sem tæknileg verk-
efnisstjórnun heildarverkefnisins var
í höndum Ingvars KriStinssonar, verk-
fræðings á Iðntæknistofnun. Þessar
jákvæðu undirtektir þýða það líka að
von er á auknu íjármagni frá Esprit
í framhald verkefnisins vegna þess
að staðið hefur verið vel að verki og
trú manna er sú að varan eigi sér
góða markaðsmöguleika."
Vaxandi fyrirtæki
Marel hf. var stofnað árið 1983.
Það er almenningshlutafélag, en
stærsti einstaki eignaraðilinn er
Burðarás hf. með um 40% hlut. Geir
segir að fyrirtækið hafi átt í vissum
byijunarerfíðleikum á árunum
1987-88, ef til vill vegna þess að
menn voru of bjartsýnir í upphafi. „Á
móti kemur að séu menn ekki bjart-
sýnir, verða engin fyrirtæki stofnuð.
Svo einfalt er það. Mjög algengt virð-
ist að ný fýrirtæki fari í gegnum viss
erfiðleikatímabil, kannski vegna of
mikillar bjartsýni eða reynsluleysis,
en misjafnt er hvenær það dynur yfir.
Hjá okkur gerðist það fjórum árum
eftir stofnun fyrirtækisins. En það
má með sanni segja að frá árinu 1989
hafí starfsemin gengið mjög upp á
við eftir að við fórum í auknum mæli
að tileinka okkur myndgreining-
artæknina. Árið 1986 fór Hörður til
Danmerkur þar sem hann var í þrjú
ár við að kynna sér þessa tækni. Síð-
an hann kom heim 1989, höfum við
stöðugt verið að auka starfsemi Mar-
els á þessu sviði. Nú þegar erum við
komnir með mikið af vörum í fram-
leiðslu sem byggjast á þessari tækni
og er vélþrællinn aðeins viðbótarskref
á þeirri braut. Við erum að auka notk-
unarsviðið," segir Geir.
Hann segir að stöðugt sé unnið að
vöruþróun, en stóru skrefin komi
kannski ekki nema einu sinni á ári
eða jafnvel einu sinni á tveggja ára
fresti. „Nýjasta tækið okkar er skurð-
arvél, sem kom á markaðinn á síðasta
ári og gengið hefur mjög vel. Núna
erum við að kanna hvort vélin geti
Trú okkarer
sú aö varan
eigi sér góða
markaðs-
möguleika
Morgunblaðið/Þorkell
INGVAR Kristinsson, verkfræðingur hjá Iðntæknistofnun, Hörður
Arnarson, þróunarstjóri hjá Marel, Geir A. Gunnlaugsson, fram-
kvæmdastjóri Marels, og Jón Benediktson rafmagns-
verkfræðingur við vélþrælinn.
NÝI vélþrællinn getur leyst af mannshöndina, sem hingað
til hefur matað hausunarvélar.
Vélþræll
ERFIÐLEGA hefur gengið að ilnna
íslenzkt nýyrði yfir það verkfæri,
sem kallað hefur verið robot á er-
iendum tungumálum. Það er verk-
færi sem með sjálfvirku stýrikerfi
vinnur ýmis einhæf störf, til dæmis
að færa hluti á milli staða í vinnslu-
ferli í verksmiðjum og leysir mann-
inn þar af hólmi. í málinu er til
nýyrðið vélmenni, en það er þó þeim
annmörkum háð að það lýsir verk-
færum af þessu tagi ekki nægilega
vel, enda er þeim ekki endilega
ætlað að líkjast mönnum. Tökuorðið
róbóti hefur náð nokkurri fótfestu
í íslenzku máli eins og vélmenni.
Róbóti fellur að íslenzku hljóðkerfi
að því leyti, að það tekur beygingum
og á sér náið skyldmenni í tökuorð-
inu ábóti. Hvorugt þessara orða er
þó á finna í Orðabók Menningar-
sjóðs frá árinu 1992.
Gísli Jónsson cand. mag. notar
orðin vélmenni og robbi nokkuð
jöfnum höndum í þýðingu sinni á
Sögu mannkyns, Ritröð AB, sem
gefin var út 1993. Orðið robbi hefur
hann frá Páli Bergþórssyni, fyrrum
veður stofustjóra.
Baldur Jónsson, forstöðumaður
Islenzkrar málstöðvar, segir að orð-
ið vélmenni nái ekki nægilega vel
yfir það hugtak, sem því er ætlað.
Orðið róbóti sé í sjálfu sér ágætis
tökuorð og kannski illskársti kost-
urinn, meðan ekki finnist betri orð,
en íslenzk málnefnd mun ekki hafa
tekið af skarið.
Morgunblaðið hefur kannað upp-
runa orðsins robot. I íslenzk-enskri
orðabók er orðið vélmenni þýtt með
robot og í annarri orðabók, ensk-
íslenzkri er robot þýtt með gervi-
maður. í erlendri orðsifjabók er
robot sagður vélbúnaður sem vinni
mannsverk og er þar vísað til tékk-
nesks uppruna orðsins. I Oxford-
orðabókinni er orðið robot rakið til
robota (forced labour) sem Karel
Capek (1890-1938) hafi notað í leik-
ritiyfir eins konar vélmenni, sem
voru látin vinna einhæf störf, eigin-
lega vélþræla.
Morgunblaðið mun því að svo
komnu máli nota orðið vélþræll sem
þýðingu á orðinu robot, eða þangað
til nýtt og betra orð á þetta fyrir-
bæri er komið í leitirnar.
nýst í öðrum iðngreinum en fiskiðnaði
eingöngu. Það á eftir að koma í ljós.“
Marel hf. hefur selt vörur til yfír
40 landa og allra heimsálfa að undan-
skildu Suðurskautslandinu, eins og
framkvæmdastjórinn orðar það. 85%
af heildarvörusölunni er á erlendan
markað og stefnir sá hluti vörusölunn-
ar í 900 milljónir króna á
þessu ári. Starfsfólki hefur
fjölgað ört hjá fyrirtækinu
á undanförnum árum. Fyrir
fimm árum voru starfs-
menn 40 talsins, en telja
nú 110.
Höfum selt
vörur til yfir
fjörutíu landa
og allra
heimsálfa
Hörður segir það engu máli skipta
fyrir erlenda Ijármögnunaraðila hvort
hugvitið komi frá smáþjóð eða stór-
þjóð. Horft sé til þekkingar, getu og
verka fyrst og síðast. „Ef við getum
sýnt fram á að við erum þess megnug
að beita hátækni í matvælaiðnaði,
gerir það að verkum að við erum tald-
ir áhugaverðir samstarfsað-
ilar.“
Að lokum segja þeir Geir
og Hörður að ekki sé tíma-
bært að segja til um hvað
vélþrællinn komi til með að
kosta, verði hann gerður að
Þeir Geir og Hörður segja '
þetta vélþrælsverkefni vera hið lang-
stærsta sem Marel hafí unnið að í sam-
starfí við erlenda aðila. Aðspurðir um
íslenskan opinberan stuðning við vöru-
þróunina, segja þeir að fyrirtækið hafi
vissulega notið stuðnings frá rann-
sóknasjóðum ýmsum vegna nýsköpun-
ar. „Eflaust gætu stjómvöld gert meira
enda hefur það sýnt sig að sé vel með
þá fjármuni farið geta þeir stuðlað að
mikilli nýsköpun, nýjum störfum og
auknum tekjum. Rétt er þó að taka
fram að opinber stuðningur hefur aldr-
ei verið meiri en 10-20% af því sem
við leggjum í vöruþróun þegar hann
hefur verið mestur."
..... markaðsvöru síðar. „Hins
vegar vinnum við almennt út frá því
að ekki sé grundvöllur fyrir sölu nema
hún borgi sig upp á einu ári. Spuming-
unni um hvort hægt verði að framleiða
tækið miðað við þessar kostnaðarfor-
sendur er enn ósvarað, en sú gáta
ræðst i næsta þætti verkefnisins. Þá
verður aðaláherslan lögð á að bæta
nýtinguna. Eftir er að sanna hvort 1%
nýtingarbati náist í fískvinnsluum-
hverfl og ef hægt verður að ná því
með því að gera það 3-4 milljónum
kr. dýrara í sölu, verður það gert. Til
að ná ákveðnum árangri í nýtingu
geta menn leyft sér ákveðinn kostnað.
Alit spilaf þetta saman.“
Ofmetnar véfréttir
SKOÐANAKANNANIR eru
hvergi jafn blómleg atvinnu-
grein og í Bandaríkjunum
og að öllum líkindum hvergi
jafn ofmetnar. Bandarískir stjórn-
málamenn og fjölmiðlar virðast líta
á þær sem heilagan sannleika eins
og Grikkir til forna á véfréttina í
Delfí.
Skoðanakannanir hafa til að
mynda óspart verið notaðar í fjár-
lagadeilunni í Bandaríkjunum und-
anfarnar vikur og niðurstöðurnar
hafa verið harla misvísandi. Áður
en repúblikanar lögðu fjárlagafrum-
varpið fram höfðu þeir keypt skoð-
anakannanir sem sýndu að meiri-
hluti Bandaríkjamanna vill minni rík-
isútgjöld og lægri skatta. Þegar Bill
Clinton forseti ákvað að láta sverfa
til stáls gegn repúblikönum hafði
hann hliðsjón af könnunum sem
bentu til þess að meirihluti
kjósenda vildi ekki að sjúkra-
tryggingar aldraðra yrðu
skertar. Á hveijum degi
birtu stóru fréttastofurnar
síðan að minnsta kosti eina
skoðanakönnun um hvort
kjósendur kenndu demókr-
ötum eða repúblikönum um
þráteflið í deilunni.
Bandarísku stjómmála-
mennirnir treysta svo á
skoðanakannanirnar að
segja má að „kannanaæði“
hafi gripið um sig. Kannan-
irnar auðvelda þeim að móta
stefnu, sem er líkleg til vin-
sælda, og þeir geta ráðfært
sig við kannanafyrirtækin
um nánast allt nema það
hvemig þeir eigi að notast
við eigin dómgreind. Til að
mynda eru til kannanir sém
hjálpa þeim að velja rétt orð
í viðkvæmum málum (t.d.
„fósturheimili" en ekki
„munaðarleysingjahæli") og
jafnvel hvernig skyrtum þeir
eigi að klæðast til að ganga
í augun á kjósendum.
Brian Tringali, sem
stjórnar gerð kannana fyrir
fyrirtækið Tarrance Group,
segir að bandarískir stjórn-
málamenn séu orðnir svo háðir skoð-
anakönnunum að þeim sé „fyrirmun-
að að taka ákvörðun án þeirra“.
„Skekkjumörk" eyða ekki
óvissunni
Vandaðar kannanir gefa yfirleitt
nokkuð nákvæma mynd af skoðun-
um almennings í skýrt afmörkuðum
málum, svo sem um fylgi frambjóð-
enda eða flokka, þótt benda megi á
ýmis dæmi um að slíkar kannanir
hafi brugðist. Þegar seilst er út fyr-
ir þetta þrönga svið er hins vegar
oft lítið mark takandi á niðurstöðun-
um.
í bandarískum könnunum, sem
byggja á 1.000 manna úrtaki, er
yfirleitt talað um 3% skekkjumörk,
en menn mega samt ekki taka þá
tölu alvarlega sem vísbendingu um
nákvæmni könnunar. Skekkjumörk-
in fela aðeins í sér augljósasta
óvissuþáttinn - líkurnar á að slembi-
úrtakið endurspegli fullkomlega
skoðanir alls almennings. Aðrir
þættir, t.d. vísvitandi eða óafvitandi
hlutdrægni í orðalagi, geta valdið
tífalt meiri skekkju en sjálf „skekkju-
mörkin“ segja til um.
í flestum bandarískum skoðana-
könnunum eru vikmörkin 95%, sem
merkir að niðurstaðan yrði innan
skekkjumarka í 95% tilvika við end-
urteknar kannanir. Fjölmiðlar út-
skýra yfírleitt ekki hvað felst í
skekkjumörkunum og oftast er þess
ekki getið að þau ná aðeins til heild-
arúrtaksins. Þannig draga banda-
rísku sjónvarpsstöðvarnar oft álykt-
anir af svörum tiltekins hóps innan
alls úrtaksins, t.a.m. karlmanna sem
styðja repúblikana. Miðað við 400
manna úrtak væru þessir karlar að-
eins um 60 og ályktanirnar því mark-
lausar.
Fjölmiðlar og stjórn-
málamenn í Bandaríkj-
unum hneigjast til oftrú-
ar á skoðanakönnunum
þótt reynslan sýni að
þeim ber að taka með
fyrirvara. Sáraeinfalt
getur verið að hafa áhrif
á niðurstöður þeirra; röð-
un orða og kynferði spyr-
ilsins geta til dæmis skipt
þar sköpum.
Stórum hópi sleppt
Kannanirnar verða einnig að
byggja á slembiúrtaki, annars er
allt tal um skekkjumörk marklaust.
Þeir sem gangast fyrir skoðana-
könnunum í Bandaríkjunum segja
að æ erfiðara sé að ná til þeirra sem
lenda í fyrsta úrtakinu. Um helm-
ingur og stundum allt að tveir þriðju
þeirra skýla sér á bak við símsvara
til að komast hjá því að taka þátt
í könnunum, aðrir neita að svara
spurningunum. í óvönduðum
skyndikönnunum er þessu fólki
sleppt.
Nýleg könnun bendir til þess að
fólkið, sem ekki næst til af þessum
sökum, hafi önnur viðhorf en þeir
sem kannanafyrirtækin hafa greiðan
aðgang að. Þeir sem eiga símsvara
og geta notað þá með þessum hætti
eru auðugri, líídegri til að búa í út-
borgunum en í gömlu borgarhverf-
unum og menntaðri en meðalmaður-
inn í Bandaríkjunum.
Orðalagið skiptir
sköpum
Orðalagið getur einnig haft mikil
áhrif á niðurstöður kannana. Skoð-
anakönnun, sem gerð var í Þýska-
landi, sýnir t.a.m. að röðun orðanna
getur skipt miklu máli. Spurt var:
„Myndir þú segja að bílaumferðin
stuðli að meiri eða minni mengun
en iðnaðurinn?" og 45% sögðu um-
ferðina valda meiri mengun og 32%
iðnaðinn. Niðurstaðan var allt önnur
þegar iðnaðurinn var nefndur á und-
an umferðinni. Þá sögðu aðeins 24%
aðspurðra umferðina meiri mengun-
arvald og 57% iðnaðinn.
„Við gerum okkur æ betur grein
fyrir því að mjög einfaldir hlutir
geta haft mikil áhrif á niðurstöðurn-
ar,“ segir stjórnmálafræðingurinn
Herbert Asher, við Ohio State Uni-
versity.
Annað dæmi um mikilvægi orða-
lagsins er forsíðufrétt í New York
Times um skoðankönnun sem benti
til þess að 67% Bandaríkjamanna
teldu mikilvægara að komast hjá
„niðurskurði" á sjúkratryggingunum
en að eyða fjárlagahallanum. Blaðið
túlkaði þetta sem mikið áfall fyrir
repúblikana.
Nokkrum vikum síðar birti
Newsweek könnun þar sem spurt
var um „takmarkanir“ á framtíðar-
útgjöldum vegna sjúkratrygginga,
en ekki „niðurskurð", og minnst var
á skattalækkanir sem repúblikanar
hafa boðað. Þá var andstaðan við
fjárlagafrumvarp repúblikana komin
niður í 51% og stuðningurinn orðinn
41%, en ekki 27% eins og í fyrr-
nefndri könnun.
Spyrillinn getur haft
áhrif
Spyrillinn getur einnig
haft áhrif á skoðanakannan-
irnar. Sem dæmi um þetta
er könnun þar sem þátttak-
endur voru spurðir hvort -r
þeir væru sammála því að
konur ættu að ráða því sjálf-
ar hvort þær gengjust undir
fóstureyðingu. Þegar spyrill-
inn var karl sögðust 70%
karlanna sammála þessu en
77% þegar kona las spurn-
inguna. Munurinn var enn
meiri meðal kvenna sem
tóku þátt í könnuninni. Þeg-
ar spyrillinn var karl voru
64% kvennanna sammála
staðhæfingunni en 84% þeg-
ar kona spurði.
Svipuð niðurstaða var þeg-
ar spurt var hvort vandamál
blökkumanna væru þeim
sjálfum að kenna. Þegar
spyrillinn var hvítur voru 62%
hvítu mannanna sammála
þessu en aðeins 46% þegar
blökkumaður las spurning-
una.
Skoðanir ýktar
Þeir sem gangast fyrir skoðana-
könnunum hafa lengi vitað að þátt-
takendur þeirra hneigjast til þess
að láta í ljós viðtekin viðhorf frekar
en óviðtekin og svara oft spurning-
unum eins og þeir telja að ætlast
sé til af þeim. Margir þykjast jafn-
vel hafa skoðanir á málum, sem
þeir vita ekkert um, þar sem þeir
vilja ekki verða staðnir að fávísi. í
þekktri bandarískri könnun hafði til
að mynda þriðjungur aðspurðra
skoðun á „þjóðmálalögunum“, sem
hafa aldrei verið til.
Vandamálið er að þeim könnun-
um fer sífjölgandi þar sem fólk er
spurt um mál sem það hefur engar
skoðanir á. Fólk er spurt 1 þaula
um flókin málefni sem það hefur
lítið kynnt sér, eins og NAFTA,
afvopnunarmál eða reglur um um-
hverfisvernd.
Fjölmiðlar hneigjast til þess að
ofmeta gildi slíkra kannana og geta
sjálfir kallað fram ákveðnar niður-
stöður. I könnun, sem gerð var í
janúar 1989, nefndu t.a.m. 19%
aðspurðra eiturlyf sem alvarlegasta
vandamál Bandaríkjanna. Næstu
mánuðina birtu fjölmiðlarnir hveija
könnunina á fætur annarri um eitur-
lyfjabölið ásamt fréttum um áhrif
þess og í október sama ár benti
samskonar könnun til þess að 53%
Bandaríkjamanna teldu eiturlyf al-
varlegasta vandamálið. Árið eftir
minnkaði áhugi fjölmiðlanna á .
þessu máli og aðeins 16% töldu
þetta meSta böl Bandaríkjanna.
Skoðanakannanir gefa því ekki
alltaf rétta mynd af skoðunum al-
mennings þótt fjölmiðlarnir telji þær
gott fréttaefni.
Byggt á U.S. News &
World Report,
BILL Clinton, forseti Bandaríkjanna, hefur
látið gera 100-150 skoðanakannanir á 2Vi
árs valdatíma sínum og þær hafa kostað
4,5 milljónir dala, 290 milljónir króna. Ric-
hard Nixon lét gera 233 kannanir á þeim
sex árum sem hann gegndi embættinu.