Morgunblaðið - 17.12.1995, Blaðsíða 20

20 B SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
ÞJÓÐIR Á TÍMAMÓTUM
JÓÐIR heims
standa á tíma-
mótum nú
þegar fímmtíu
ár eru liðin frá stofnun
Sameinuðu þjóðanna.
Þær standa frammi
fyrir spumingunni um
það hvemig samstarfí
þeirra skuli háttað í
framtíðinni og hvemig
leysa skuli þau miklu
vandamál sem við
blasa.
Þjóðarleiðtogamir
funduðu um þetta mál
í New York í sl. mán-
uði. Framtíðarsýn
þeirra var mjög mis-
munandi er áberandi var hve sam-
mála þeir vora um mikilvægi sam-
starfs og samstöðu og hve miklar
væntingar þeir bám til framtíð-
arinnar. Mary Robinson, forseti
írlands, orðaði þetta mjög vel þeg-
ar hún lýsti djúpstæðri getu
mannsins til að sýna samúð og
samstöðu, fyrst gagnvart fjöl-
skyldu og sínum nánustu og síðar
stærri hópum og þjóðinni allri.
Hún spurði síðan: „Getum við nú
lært að sýna allri hinni mannlegu
fjölskyldu samstöðu og umhyggju
í allri sinni miklu Qölbreytni?"
Margir viku að þörfínni fyrir
umbætur í starfsemi SÞ og mikil-
vægi þess að allar þjóðir stæðu
við fjárhagsskuldbindingar sínar.
Þar var margt talið til sem allt
miðaði að því að efla SÞ og dýpka
samstarf þjóðanna.
Alþjóðleg stjórnun
Nýlega kom út skýrsla nefndar
um alþjóðlega stjórnun og framtíð
SÞ („Commission on Global Go-
vemanee"). Skýrslan ber yfír-
skriftina: „Hnattræna hverfíð okk-
ar“ („Our Global Neighborhood").
Formenn nefndarinnar voru þeir
Ingvar Carlsson, forsætisráðherra
Svíþjóðar, og Shridath Ramphal,
f.v. aðalritari breska samveldisins.
Meðlimirnir voru forystukonur og
-karlar frá 26 löndum, þar á með-
al Maurice Strong, aðalritari Ríó-
ráðstefnunnar, Brian Urquhart
fyrrum aðstoðaraðalritari SÞ, Osc-
ar Arias handhafí friðarverðlauna
Nobels og fyrrverandi forseti
Costa Rica og Jacques Delors fyrr-
verandi framkvæmdastjóri ESB.
í þessari skýrslu er kallað á
nýja framtíðarsýn. Bent er á nauð-
syn þess að nkis-
stjómir og almenn-
ingur geri sér grein
fyrir því að samstarf
er eina færa leiðin til
mótunar þeirrar
framtíðar sem við
viljum búa okkur og
afkomendum okkar.
Það er ekki á valdi
neinnar ríkisstjómar
að búa þegnum sín-
um heilbrigt um-
hverfí og farsæla
framtíð án þess að
fá aðrar þjóðir í lið
með sér. Þjóðimar
verði að fínna til
sameiginlegrar
ábyrgðar gagnvart núlifandi og
komandi kynslóðum. í skýrslunni
er kallað á nýtt gildismat og virð-
ingu fyrir mannslífum, frelsi, rétt-
læti og jafnrétti, gagnkvæma virð-
ingu, umhyggju og sómakennd.
Heimsráðstefna um
alþjóðlega stjórnun
Nefndin bendir á nauðsyn þess
að efla SÞ og leggur fram ná-
kvæmar tillögur í því sambandi.
Þar er m.a. lagt til að komið verði
á stofn „Efnahagsöryggisráði" við
hlið Öryggisráðsins sem fjalli um
efnahagsmál í víðtækum skilningi,
sjálfbæra þróun og nýtingu sam-
eiginlegra auðlinda. Lagt er til að
haldin verði heimsráðstefna á veg-
um SÞ um alþjóðlega stjómun
1998 og að niðurstöður hennar
verði staðfestar af Allsheijarþingi
SÞ árið 2000. Sænska sendinefnd-
in hefur þegar óskað eftir því að
niðurstöður nefndarinnar verði
teknar til umfjöllunar á Allsheijar-
þinginu sem nú stendur og í Ör-
yggisráðinu.
Forystu vantar
Upplýstrar forystu er þörf til
að hægt sé að koma hugmyndum
nefndarinnar í framkvæmd. Þau
kalla á frumkvæði og áræði, inn-
blástur og siðferðisþrek. Líta þarf
til lengri tíma og taka tillit til
hagsmuna komandi kynslóða. Þau
kalla á leiðtoga sem náð geta til
fólks af mismunandi þjóðemi, kyn-
stofni, trú, menningarheimi,
tungumálasvæði og lífsstíl. Það
vekur vonir um að slíka forystu
sé að fínna meðal núverandi þjóð-'
arleiðtoga að sextán þjóðarleiðtog-
ar komu saman meðan á hátíðar-
Lausnir á umhverfís-
vandamálum væru
viðráðanlegri, að
mati Halldórs Þor-
geirssonar, ef fleiri
öðluðust skilning á
einingu mannkynsins
og alþjóðlegrar
stjómunar.
höldunum stóð í New York til að
ræða tillögur nefndarinnar. Ingvar
Carlsson greindi frá því i sinni
ræðu að þeir hefðu samþykkt yfír-
lýsingu og að þessi hópur muni
fylgja málinu eftir á næstu mánuð-
um.
Forsætisráðherrar Norður-
landa tóku afdráttarlausa afstöðu
með öflugri alþjóðlegri stjómun í
yfírlýsingu sem birtist í Intemati-
onal Herald Tribune 23. október
sl. Þar segir m.a.: „Stuðningur
okkar við SÞ á sér langa sögu og
hann byggist á þeirri sannfæringu
að heimurinn þurfí á skilvirku
hnattrænu og alþjóðlegu kerfí að
halda til pólitískra úrlausna í þeim
ijölmörgu tilvikum þar sem ekkert
eitt land getur leyst vandamálin
upp á eigin spýtur. Hnattræn úr-
lausnarefni varða tilveru mannsins
.í framtíðinni.“
Forysta á þessu sviði þarf hins
vegar að koma frá fleirum en
stjómmálamönnum. Hún þarf
einnig að koma frá frjálsum fé-
lagasamtökum, trúarhreyfíngum,
úr viðskiptalífínu og frá fjölmiðl-
um.
Hagsmunamál smáþjóða
Það er ótvírætt hagsmunamál
smáþjóða að stuðla að öflugri
stjómun á alþjóðavettvangi. Stjóm-
leysi á alþjóðavettvangi nýtist eink-
um þeim stóru og áhrifamiklu hvort
sem um er að ræða þjóðríki eða
stórfyritæki.
Innan ramma alþjóðasamstarfs
geta smáþjóðir haft umtalsverð
áhrif. Áhrif góðra hugmynda og
framtíðarsýnar á alþjóðavettvangi
eru oft mun meiri en stærð þjóð-
anna gefur tilefni til. Við íslending-
ar getum hugsanlega stuðlað að
lausn umhverfisvandamála á borð
við mengun hafsins frá landstöðv-
um innan vébanda öflugra alþjóða-
samtaka en slíkt væri útilokað fyr-
ir smáþjóð ef umræðuvettvangur
væri ekki til staðar.
Möguleikar á lýðræðislegri
umræðu á alþjóðavettvangi hafa
stóraukist. Aukin útbreiðsla al-
þjóðatölvunetsins hefur ráðið þar
miklu. Þetta hefur komið glögglega
í ljós á heimsráðstefnum SÞ og við
undirbúning þeirra. Ráðstefnu-
plögg og tillögur eru mun aðgengi-
legri almenningi og félagasamtök-
um nú en áður var. Þetta hefur
auðveldað fijálsum félagasamtök-
um að hafa áhrif á afstöðu ríkis-
stjóma og á lokaniðurstöðuna
sjálfa. Halda má því fram að Inter-
netið sé lífæð lýðræðislegrar um-
ræðu á alþjóðavettvangi.
Að hugsa sem alþjóðaþegn
Árangur í alþjóðlegri stjómun
kallar á aukinn siðferðisþroska.
Við verðum að læra að hugsa sem
alþjóðaþegnar, íbúar einnar ætt-
jarðar, sem er öll heimsbyggðin,
og finna til ábyrgðar og samstöðu
með fólki í fjarlægum löndum.
Þessi afstaða þarf ekki að draga
úr eðlilegri ættjarðarást og hún
er ekki brot á skyldu þegns gagn-
vart fóstuijörð sinni. Sannur al-
þjóðaþegn er engu minni íslend-
ingur fyrir vikið. Hann tekur hins
vegar tillit til fleiri sjónarmiða og
styður heilshugar lausnir, sem
gagnast íslenskum hagsmunum
án þess að skaða_ hagsmuni ann-
arra jarðarbúa. í bókinni „Our
Country the Planet", sem rituð var
sem hugmyndagrunnur Ríó-ráð-
stefnunnar, bendir Shridath
Ramphal á þá mikilvægu stað-
reynd að: „í stríðinu um framtíð
mannsins eru hvorki sigurvegarar
né hinir sigruðu . . . allir verða
að gefa eftir svo allir geti staðið
uppi sem sigurvegarar“.
Hnattræn umhverfisvandamál
Áhrif mannsins á umhverfið
hafa sífellt farið vaxandi og nú
er svo komið að samanlögð áhrif
hans eru það mikil að lofthjúpur
og veðrakerfí jarðarinnar hafa tek-
ið breytingum. Afleiðingar þessara
breytinga, að svo mikli leyti sem
þær eru fyrirsjáanlegar, snerta
alla jarðarbúa, óháð því hve mikið
þeir hafa stuðlað að vandanum.
Allir þekkja vandamál á borð við
gróðurhúsaáhrifin og eyðingu
ósonlagsins. Nýlega hefur komið
í ljós að rokgjörn þrávirk lífræn
mengunarefni sem notuð eru t.d.
í skordýraeitur í hitabeltinu geta
safnast fyrir á köldum svæðum
við heimskautin og komist þar inn
í lífkeðjuna. Þetta sýnir vel hve
nátengd fíarlæg landsvæði geta
verið.
Þessi vandamál vekja upp
spurninguna um hve vel þjóðum
jarðarinnar gengur að leysa sam-
eiginleg vandamál hvort sem þau
tengjast umhverfínu eða öðrum
hnattrænum vandamálum svo sem
auknum áhrifum fjölþjóðafyrir-
tækja, eiturlyfjaviðskiptum og al-
þjóðlegri glæpastarfsemi.
Alþjóðlegir sáttmálar
Alþjóðlegir sáttmálar hafa ver-
ið áhrifaríkasta leiðin til að leysa
hnattræn umhverfisvandamál.
Slíkir sáttmálar eru nú orðnir 170
talsins. Gott dæmi um árangur á
þessu sviði er Montreal-bókunin
við Vínarsáttmálann um losun
ósoneyðandi efna. Þessi bókun og
viðbætur við hana hafa leitt til
þess að mjög hefur dregið úr losun
ósoneyðandi efna. Ef staðið verður
við þær skuldbindingar er fyrirsjá-
anlegt að álag á ósonlagið verður
komið undir hættumörk eftir miðja
næstu öld.
Þessi leið er hins vegar mjög
seinfarin og árangurinn brota-
kenndur. Aðeins er tekið á einu
vandamáli í einu, oft án tillits til
skyldra vandamála. Tilvísun til
fullveldis þjóðríkisins er oft notuð
sem rökstuðningur gegn skuld-
bindandi ákvæðum í slíkum samn-
ingum. Oftar en ekki skortir síðan
pólitískan vilja til að framfylgja
niðurstöðunni og því ekki gripið
til nauðsynlegra ráðstafana í tæka
tíð. íslensk stjórnvöld eru þar eng-
in undantekning. Þróun í átt til
virkari alþjóðlegrar stjórnunar
krefst þess hins vegar að þjóðríkin
standi heilshugar við alþjóðlegar
skuldbindingar.
LUGAVEGUR
GRENNI
Hin eina og sanna jólastemmning
OP® í DAG TIL
iCL, 18.00)
OPIÐ MÁN. TIL KL- 22.00
* Mál og menning, Eymundsson og Skffan hafa opiö lengur.
Tímamót í Rió
Mótun framtíðar SÞ á sér ekki
aðeins stað á Allsheijarþinginu. Á
heimsráðstefnum SÞ á sér stað
mikil skapandi umræða sem leiðir
til breytinga á samstarfí þjóðanna.
Heimsráðstefna SÞ um umhverfi
og þróun í Ríó de Janeiro 1992
markaði tímamót hvað þetta varð-
ar. Með ráðstefnunni komust um-
hverfísmál varanlega á dagskrá
þjóðarleiðtoga og ríkisstjóma. Þar
voru lagðar línumar um áherslur
í umhverfísmálum á næstu árum
með framkvæmdaáætluninni
„Dagskrá 21 “.
Á ráðstefnunni var einnig sam-
þykkt „Ríó-yfírlýsingin“ sem er í
27 greinum og leggur þjóðum jarð-
arinnar leikreglumar í samskipt-
um við umhverfíð og sín á milli.
Hún hvetur mjög til samstarfs
þjóða „í alþjóðlegum félagsanda"
eins og það er orðað. í fyrstu grein
segir: „Viðleitni til sjálfbærrar
þróunar snýst um manninn sjálf-
an. Sérhver maður á rétt á að lifa
heilbrigðu og nytsömu lífi í sátt
við náttúruna". Þessi réttur til
heilbrigðs lífs er í raun hluti af
grandvallarmannréttindum og
ætti erindi í mannréttindasáttmál-
ann við endurskoðun hans.
Nýtingar- og þróunarrétturinn
„Samkvæmt stofnskrá SÞ og
grandvallarreglum alþjóðalaga
hafa ríki fullveldisrétt til að nýta
auðlindir sínar í samræmi við eig-
in þróunar- og umhverfísstefnu"
segir í yfirlýsingunni. Þessum rétti
fylgir hins vegar sú skylda „að
tryggja að starfsemi innan lög-
sögu þeirra eða á vegum þeirra
valdi ekki tjóni á umhverfí annarra
ríkja eða á svæðum utan lögsögu
þeirra." Þetta setur nýtingarrétt-
inum mikilvægar skorður. Sem
dæmi má taka að notkun iðnríkja
á jarðefnaeldsneyti, og gróður-
húsaáhrifín sem af henni leiðir,
getur valdið tjóni í ijarlægum lönd-
um vegna hækkunar sjávarborðs.
Þama kemur fram grandvallar-
vandinn í samskiptum þjóða,
spurningin um réttlæti og um þær
skyldur sem óhjákvæmilega fylgja
réttindum.
Jörðin er eitt land
Að fínna til ábyrgðar gagnvart
jörðinni allri og ekki bara heima-
landi sínu er í fullu samræmi við
raunveralegan anda trúarbragð-
anna, sem kenna öll í kjarna sínum
samhygð og einingu allra manna.
Það er því mikilvægt að trúarleið-
togar stuðli að því að við hugsum
sem alþjóðaþegnar. Við lok Ríó-
ráðstefnunnar var afhjúpaður í
miðborg Ríó minnisvarði sem ba-
há’íar í Brasilíu gáfu borginni.
Minnisvarðinn var stórt stunda-
glas til að minna á það hve brýnt
er að grípa til aðgerða í umhverfis-
málum. I því var mold frá aðildar-
löndum SÞ, meðal annars frá Þing-
völlum. Á minnisvarðann vora
letrað orð Bahá’u’lláh, höfundar
bahá’i trúarinnar: „Jörðin er eitt
land og allt mannkynið íbúar
þess“.
Warren Lindner, ritari Brundt-
land-nefndarinnar, sem stjórnaði
ráðstefnu fijálsra félagasamtaka
í Ríó, hélt ávarp við þetta tæki-
færi. Hann sagði að Ríó-ráðstefn-
an hafi ekki fjallað um umhverfi
og þróun, hún hafi fjallað um þá
staðreynd að jörðin væri eitt land
og allt mannkyn íbúar þess. Við
myndum vissulega ná skjótari ár-
angri í lausn umhverfísvandamála
ef fleiri öðluðust skilning á einingu
mannkyns og að sá skilningur
drægi úr áherslu á ótakmarkað
fullveldi þjóðríkisins á kostnað
þróunar í átt að virkari stjómun á
alþj óðavettvangi.
Höfundur er plöntulífeðlisfræð-
ingur og deildarsijóri umhverfis-
deildar Rannsóknastofnunar land-
búnaðarins.