Morgunblaðið - 16.02.1996, Qupperneq 32
32 FÖSTUDAGUR 16. FEBRÚAR 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
GISLIAGUST
GUNNLA UGSSON
+ Gísli Ágúst
Gunnlaugsson
fæddist í Reykjavík
6. júní 1953. Hann
lést á heimili sínu,
Ölduslóð 43 í Hafn-
arfirði, 3. febrúar
síðastliðinn og fór
útförin fram frá
Víðistaðakirkju í
Hafnarfirði 12.
febrúar.
GÍSLI Ágúst Gunn-
laugsson var í senn
öðlingur og höfðingi.
Ég held að engum. sem kynntist
honum hafi dulist hvílíkur mann-
kostamaður hann var. Hann var
bráðgreindur, vel menntaður en
umfram allt drengur góður. Hann
var hógvær og alþýðlegur í fasi en
þó bráðskemmtilegur á góðri
stundu og hvers manns hugljúfi.
Það er mikill harmur þegar slíkir
menn eru hrifsaðir á brott í blóma
lífsins.
Leiðir okkar Gísla lágu snemma
saman í gegnum íþróttirnar hjá FH
Qg þá sérstaklega handboltann í
yngri flokkunum. Síðar átti ég eftir
að kynnast Gísla mun betur. Sér-
staklega er mér minnistætt þegar
ég tók hús á Gísla og ljölskyldu
þegar þau bjuggu í Stokkhólmi.
Gísli stundaði þá framhaldsnám í
sagnfræði við Háskólann í Uppsöl-
um en Uppsalir er vinabær Hafnar-
fjarðar. Ég hafði þá nýlega tekið
sæti í bæjarstjórn Hafnarfjarðar.
Gísla fannst því kjörið að taka mig
með í dagsferð um Uppsali. Hann
sýndi mér borgina og fræddi mig
um sögu hennar og mannlíf. Hvar
sem við komum kynnti hann mig
sem fulltrúa Hafnarfjarðar í heim-
sókn í vinabæ sinn en sjálfur væri
hann þar sérlegur umboðsmaður
minn í Uppsala borg. Þetta var ein-
staklega skemmtileg ferð.
Eftir að_ Gísli og fjölskylda fluttu
aftur til íslands áttu leiðir okkar
eftir að liggja meira saman. Sonur
minn, Hörður, og sonur hans, Ás-
geir, sem eru á svipuðu reki, urðu
miklir og góðir félagar og vinir.
Ekki var laust við að afar þeirra
og nafnar, sem eru aldavinir, litu
til vináttu drengjanna með stolti
og gleði í hjarta.
Gísli var jafnaðarmaður að upp-
lagi. Eftir að hann kom frá Svíþjóð
fór hann fljótiega að starfa fyrir
Alþýðuflokkinn í Hafnarfirði. Hann
var formaður skólanefndar á hinum
mikla uppgangstíma í Hafnarfirði,
kjörtímabilið 1990-94. Á því tíma-
bili var lyft grettistaki í skólamálum
í Hafnarfirði. Gárungarnir höfðu á
orði að það væri byggður skóli á
ári. Lét það nærri. Þessari uppbygg-
ingu í skólamálum stýrði Gísli af
dugnaði og festu enda gerði hann
sér vel grein fyrir mikilvægi uppeld-
is- og fræðslumála.
Gísli var líka einstaklega lipur í
mannlegum samskiptum, rökfastur
og fylginn sér. Ávallt reyndist hann
' <góður félagi og vinur og gott að
leita ráða hjá honum. Ég minnist
þess ekki að upp hafi risið pólitísk-
ar væringar vegna starfa Gísla fyr-
ir Alþýðuflokkinn. Kalla Hafnfirð-
ingar þó ekki allt ömmu sína í þeim
efnum.
Jafr.aðarhugsjón Gísla má einnig
sjá í fræðistörfum hans. Hann gerði
sér far um að kynna sér, rannsaka
og skrifa um kjör alþýðunnar hér
á landi, en hún hefur lengst af ver-
ið afskipt á spjöldum sögunnar.
Gísli átti við erfiðan sjúkdóm að
stríða sem nú hefur dregið hann til
dauða. En þótt líkaminn hrörnaði
var hugsun hans ávallt skýr. Dáðist
maður oft að andlegri atorku Gísla
löngu eftir að hinn líkamlegi þróttur
hans fór þverrandi. Það er ekki
ofsagt að hann hafi unnið fram í
rauðan dauðann, þótt hann hafi
orðið að lúta í lægra haldi fyrir sjúk-
*vdómi sínum að lokum.
Þótt Gísli sé allur
mun minningin um
einstaklega _ góðan
dreng lifa. Ég og fjöl-
skylda mín sendum
fjölskyldu Gísla, Berg-
lindi, Ásgeiri, Sigrúnu
og Sæunni, foreldrum
Gísla og systkinum,
tengdaforeldrum hans
og öðrum vandamönn-
um okkar dýpstu sam-
úðarkveðjur á sorgar-
stund. Minningin um
góðan dreng tendrar
Ijós í huga okkar allra
á stund söknuðar og
trega. Það er svo margs að minn-
ast og þakka.
Tryggvi Harðarson.
Það er gömul kenning að þeir
deyja ungir sem guðirnir elska. Gísli
Ágúst Gunnlaugsson var einn
þeirra, því hann lést langt fyrir ald-
ur fram, eftir harða orrustu við
ólæknandi sjúkdóm. Þrátt fyrir að
Gísli vissi fyrir nokkrum árum hvert
stefndi tók hann örlögum sínum
með mikilli karlmennsu og hélt ró
sinni og vann öll sín verk af kost-
gæfni til dauðadags. Fagmennska,
dugnaður og vinnusemi einkenndu
Gísla alia tíð og sem fræðimaður í
grein sinni, sagnfræðinni, var hann
einstakur. Eftir hann liggja svo
mörg ritverk, bækur og greinar að
með óíkindum þykir. Þrátt fyrir alla
sína fötlun, sem var orðin mikil
undir lokin, kenndi hann fulla
kennslu við Háskóla íslands og
skrifaði af krafti. Slíkt er einungis
á færi afburðamanna.
Gísli var einstakur persónuleiki,
skarpgreindur og hafði alls staðar
mikil áhrif hvar sem hann fór.
Hann var einstaklega skemmtilegur
og bjó yfir meiri gáfum, viljastyrk
og mannkærleik en flestir aðrir.
Sem félagi og vinur -var hann
engum líkur. Ætíð er eitthvað á
bjátaði var Gísli reiðubúinn að
hjálpa og láta gott af sér leiða.
Hann var hann hrókur alls fagnað-
ar, jákvæður og fljótur að komast
að kjarna málsins. Ræðumaður var
hann snjall, hagyrtur mjög, og sá
ætíð það skoplega í málum.
Ekkert virtist honum óviðkom-
andi, áhugamálin mörg og mismun-
andi og alls staðar var hann vel
heima. Mikið dálæti hafði hann á
íþróttum og var Gísli mikill FH-ing-
ur. Hann var keppnismaður í hand-
bolta fram á fullorðinsár með FH
og HK og knattspyrnu æfði hann
og keppti með yngri flokkum FH.
Alla tíð var áhugi hans mikill fyrir
boltanum og fram á síðasta dag
horfði hann á ensku knattspyrnuna
og spurðist fyrir um það sem var
að gerast hjá félaginu sínu, FH.
Þó Gísli kæmist ekkert án hjóla-
stólsins hin síðari ár var hann fasta-
gestur á heimaleikjum FH.
Við Gísli þekktumst frá bernsku,
vorum í sama barna- og unglinga-
skóla. Vinskapur okkar Gísla hófst
þó fyrst fyrir alvöru er við bjuggum
saman í Stokkhólmi, þar sem hann
var við framhaldsnám og kennslu.
Við vorum þarna nokkrir Hafnfirð-
ingar, allt gamlir vinir og félagar.
Þessi timi var stórkostlegur, áttum
við saman einstakar stundir og var
margt brallað. Við stofnuðum nokk-
ur félög á þessiim árum, s.s. Knatt-
spyrnufélagið ís United og Tipsför-
eningen sem er félagsskapur sem
enn lifir.
Gísli var mikill gæfumaður í
einkalífi. Konu sinni, Berglindi Ás-
geirsdóttur, kynntist hann á
menntaskólaárum. Voru þau alla
tíð einstaklega samrýnd og eignuð-
ust þrjú mannvænleg börn. Heimili
þeirra stóð okkur ætíð opið og var
gestrisni þeirra einstök.
í veikindum Gísla studdi fjöl-
skyldan hann einhuga og gerði hon-
um kleift að_ vera heima þangað til
yfir lauk. í þessari baráttu var
Berglind sá klettur sem ekkert fékk
haggað, þrátt fyrir stórt heimili og
kreijandi vinnu.
Foreldrar og tengdaforeldrar
Gísla gerðu allt til að létta undir
og má nefna að Gunnlaugur faðir
hans var ætíð til staðar. Ásgeir
sonur hans vann mikið þrekvirki
við erfiðar aðstæður. Framlag Ólaf-
ar Garðarsdóttur, aðstoðarkennara
Gísla, var mikið og óeigingjarnt.
Elsku Berglind og börn, Guð
styrki ykkur í sorginni og megi
minningin um góðan dreng lifa.
Þórir Jónsson.
Vinur minn og samverkamaður,
Gísli Ágúst Gunnlaugsson, átti
frumkvæði að fyrsta fundi okkar.
Það mun hafa verið veturinn
1979-80 að hann boðaði mig niður
í Útvarpshús til að spjalla við sig
og Brodda Broddason um félagssögu
í dagskrárþætti sem þeir félagar
önnuðust í sameiningu. Eftir á hefur
mér þótt þetta táknrænt fyrir Gísla
Ágúst: þegar á unga aldri hóf hann
að stefna mönnum saman til skrafs
og ráðagerða um sameiginleg hugð-
arefni í fræðunum. Sagnfræðinni -
og þá einkum félagssögunni - átti
hann eftir að helga líf sitt af ástríðu-
fullum áhuga og elju. Ég var svo
lánsamur að fá að vinna með honum
að mörgum verkefnum á þessu sviði.
Ljúfari samverkamann get ég ekki
hugsað mér.
Það var ekki nema vonlegt að
menn löðuðust að Gísla Ágúst; því
olli hrífandi persónuleiki hans, leik-
andi létt lund og leiftrandi gáfur.
Sama hver vettvangurinn var, á
íslandi eða erlendis: Gísli var óðar
orðinn miðdepill í neti samskipta
þar sem hann blandaði saman
gamni og alvöru með nánast list-
rænum hætti. Þetta samskiptanet
Gísla Ágústs þekkti engin landa-
mæri; það teygði sig orðið um víðan
völl austan hafs og vestan.
Félagslyndi Gísla hélst í hendur
við örlæti hans sem var einstakt.
Ekkert var honum íjær skapi en
að umgangast rannsóknarefni sín
sem einkaeign. Honum var það ljúf
nauðsyn að deila þeim með öðrum,
fá aðra til þess að varpa á þau sínu
ljósi - síns lands, síns sjónarhóls
eða kenningar. Þannig iðkaði hann
fræði sín: í stöðugri samræðu og
samneyti við það samfélag sem
hann átti sjálfur svo mikinn þátt í
að efla. Gísli Ágúst var hafinn hátt
yfir allan einræningshátt sem hefur
stundum viljað loða við fræðaiðkan-
ir á Islandi.
Gísli Ágúst var fádæma frjór og
afkastamikill fræðimaður. Á ferli
sínum lagði hann undir plóginn
hvetja spilduna á fætur annarri á
víðu akurlendi félagssögunnar, allt
frá fátækraframfærslu gegnum
ijölskyldu- og byggðasögu til fé-
lagslegra frávika, stöðu barna,
kvenna og aldraðra. í miðdepli var
saga ijölskyldunnar - þessa tengi-
liðar milli æviferla einstaklinga og
samfélagsgerðar. Á ýmsum þessara
sviða var Gísli Ágúst sannkallaður
brautryðjandi í íslenskri sagnfræði.
Fyrir brátt sex árum, þegar við
vorum saman á ráðstefnu í Belgíu,
tjáði vinur minn mér að hann gengi
ekki heill til skógar. Mig óraði þá
ekki fyrir því að hann ætti svo
skamma ævi ólifaða sem raun ber
nú vitni. En í stað þess að hægja
á sér sneri Gísli Ágúst vörn í sókn;
hann jók enn afköst sín og fræðileg
umsvif, skipulagði samstarfsverk-
efni, lagði fram hvetja skýrsluna á
fætur annarri á rannsóknarmótum
og fékk þær síðan birtar í virtum
tímaritum. Þegar líkamskraftar
hans tóku að þverra að marki^ var
hann svo gæfusamur að fá Ólöfu
Garðarsdóttur sagnfræðing fyrir
aðstoðar- og samstarfsmann. Auk
hans nánustu gerði hún Gísla kleift
að halda sínu striki.
Á þessum síðustu sex árum unn-
um við Gísli náið saman í fræðunum
og inn í þá samvinnu kom svo Ólöf
þegar á leið. Samleið áttum við
þtjú síðastliðið haust á heimsþing
sagnfræðinga í Montreal. Ég mun
ætíð dást að því andlega þreki sem
Gísli sýndi, jafn líkamlega vanheill
og hann var þá orðinn, með því að
sækja þetta þing. Með þrautseigju
sinni og óslökkvandi áhuga fékk
hann mann til að trúa því að hann
ætti enn starfsöm ár í vændum.
Nokkrum rannsóknarverkefnum
var ólokið og önnur ný voru á ptjón-
unum. M.a. vorum við Gísli nýbúnir
að skipuleggja viðamikið rannsókn-
arverkefni sem við ætluðum að
sinna á næstu misserum. Dánar-
fregnin kom eins og reiðarslag
Með Gísla Ágúst er genginn ein-
stakur mannkostamaður. Samfélag
sagnfræðinga hefur misst einn af
sínum bestu liðsmönnum. Með verk-
um sínum hefur hann skilið eftir arf
sem ég er fullviss að margir munu
á ókomnum árum leggja rækt við
og ávaxta, hver með sínum hætti.
Við Hanna Kristín vottum Berg-
lind, börnum og ættingjum dýpstu
samúð. Megi minningin um góðan
dreng lýsa þeim fram á veg.
Loftur Guttormsson.
Kveðja frá
Sagnfræðistofnun
Gísli Ágúst Gunnlaugsson, dós-
ent í sagnfræði, er látinn langt um
aldur fram.
Gísli Ágúst var óvenju víðmennt-
aður sagnfræðingur. Eftir stúdents-
próf hélt hann til Englands til náms
við háskólann í East Anglia, þar
sem hann lagði stund á sagnfræði
sem aðalgrein og bókmenntafræði
sem aukagrein. Þaðan lauk hann
BA-Honours-prófi árið 1976 og
kom þá heim til íslands til að full-
nema sig í íslandssögu. Árið 1979
lauk hann kandídatsprófi í sagn-
fræði við Háskóla íslands með
glæsilegum árangri. Síðar flutti
hann til Svíþjóðar með Berglindi
konu sinni, sem skipuð hafði verið
sendiráðunautur við íslenska sendi-
ráðið í Stokkhólmi. í Svíþjóð hóf
hann doktorsnám við Uppsalahá-
skóla árið 1984 og varði þar ritgerð
sína 1988. Þessi fjölbreytta mennt-
un hans á Englandi, á íslandi og í
Svíþjóð hefur eflaust stuðlað að því
hve mikla áherslu Gísli Ágúst lagði
á það að bera saman íslenskar og
erlendar sagnfræðirannsóknir. Slík
vinnubrögð eru oft ftjó og geta
vakið nýjar rannsóknarspurningar.
Gísli Ágúst var snemma áhlaupa-
maður til verka. Hann var aðeins
25 ára að aldri þegar fyrsta fræði-
lega ritgerðin hans birtist í Sögu
og tæplega þrítugur þegar fyrsta
frumsamda fræðirit hans, Ómagar
og utangarðsfólk, kom út, en það
var brautryðjandaverk um fátækra-
mál Reykjavíkur á tímabilinu 1786-
1807. Sama ár birtist fyrsta grein
hans af mörgum á alþjóðavettvangi
í Scandmavian Journal of History.
Gísli Ágúst var ótrúlega afkasta-
mikill fræðimaður. Rannsóknarfer-
ill hans var ekki langur mældur í
árum en ritaskrá hans spannar átta
þéttskrifaðar síður. Þar er að finna
sex frumsamdar bækur, yfir fjöru-
tíu fræðilegar greinar og bókar-
kafla ásamt fjölda ritdóma sem birt-
ust aðallega í tímaritinu Sögu og
Morgunblaðinu. Var hann snemma
mjög virkur í innlendum og erlend-
um rannsóknarverkefnum og lagði
grunn að mörgum þeirra. Má þar
nefna norræna verkefnið um fjöl-
skyldu og heimili í sjávarbyggðum,
sem var nú á lokastigi.
Gísli Ágúst hafði áhuga á flestum
sviðum sagnfræðinnar. Hann skildi
eftir sig ritverk í atvinnu- og hag-
sögu, á sviði fólksfjölda- og byggða-
þróunar, stjórnmálasögu, sögu
milliríkjasamskipta og síðast en
ekki síst félagssögu. Gísli Ágúst
einskorðaði sig ekki við þröngt
tímabil því rannsóknir hans spönn-
uðu þrjár aldir, frá 18. öld fram á
þá tuttugustu. Hann rannsakaði
fólksflótta úr Vestur-Skaftafells-
sýslu í kjölfar Skaftárelda og við-
brögð danskra stjórnvalda við þeim
á 18. öld, hann kafaði djúpt í fá-
tækraframfærslu og stjórn fá-
tækramála á 18. og 19. öld, rann-
sakaði fiskveiðideilur Islendinga og
Breta undir Iok nítjándu aldar og
skrifaði greinar um Keflavíkurstöð-
ina og nasismann á 20. öld, svo
fáein dæmi séu nefnd um fjölbreytt
val hans á viðfangsefnum.
Aðalrannsóknarsvið hans var þó
félagssaga íslands á 19. og 20 öld.
Doktorsritgerð Gísla, Family and
Household in Iceland 1801-1930^
var frumlegt brautryðjandaverk. I
henni tengdi Gísli Ágúst saman á
nýstárlegan hátt fólksfjöldaþróun,
félagsmálalöggjöf og fjölskyldu-
gerð, eins og einn fræðimaður
komst að orði. Þessi merka ritgerð
kom út á ensku árið 1988 og vakti
verðskuldaða athygli víða um heim.
Ritgerðin var ekki eingöngu rit-
dæmd í öllum helstu sagnfræði-
tímaritum á Norðurlöndum, heldur
einnig í Journal of Social History
og The American Historical Review,
tímaritum sem njóta alþjóðlegrar
viðurkenningar og ritdæma ein-
göngu úrval sagnfræðirita.
Gísli Ágúst var framúrskarandi
sagnfræðingur. Hann var frumleg-
ur rannsakandi, mjög vel að sér um
erlendar rannsóknir á fræðasviði
sínu. Hann fylgdist vel með fræði-
nýjungum og notaði nýstárlegar
greiningaraðferðir í rannsóknum
sínum með farsælum árangri.
Markmið hans var ávallt að setja
niðurstöður rannsókna sinna í sam-
hengi við rannsóknarniðurstöður
erlendra sagnfræðinga. Ritverk
hans voru byggð á traustri, ræki-
legri og fjölbreyttri heimildaöflun.
Þar að auki áttu skrif hans það
sammerkt að veya mjög læsileg.
Áhugi Gísla Ágústs beindist oft
að þeim sem minna máttu sín í þjóð-
félaginu: ómögum, utangarðsfólki,
þurfamönnum, ekkjum og fóstur-
börnum fyrr á öldum. Um lífskjör
þessara þjóðfélagshópa skrifaði
Gísli Ágúst fjölda greina sem birt-
ust í virtustu fræðiritum félags-
sagnfræðinnar, m.a. Continuity and
Change, Journal of Social History,
Journal of Family History eða sem
bókarkaflar í ritum útgefnum af
virtum, erlendum forlögum. Hann
var orðinn vel þekktur á sviði fé-
lagssögunnar og frægustu sagn-
fræðingar á því sviði, t.d. Arthur
Imhof og Peter Laslett, voru vinir
hans. Hann hefur að öllum líkindum
átt meira samstarf við erlenda
sagnfræðinga en aðrir íslendingar.
Gísli Ágúst hélt á fjórða tug fyrir-
lestra, bæði hér heima og erlendis,
á ráðstefnum svo og í virtum há-
skólum í Bandaríkjunum og á Bret-
landseyjum, m.a. í Cambridge, og
í Svíþjóð var hann almennt vel
þekktur meðal sagnfræðinga.
Þótt ævi hans yrði ekki löng tók
hann þátt í öllum þeim félagsstörf-
um sem tengjast sagnfræðinni.
Hann var m.a. formaður Sagnfræð-
ingafélagsins 1979-1981, sat mörg
ár í stjórn Sögufélags og á tímabil-
inu 1990-1994 var hann ritstjóri
Sögu ásamt Sigurði Ragnarssyni.
Hann var forstöðumaður Sagn-
fræðistofnunar á ánmum 1992-
1993 og átti sæti í Landsnefnd ís-
lenskra sagnfræðinga. Gísli Ágúst
gegndi einnig ýmsum trúnaðar-
störfum á vegum háskólaráðs, síð-
ast í hinni mikilvægu fjármála-
nefnd. Hann sat í dómnefndum og
var andmælandi við doktorsvörn
erlendis.
Árið 1991 mun Gísli Ágúst hafa
greinst með sjúkdóminn MND. Ekki
getur það hafa verið auðvelt fyrir
mann í blóma lífsins að fá vitneskju
um að vera haldinn alvarlegum sjúk-
dómi. En Gísli Ágúst, þessi annálaði
dugnaðarforkur, lét ekki deigan
síga. Þvert á móti hafði þetta þau
áhrif að andleg orka hans efldist
stöðugt og afköstin jukust. Naut
hann þar ómetanlegrar aðstoðar
Ólafar Garðarsdóttur sagnfræðings
sem af einstakri alúð og dugnaði
aðstoðaði hann við rannsóknir og
kennslu og gerði honum kleift að
stunda vinnu sína til hinsta dags.
Faðir hans, Gunnlaugur, veitti hon-
um einnig ómetanlega aðstoð í veik-
indunum enda orðinn mikill vinur
okkar sem í Árnagarði starfa. í raun
fá engin orð lýst hugrekki Gísla
Ágústs og hetjuskap síðustu árin.
Aldrei sást hann öðruvísi en með
bros á vör, jákvæður, áhugasamur
um hag annarra og þrátt fyrir sín
grimmu örlög átti hann auðvelt með
að samgleðjast öðrum.
Gísli Ágúst var mikil félagsvera.
Hann var ljúfmenni, skemmtilegur