Morgunblaðið - 11.02.1996, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Líftæknín
komin
áskrið
Fyrír áratug varð líftækni töfraorð. Stjómmálamenn og fjölmiðlar
spáðu íslendingum miklum skyndihagnaði af líftæknirannsóknum.
Elín Pálmadóttir kannaði framvindu málsins og komst að raun
um að rannsóknirnar hafa þróast hægt og vel og komin fyrirtæki
sem selja líftækniafurðir. Jakob Kristjánsson, forstöðumaður líf-
tæknideildar Iðntæknistofnunar, spáir því að rannsóknaiðnaðurinn
muni velta hálfum milljarði eftir fimm ár.
EFNA- og líftæknihúsið í
Keldnaholti er tækni-
garður, sem vera á vett-
vangur bæði fyrir sam-
starf ólíkra stofnana og fyrir ný
fyrirtæki, sem byggjast á líftækni-
rannsóknum. í þessu húsi starfa
nú fjórir aðilar, Iðntæknistofun
með líftæknideild , Hafrannsókna-
stofnun með stofnerfðarannsóknir
á fiskum og tvö fyrirtæki, sem
byggjast á afurðum líftaeknirann-
sókna, Genís hf., sem markaðsset-
ur og selur lífrækniafurðir tengdar
hita og kuldakærum örverum, og
íslensk fjallagrös hf., sem selur
heilsuvörur, krem og snafsa.
Ávinningurinn af samstarfmu er
mikill, en óneitanlega nokkuð flók-
inn, svo við gengum um húsið og
leituðum upplýsinga um starfsem-
ina hjá dr. Jakobi Kristjánssyni líf-
efnafræðingi, sem er umsjónar-
maður hússins. Byrjuðum á því að
biðja hann um að rifja upp til skýr-
ingar hvemig þessi stofnun varð
til, hvernig mál hefðu þróast og
hvemig staðan er nú.
Upp úr 1984 varð hér íslenskt
líftækniátak. Mikil umræða hafði
verið um líftækni erlendis og búið
að stofna mörg fyrirtæki í Banda-
ríkjunum. Líftækni hafði þá mjög
sérstök einkenni, var mikil há-
tækni. Þetta var þekking sem
hvergi var að fínna nema í háskól-
um. Fyrirtæki á sviði líftækni voru
stofnuð á vegum háskóla eða vís-
indamanna til hliðar við störf
þeirra þar. Svo að fjöldi fyrirtækja
var stofnaður með hugmyndirnar
einar. Margt af því var ákaflega
spennandi og menn sáu stórkost-
lega möguleika í líftækninni.
Nýjar uppgötvanir höfðu hrund-
ið þessu af stað. Upphafið var
erfðatæknin, sem gerði fært að
flytja gen milli lífvera og framleiða
næstum hvaða efni sem er, úr
mönnum, dýrum, plöntum o.fl.
Jakob tekur þekkt dæmi um það
sem menn sáu fyrir á þessum
fyrstu árum, þegar efni eins og
insulin, vaxtarhormón mannsins
og fleira slíkt var skyndilega hægt
að framleiða með litlum tilkostn-
aði. Vaxtarhormón mannsins, sem
er notað til varnar gegn dverg-
vexti, var framleitt úr heiladinglum
látinna manna. Bara til að anna
þörfínni á Bretlandseyjum hefði
þurft 70.000 heiladingla. Þegar
þessi nýja tækni kom til sögunnar
var genið bara tekið úr manni og
komið fyrir í bakteríu og þá var
hægt að anna þessari þörf með
einni 50 lítra ræktun. Þetta lýsir
í hnotskurn þessum gífurlegu
breytingum og möguleikunum.
Menn sáu fyrir að þetta sama
væri hægt að gera með alls kyns
efni. Guðmundur Eggertsson pró-
fessor og samstarfsfólk hans hafa
m.a. gert þetta með geni úr hvera-
örverum.. Þarna opnuðust alveg
nýjar víddir.
Þessi umfjöllun um líftækni
hafði staðið í nokkur ár erlendis
og var komin á mjög hátt stig.
Flestar þróaðar þjóðir heims settu
upp sérstakar Iíftækniáætlanir til
að styrkja sína þekkingu. Rann-
sóknaráð í löndunum ákváðu að
líftækni væri forgangsssvið sem
þyrfti að byggja upp. Það var gert
í Bandaríkjunum, Japan og í Evr-
ópubandalaginu og síðan einstök-
um löndum. Um 1988 var sett á
stofn norræn líftækniáætlun.
Þetta var ekki gert hér með
formlegum hætti, en í reynd var
það gert. Bæði Rannsóknaráð rík-
isins og Háskóli íslands settu á fót
starfshópa til að huga að þessari
nýju tækni. Mikil umijöllun varð í
blöðum, þannig að umhverfíð og
stjórnmálamennirnir litu þetta já-
kvæðum augum. Næst gerðist það
að ijórar rannsóknastofnanir, Iðn-
tæknistofnun, Rannsóknastofnun
fiskiðnaðarins, Raunvísindastofn-
un og Líffræðistofnun Háskólans,
tóku sig saman og gerðu áætlun
um samstarf um líftækniverkefni.
Þetta varð í reynd líftækniáætlun
íslands. Stjórnvöld ákváðu að efla
nýsköpun og á vegum Rannsókn-
aráðs var árið 1985 stofnaður sjóð-
ur. Sá sjóður er til og hefur eflst,
Tæknisjóður Rannsóknaráðs ís-
lands. Hans fyrsta verk var að
setja í gang þessa líftækniáætlun.
Byggt líftæknihús
Á þessum sama tíma varð svo
þetta hús, ELH, til með sérstökum
hætti. Upphafið var afmælisgjöf
Reykjavíkurborgar til Háskóla Is-
lands á 75 ára afmælinu 1986.
Rannsóknaráð ríkisins lagð svo
fram fé til að ljúka við húsið, sem
er sameign Háskóla íslands og
Rannsóknastofnana atvinnuveg-
anna og var það vígt 1989.
Hvað hefur svo gerst á þessum
sex árum? „Ýmislegt hefur gerst
og gengið á ýmsu,“ svarar Jakob.
„Hér gerðist það sama og víða
erlendis. Afraksturinn kom ekki
eins fljótt og menn höfðu vonað.
Fljótlega upp úr 1985 varð mikið
um gjaldþrot líftæknifyrirtækja.
Mörg höfðu verið stofnuð, en fá
gengu vel í byrjun og mörg lögðu
upp laupana. Síðan jafnaði þetta
sig og nú eru til ijölmörg líftækni-
fyrirtæki í heiminum sem eru orð-
in allstöndug. Það sem skiptir
kannski enn meira máli er það, að
mörg önnur fyrirtæki, sérstaklega
lyfjafyrirtækin, hafa tekið líftækn-
ina í sína þjónustu. Líftæknin hef-
ur verið einna öflugust í Bandaríkj-
unum. T.d. er Clinton forseti með
sérstaka áætlun í gangi til að
tryggja að Bandaríkin haldi for-
ustu sinni í líftækni."
Láviðfalli
„Hér á landi fórum við af stað
í rannsóknaverkefni með margar
hugmyndir og af ýmssu tagi. Þar
kom til þessi nýting hveraörvera
og einnig kuldakærar lífverur. Því
tengdist nýting á fiski og fískúr-
gangi með þá hugsun að vinna úr
honum verðmæt efni, svo sem en-
sím og slíkt. Á þessum tíma hóf
líka lyfjafyrirtæki, G. Ólafsson,
framleiðslu á sérstökum hormón-
um úr merarblóði. Það varð gjald-
þrota, en síðar var stofnað upp úr
því fyrirtækið ísteka sem Lyfja-
verslun íslands hefur keypt og eru
horfur nú góðar. Á þeim tíma má
segja að þessir erfiðleikar G. Ólafs-
sonar annars vegar og líka hve
hægt gekk að fá hagkvæmar nið-
urstöður úr rannsóknaverkefnum
hins vegar hafi dregið úr trú
manna á líftækni.
Svo vel vildi til að 1988 fór af
stað norræna líftækniáætlunin sem
við vorum nokkuð öflugir þátttak-
endur í, “ bætir Jakob við„. Þá var
búið að byggja upp og leggja
ákveðinn grunn hér, fyrst og
fremst með stuðningi Rannsóknar-
áðs. Ég tel að ef við hefðum ekki
verið svo heppnir að norræna Iíf-
tækniáætlunin kom inn á árunum
1988-90, þá hefði það sem búið
var að leggja af stað með líklega
allt dáið hjá okkur. Það sem skipti
reyndar sköpum var að Sigmundur
Guðbjarnason, sem sjálfur var í
slíkum rannsóknum og var þá rekt-
or HÍ, og Vilhjálmur Lúðvíksson
framkvæmdastjóri Rannsóknaráðs
voru óbilandi stuðningsmenn og
höfðu afdrifarík áhrif á að þessu
var haldið gangandi.
Við sem höfðum farið af stað
með þessi verkefni komumst allir
inn í þessa norrænu líftækniáætlun
og fengum þar mikla peninga í
verkefnin í 3-4 ár sem styrkti starf-
ið mjög mikið. Þetta svið er þess
eðlis að til uppbyggingar gildir
fyrst og fremst þekking og reynsla,
auk aðstöðu auðvitað og tækjabún-
aðar. Það tekur bara tíu ár. Tekur
langan tíma að byggja upp en
stuttan tíma að rífa niður.“
Ný fyrirtæki blómstra
Árið 1989 var stofnað fyrirtæk-
ið Genís hf. í þeim tilgangi að
standa að framleiðslu með beinum
hætti og að markaðssetja og selja
líftækniafurðir tengdar hita- og
kuldakærum öi'verum. Uppbygg-
ingin gekk fjarska hægt, en
blómstar nú eins og sagt var frá
í viðskiptablaði Morgunblaðsins í
vikunni.
Dr. Jakob Kristjánsson, sem er
lífefnafræðingur, byijaði á þessum
rannsóknum á hitakærum örverum
1982, fyrst í samvinnu við Guðna
Alfreðsson prófessor. Þær rann-
sóknir fóru síðan inn í líftækni-
áætlunina og urðu m.a. grunnurinn
að Genís hf. sem er sjálfstætt fyrir-
tæki en þarna til húsa.
Á upphafsárum þessara rann-
sóka á hitakærum örverum voru
íslendingar með þeim allra fyrstu
í heiminum. „Þegar við byijuðum
hér voru innan við 10 hópar í heim-
inum að fást við þetta. Nú eru
þeir orðnir yfir 100,“ segir Jakob.
„Hins vegar njótum við auðvitað
bæði þeirrar reynslu, sem við erum
búin að byggja upp, og aðstöðunn-
ar sem við höfum hér með öllum
þessum hverum.“
Þekkingarsala
Markmiðið var að selja þessa
þekkingu og það hefur gengið eft-
ir. Genís hf. er einn anginn af því
og er m.a. að selja ensím, unnið
úr hveraörverum, sem svo er fjölg-
að og notað í rannsóknum. Það er
dæmi um beina vörusölu.
Þá eru keypt af rannsóknastofn-
uninni verkefni sem byggjast á
þekkingu. Hana verður stundum
að auglýsa til að finna markað
fyrir nýjungarnar, því auðvitað
verður að finna þörf fyrir það sem
er í boði. „Það er þetta sem ég
kalla þekkingarsölu," útskýrir Jak-
ob. „Þá er t.d. verið að leita að
lausnum til að leysa vandamál.
Við leitum þá að heppilegum örver-
um og ensímum til þess. Til dæm-
is höfum við unnið fyrir fyrirtæki
í pappírsiðnaði og mikið inn á rann-
sóknavörumarkaðinn. DNA-grein-
ingarnar margumtöluðu hafa t.d.
notað okkar ensím í Finnlandi,
Bandaríkjunum og Þýskalandi.
Núna fáum við fé frá rannsókna-
áætlun EB til rannsókna og til að
leita að nýjum tegundum. Við höf-
um fundið hér nýjar tegundir sem
farið er að nota sem hráefni. Það
er svo margt óunnið á þessu sviði
og mikið sem eftir er að uppgötva.
Um þetta hafa verið skrifaðar
margar vísindagreinar og mikið
birt í erlendum ritrýndum vísinda-
ritum.“
Þjóðarverðmæti
Fjölbreytnin er meiri en hægt
er að grípa upp í einni blaðagrein.
Nýjasta viðbótin sem stofnunin er
að koma inn í er fræðslutúrisminn.
Felst í að fólk er frætt um hveralíf-
fræði sem er nýjung.
„Þessar lífverur í hverunum eru
í eðli sínu verðmæti, nokkurs kon-
ar náma,“ segir Jakob Kristjánsson
þegar það ber á góma. „Maður
verður að líta á þau sem slíkt. Þar
eru alls kyns verðmæti sem eftir
er að uppgötva og nýta. Ríó-sátt-
máli Sameinuðu þjóðanna um varð-
veislu líffræðilegs íjölbreytileika
er okkur mikilvægur. Fyrst og
fremst er kannski verið að hugsa
um dýr og plöntur, en hann á ekk-
ert síður við örverur. Ein hlið máls-
ins er auðvitað varðveisla þessara
mjög svo sérkennilegu lífvera sem
hveraörverurnar eru. Eitt af því
sem gerist við virkjanir er að hvei'-
irnir hverfa yfirleitt. I þessum Ríó-
sáttmála er ákvæði um eignarrétt,
því þessi líffræðilegi fjölbreytileiki