Morgunblaðið - 11.02.1996, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1996 19
UNNIÐ að líftæknirannsóknum, en stofnanir og fyrirtæki í húsinu samnýta og njóta góðs af tækni-
búnaði, þekkingu og reynslu sem búið er að byggja þarna upp og rannsóknaumhverfinu sem þar er.
í RANNSÓKNASTOFU Líftæknihússins, þar sem starfa nú fjórir aðilar. Helen P. Brown fram-
kvæmdastjóri Islenskra fjallagrasa, Jakob Kristjánsson forstöðumaður líftæknideildar Iðntækni-
stofnunar, Jóhannes Gíslason framkvæmdastjóri Genís hf. og Anna Kristin Daníelsdóttir stofnerfða-
fræðingur hjá Hafrannsóknastofnun.
er ekki bara fagurfræðileg verð-
mæti heldur getur hann líka verið
hörð peningaleg verðmæti, eins og
í þessu tilviki þar sem eru nýtan-
legar hveralífverur sem hafa alls
kyns eiginleika. Þær eru mjög
harðgerðar af því þær þurfa að
lifa við þennan háa hita, 70-113
gráður, og þá er í þeim að finna
alls kyns nýtanleg efni. Þetta gild-
ir auðvitað um allar örverur, en
er sérstaklega áberandi um þessar
hitaörverur. Til að nýta sér þetta
þarf ekki annað en að ná í þessi
gen úr lífverunum. Þess vegna er
talað um „Genetic Resources.“ í
Ríó-samningnum er ákvæði að
heimalandið eigi rétt á þessari líf-
fræðilegu uppsprettu sinni.“
Bein hagnýting er ekki leyfð
nema með leyfi hlutaðeigandi lands
og að það fái sanngjaman hluta
af gróða þess sem nýtir. Þetta
þýðir að ákvæðið í Ríó-samningn-
um hefur styrkt þá hér í sölu-
mennsku erlendis. Menn geta auð-
vitað stolið öllu ef þeir ætla sér
það, en flestir virða reglur. „Við
höfum t.d. í gegn um Genís gert
samning við stórt amerískt fyrir-
tæki sem gengur út á það, að við
ætlum að finna ákveðnar örverur
til notkunar í efnaiðnaði og leigjum
þeim síðan afnotarétt af ákveðnum
genum úr þeim. Þetta fyrirtæki
ætlar að nota ensím í efnaiðnaði á
víðum grunni til að framleiða ýmis
efni, svo sem plast, lyf og fleira.
Við leigjum þeim afnotin til tíu ára
til að byija með og síðan auðvitað
með hlutdeild í arði ef vel gengur.
Þeir borga fyrir þetta verkefni og
það fer til rannsókna hér. Þarna
er dæmi þar sem við höfum getað
selt okkar þekkingu og landsins
gæði,“ segir Jakob.
Fjölbreytt verkefni
Jakob segir að áfram verði hald-
ið á sömu braut og kveðst sann-
færður um vaxandi framgang.
„Við erum auðvitað að ná betri
tökum á þessu með framleiðslu í
huga, því við ætlum að framleiða
sem mest hér heima“, útskýrir
hann. „Ég held að með samningun-
um sem gerðir hafa verið við þessa
erlendu aðila sé Genís búið að
tryggja okkur tekjur til nokkurra
ára. En svo erum við líka með
önnur verkefni á öðrum sviðum."
Af verkefnum sem hafa verið
þróuð þarna í Líftæknihúsinu má
nefna bakteríusmit fyrir lúpínu,
sem núna er framleitt hjá Land-
græðslunni í Gunnarsholti. Lúp-
ínan þarf sérstakar barkteríur sem
dreift er með fræjunum og þarna
var þróuð aðferð til að rækta þess-
ar bakteríur og koma þeim í
geymsluhæft form, svo hægt væri
að framleiða þær og geyma í pok-
um í 9 mánuði án þess að þær
tapi virkni sinni. Þetta er lykilatr-
iði til að hægt sé að nýta lúpínuna.
Einnig hefur verið unnið fyrir
Skógræktarfélag Reykjavíkur að
því að framleiða betri tijáplöntur
með því að hafa þær smitaðar með
rótarsveppum. Öllum tijám er eðli-
legt að vera í samlífi við sveppi sem
hjálpa þeim við upptöku vatns og
næringarefna. Þama er stefnt að
því hægt verði að framleiða og selja
hér slíkar plöntur, fyrirfram búnar
að koma sér upp þessu sambýli.
Þá hefur verið þarna verkefni
fyrir Bláa lónið við að skilgreina
lífríkið sem þar er og aðstoða fyrir-
tækið við þörungarækt úr Bláa
lóninu.
Sem dæmi um hve margbreyti-
leg og jafnvel skrýtin verkefni
hafa komið þarna til úrlausnar, þá
hafa þeir verið að að rannsaka
örveruvistkerfi í kísilgúr og í stí-
fluðum snjóbræðslukerfum, í salt-
fiski og í Bláa lóninu. Það sýnir
hvað þessar örverur geta komið
víða við og að taka þarf tillit til
margvíslegs vanda.
Við skjótum inn spurningu um
hvernig gangi með kuldaörverum-
ar. Það er Guðni Alfreðsson pró-
fessor á Líffræðistofnun sem hefur
unnið við þær. Genís hf. er komið
í samstarf yið hann um að nýta
þær líka og markaðssetja. Það
verkefni er mun skemmra á veg
komið en með hitaörverurnar. Enn
er engin framleiðsla komin úr því,
en verið er að leita þar að nýtanleg-
um ensímum með sama hætti eins
og með hitaörverurnar til efnaiðn-
aðar og rannsókna. Þær eru á hin-
um enda hitastigsskalans, geta lif-
að við 0 gráður, þar sem hitaveir-
urnar lifa við 70-113 stiga hita sem
er hæsta hitastig sem þekkt er
fyrir nokkrar lífverur.
Ekki má gleyma hvílíkt kennslu-
efni þarna er saman komið á einum
stað. Frá 1990 hafa 13 erlendir
stúdentar komið frá Hollandi,
Þýskalandi, Frakklandi, Svíþjóð og
Danmörku til að vinna að lokaverk-
efnum sínum. Flestir dvalið í 4-6
mánuði til að ljúka verkefni í
hveraörverum. íslenskir stúdentar
hafa líka unnið þar að námsverk-
efnum, flestir í líffræði, en einnig
í lyfjafræði og matvælafræði.
Trú á framtíð líftækniiðnaðar
Jakob Kristjánsson kvaðst vera
mjög bjartsýnn nú og hafa mikla
trú á framtíð líftækninnar á ís-
landi. „Við erum búin að ganga í
gegn um þessa 10 ára uppbygg-
ingu og bæði Genís og Isteka hafa
lifað þetta tímabil af. Framundan
er miklu bjartara þegar litið er til
þess þekkingargrunns sem búið er
að byggja upp hér í Líftæknihúsinu
og víðar. Hann stendur traustum
fótum og ekki ástæða til annars
en að honum verði við haldið. Því
er fullkomin ástæða til bjartsýni.
Við þetta bætist að verið er að
vinna að ýmsum öðrum verkefnum
sem eru skyld og tengd líftækni,
svo sem á sviði lyíja, þar sem ver-
ið er að þróa ný lyf og lyfjaform.
Við þetta má bæta að mikil gróska
hefur verið í hagnýtum læknis-
fræðilegum rannsóknum undan-
farin ár, þar sem í gangi er leit
hér á landi að orsökum alls kyns
sjúkdóma, m.a. í krabbameinsgen-
um. Ég held að samanlagt muni
þetta leggjast á eitt á næstu árum
og spretta upp úr þessu töluverður
líftækniiðnaður."
Hvað á dr. Jakob Kristjánson
við með næstu árum? „Ég held að
við séum komin með þennan grunn
og yrði ekki hissa þótt að eftir 5
ár yrði líftækniiðnaðurinn að
minnsta kosti farinn að velta hálf-
um milljarði á ári. Ég held að það
sé ekki óvarlega spáð miðað við
stöðuna eins og hún er í dag.“
Lesið í hvala- og fiskistofna
ANNA Kristín Danielsdóttir stofnerfðafræðingur ásamt líffræð-
ingunum Pétri Henry Petersen og Kristjáni Kristinssyni.
í Efna- og líftæknihúsinu í
Keldnaholti eru rannsókna-
stofnanir og fyrirtæki. Haf-
rannsóknastofnun leigir þar
aðstöðu, sem byggist á því að
aðstaða, tækjabúnaður og alls
kyns þekkingargrunnur er
sameiginlegur með öðrum
verkefnum á staðnum. Þarna
beitir Anna Kristín Daníelsdótt-
ir stofnerfðafræðingur, ásamt
aðstoðarmönnum, erfðafræði-
legum aðferðum við rannsóknir
á fiskistofnum.
Anna kvaðst hafa verið með
athuganir á stofngerð hvaia,
langreyða, sandreyða og hrefnu
og voru rannsóknirnar hluti af
doktorsverkefni hennar í stofn-
erfðafræði sem hún lauk í fyrra.
Eftir það fór hún að vinna fyrir
Norðmenn á norskum rannsókn-
aráðsstyrk frá norska rann-
sóknaráðinu. Var þá að skoða
hrefnuna í NA-Atlantshafi og
bera hana saman við fyrri rann-
sóknir sínar á hrefnu við Island
og Grænland. Þetta reyndust
allt vera mismunandi stofnar við
Noreg, Grænland og ísland.
„Við skoðum erfðasamsetn-
ingu stofnanna og skyldleika
þeirra út frá því. Við höfum tvo
hópa. Skoðum genin í einstakl-
ingunum og ákvörðum eftir því
hvort við finnum blöndun á
erfðaefninu, hvort þar er um
einn stofn að ræða eða aðskilda
stofna“, útskýrir hún. Hún hef-
ur líka skoðað á sama hátt lan-
greyðina við Island annars veg-
ar og langreyði við Spán liins
vegar og eru það aðskildir stofn-
ar. Síðan athugaði hún erfða-
samsetningu sandreyðar við ís-
land. Allt er þetta hluti af því
að ákvarða aðgreiningu stofna
og hjálpa til við stýra nýtingu
stofnanna og friðun.
Nú í sumar byrjaði hún svo
rannsóknir á karfa í Grænlands-
hafi og við ísland í samvinnu
við fiskifræðinga. Þar er aðal-
spurningin hvernig skyldleikinn
er milli úthafskarfa og djúp-
karfa. Hvort það er einn stofn
í Grænlandshafi eða tveir. Við
Island er enginn úthafskarfi
heldur djúpkarfi og Anna er að
athuga skyldleika hans og djúp-
karfans við Grænland, hvort
einhver samgangur er þar á
milli. Síðan stendur til að athuga
djúpkarfann frá fleiri svæðum
við Island, eins, og t.d. í Rósa-
garðinúm, með tilliti til sam-
gangs milli svæða. Hún segir
þessar rannsóknir á frumstigi.
Byrjað var í sumar að safna
sýnum. Þá fór hún í Grænlands-
haf með Bjarna Sæmundssyni
og fór svo aftur í október með
Sigli, því þá er æxlunartími
karfans. Hún er að skoða erfða-
samsetningu karfans í þessum
mismunandi hópum til að vita
hvort þetta séu aðskildir stofnar
eða allt einn stofn og tilgangur-
inn að það geti hjálpað til við
veiðisljórnun. Auk Hafrann-
sóknarstofnunar styrkja þessar
karfarannsóknir Rannsóknaráð
og ýmsir útgerðaraðilar.
Frá og með 1. apríl verður
byrjað á nýju verkefni, sem
Evrópusambandið styrkir. Það
eru sams konar erfðarannsóknir
á þorski, dvergþorski, kol-
munna og lýsingi í Norður-Atl-
antshafi. Þetta er samstarfs-
verkefni með Norðmönnum,
írum og Bretum. Fyrir tveimur
árum var byrjað að safna sýnum
úr þorski og þá í samvinnu við
fiskifræðinga sem vinna að
rannsóknum á þorski. Þetta er
fjögurra ára verkefni.