Morgunblaðið - 30.06.1996, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 30. JÚNÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
ÖR MANNRÉTTINDAÞRÓUN Á ÍSLANDIUNDANFARIN AR
ÞESSARAR mannréttinda-
þróunar hefur séð stað í
dómaframkvæmd og lög-
gjöf í landinu og hún á
sér, að mati viðmælenda blaðsins,
hliðstæðu í þeirri þróun sem orðið
hefur í stjómsýslunni með tilkomu
embættis umboðsmanns alþingis og
gildistöku stjórnsýslulaganna.
íslendingar fullgiltu Mannrétt-
indasáttmála Evrópu árið 1953 en
veittu honum ekki lagagildi fyrr en
19. maí 1994. Það var gert að til-
lögu nefndar sem skipuð var til að
gera tillögur um nauðsynlegar ráð-
stafanir í framhaldi af dómi Mann-
réttindadómstóls Evrópu í máli Þor-
geirs Þorgeirssonar árið 1992.
Nefndinni var m.a. falið að taka
afstöðu til lögfestingar sáttmálans
í því skyni að unnt væri að tryggja
með ótvíræðum hætti að hægt væri
að beita ákvæðum sáttmálans fram-
ar íslenskum lögum sem gengju
gegn honum.
Fyrir Iögleiðinguna höfðu ís-
lenskir dómstólar ekki talist bundn-
ir af sáttmálanum og skýringum
mannréttindarnefndarinnar og
-dómstólsins á efni hans ef þær
stönguðust á við innlenda löggjöf,
samkvæmt viðteknum skýringum.
í dómasafni Hæstaréttar var
fyrst vísað til Mannréttindasátt-
mála Evrópu árið 1959, hann er
aftur nefndur þar árið 1963, þá
1970 og 1975 og í öll skiptin var
tilvísunum málsaðila til hans hafnað
(þess má geta að tveimur þessara
mála var skotið til Strassborgar þar
sem mannréttindanefndin felldi þau
niður).
Næst ber Mannréttindasáttmála
Evrópu á góma í dómasafni Hæsta-
réttar árið 1985 þegar þeirri kröfu
Eiríks Tómassonar veijanda Jóns
Kristinssonar var hafnað að það
gengi gegn ákvæði 6. greinar
mannréttindasáttmálans sem
tryggir málsmeðferð fyrir óvilhöll-
um dómstóli að Jón hefði verið
dæmdur fyrir umferðarlagabrot af
dómarafulltrúa sem jafnframt var
fulltrúi lögreglustjóra og því yfir-
maður lögreglumannanna sem
höfðu kært hann. Síðan er vísað í
sáttmálann í dómi Hæstaréttar árið
1987 þegar kröfu Eiríks í hliðstæðu
máli Einars Sverrissonar var hafnað
á þeirri forsendu að þar sem mann-
réttindasáttmálinn hefði ekki laga-
gildi hér á landi breyti ákvæði hans
ekki lögbundinni dómstólaskipan í
landinu.
Síðastnefndu málunum tveimur
var skotið til mannréttindanefndar-
innar í Strassborg og hún komst
eins og kunnugt er að þeirri niður-
stöðu að þessi íslenska skipan bryti
gegn fyrrgreindu ákvæði mannrétt-
indasáttmálans. íslenska ríkið
komst í framhaldi af þessu undan
málsókn fyrir Mannréttindadóm-
Evrópuráðsins, Mannréttindanefnd og mann-
réttindadómstóll Evrópu, eru miðdepill þeirrar
öru mannréttindaþróunar sem orðið hefur
hérlendis undanfarin ár. í samantekt Péturs
Gunnarssonar kemur fram að þróunin hafí
tekið flugið eftir löggildingu mannréttinda-
sáttmála Evrópu fyrir liðlega tveimur árum
o g staðfestingu þeirra breytinga sem gerðar
voru á stjómarskrá landsins á síðasta ári í
anda viðtekinna skýringa á efni sáttmálans.
Mannréttindasáttmáli Evrópu og stofnanir
Upphefð
aðutan
stólnum með því að Alþingi sam-
þykkti lög þau um aðskilnað dóms-
valds og umboðsvalds sem tóku
gildi árið 1992. Þau lög vpru sam-
þykkt á Alþingi árið 1989. í millitíð-
inni hafði einu sinni verið vísað til
mannréttindasáttmálans í dóma-
safni Hæstaréttar.
Frá því að Mannréttindanefnd
Evrópu féllst á kæru Jóns Kristins-
sonar og þar til lögin um mannrétt-
indasáttmála Evrópu öðluðust gildi
19. maí 1994 vísaði Hæstiréttur
hins vegar fjörutíu og einu sinni til
ákvæða sáttmálans í ýmsum mál-
um.
Sjálfstæði fulltrúa
Frá þeim tíma til dagsins í dag
hefur ákvæðum laga um sáttmál-
ann m.a. verið beitt í Hæstarétti
til að ómerkja 30-40 dóma sem
dómarafulltrúar höfðu kveðið upp.
eftir að Hæstiréttur hafði komist
að þeirri niðurstöðu að staða fulltrú-
anna væri í meginatriðum hin sama
og staða venjulegra ríkisstarfs-
manna. Því væru dómarafulltrúar
ekki nægilega sjálfstæðir og óháðir
í starfi til að þeim sem ættu mál
sín undir dómum þeirra væri
tryggður sá réttur til málsmeðferð-
ar fyrir sjálfstæðum og óvilhöllum
dómstóli sem mannréttindasáttmál-
inn veitir. Síðan hefur lögum m.a.
verið breytt til þess að tryggja full-
trúum réttarstöðu sem samræmist
sáttmálanum.
Héraðsdómarar hafa að auki
margsinnis síðustu misseri vísað til
lagagildis sáttmálans til rökstuðn-
ings niðurstöðu í málum sem varða
m.a. tjáningarfrelsi og hlutverk fjöl-
miðla, fyrningu sakargifta og fé-
lagafrelsi.
í ljósi þessarar sögu kemur það
ekki á óvart að Björg Thorarensen,
deildarstjóri í Iagaskrifstofu dóms-
málaráðuneytisins sem nú kennir
verðandi lögfræðingum alþjóðlega
mannréttindasáttmála við lagadeild
Háskólans, segi að á hennar náms-
tíma í lagadeild fyrir um 10 árum
hafi lítil áhersla verið lögð á að
kenna efni og anda mannréttinda-
sáttmála Evrópu. Þórunn Guð-
mundsdóttir, hæstaréttarlögmaður,
sem er prófdómari í réttarfari við
lagadeild háskólans segir að sér
finnist eins og vaxandi þekkingar
og áherslu á hugsun í anda mann-
réttindasáttmálans hafi farið að
gæta hjá laganemum fyrir 2-3
árum.
10 ára þróun
Jón Steinar Gunnlaugsson,
hæstaréttarlögmaður, sem m.a.
flutti mál Sigurðar Siguijónssonar
í Strassborg, og hefur margsinnis
rekið mál á grundvelli ákvæða sátt-
málans segist einnig hafa upplifað
ánægjulega þróun í starfi sínu sem
lögmaður undanfarin ár. Hann vill
í því sambandi líta yfir allt að 10
ára tímabil. „íslenskir dómstólar
eru að verða sér betur meðvitaður
um einstaklingsbundin réttindi sem
við í daglegu tali köllum mannrétt-
indi og vernd fyrir misbeitingu rík-
isvalds á hendur einstaklingum."
Gunnar Jóhann Birgissori,
hæstaréttarlögmaður, segir að þró-
unin hafi verið ör síðustu ár. Fyrir
þremur árum flutti hann mál þar
sem hann vísaði til félagafrelsis-
ákvæðis mannréttindasáttmálans
án þess að dómari tæki á því sjónar-
miði í niðurstöðu sinni. „Manni
fannst stundum eins og dómarar
hættu að hlusta þegar maður
minntist á mannréttindasáttmál-
ann,“ segir hann. Eftir löggildingu
sáttmálans og eftir að stjórnar-
skránni var breytt til samræmis við
viðteknar skýringar mannréttinda-
dómstólsins gegni öðru máli og
hann talar um djúptæka hugarfars-
breytingu meðal Iögmanna, dómara
og einnig almennings, sem sé sér
betur meðvitaður um rétt sinn og
þann möguleika að leita til Strass-
borgar.
Jón Steinar segir að ekki þurfi
þó að fara í grafgötur um að í þess-
um efnum hafi upphefð íslendinga
komið að utan. Hæst beri lögleiðing
mannréttindasáttmálans og þær
breytingar sem gerðar voru á
stjórnarskránni á síðasta ári.
„Með því að setja ákvæðin með
afdráttarlausari og sterkari hætti
inn í sjálfa íslensku stjórnarskrána
erum við að styrkja grunninn og
minnka líkur á því að íslenskir dóm-
stólar kveði upp dóma sem taldir
eru brot á þessum sáttmála. Af því
að mannréttindasáttmálinn hefur
eingöngu fengið lögfestingu sem
almenn lög eru stjórnarskrár-
ákvæðin trygging fyrir því að ekki
verði í öðrum lögum gengið á svig
við þau réttindi sem njóta verndar
í stjórnarskránní," segir Jón Steinar
Gunnlaugsson.
Leitað Iangt yfir skammt?
Björg Thorarensen leggur mikla
áherslu á þýðingu stjórnarskrár-
breytingarinnar en segir að sér
þyki með tilliti til hennar athyglis-
vert í hve ríkum mæli dómarar
hafi undanfarið byggt niðurstöður
sínar á mannréttindasáttmálanum
beinlínis. „Kannski er þá litið fram
hjá því hvað það er búið að breyta
stjórnarskránni mikið til samræmis
við mannréttindasáttmálann. Það
er eins og það sé tilhneiging til að
vitna frekar í mannréttindasáttmál-
ann en stjórnarskrána. Mér virðist
að menn leiti stundum langt yfir
skammt."
Björg segir að fulltrúadómurinn
fyrrnefndi sé áþreifanlegasta dæm-
ið um mannréttindaþróun í dóma-
Y arðhundar mannrétt-
indanna í Evrópu
TVEIMUR stofnunum, Mann-
réttindanefnd Evrópu, sem starf-
að hefur frá 1955, og Mannrétt-
indadómstóli Evrópu, sem tók til
starfa 1959, er ætlað það hlut-
verk að veita þeim ríkjum sem
fullgilt hafa Mannréttindasátt-
mála Evrópu aðhald og stuðla
að virðingu fyrir þeim réttindum
sem sáttmálanum er ætlað að
tryggja. Báðar starfa í Strass-
borg í Frakklandi. Nú er stefnt
að breytingum á þessu eftirlits-
kerfi en téepur helmingur aðild-
arríkja Evrópuráðsins á enn eftir
að fullgilda þann viðauka sem
nýtt fyrirkomulag mun byggjast
á.
Dómstóllinn og mannréttinda-
nefndin — sem stendur til að
sameina ári eftir að hinn svo-
nefndi 11. viðauki við mannrétt-
indasáttmálann hefur verið full-
giltur í öllum aðildarríkjunum
39 — vinna saman að því leyti
að öllum kærum út af brotum á
mannréttindasáttmálanum er í
upphafi beint til Mannréttinda-
nefndar Evrópu.
Telji nefndin að um brot sé
að ræða er það hennar að fara
með mál alla leið fyrir dómstól-
inn. Einstaklingar geta hins veg-
ar ekki borið mál beint undir
dómstólinn án þess að fara í
gegnum þá síu sem mannrétt-
indanefndin er. Kærandanum er
hins vegar tryggður réttur til að
tjá sig sjálfstætt um málið fyrir
dómstólnum.
Mannréttindanefndina skipa
jafnmargir menn og aðildarríki
sáttmálans eru, en þau eru nú
orðin 39 talsins og hefur fjölgað
úr 27 árið 1992 vegna aðildar
Austur-Evrópuríkja, síðast Rúss-
lands. Um 760 milljónir manna
búa í aðildarríkjunum.
Nefndarmenn eru kosnir af
ráðherranefnd Evrópuráðsins til
6 ára í senn. Þeir eru valdir til
setu í mannréttindanefndinni
sem einstaklingar og er ekki
ætlað að gæta hagsmuna heima-
ríkja sinna.
Mál getur borið að mannrétt-
indanefnd Evrópu á tvennan
hátt. Annars vegar getur eitt
aðilarríki kært annað. Á þetta
hefur reynt 11 sinnum á starfs-
tíma nefndarinnar. Hins vegar
hafa hafa öll aðilarríki samnings-
ins lýst yfir að þau veiti nefnd-
inni rétt til að taka við og fjalla
um kærur frá einstaklingum á
hendur sér.
Bækur nefndarinnar geyma
upplýsingar um að 21 þúsund
slíkar kærur hafi borist á tíma-
bilinu 1955-1992. Talið er að allt
að tvöfalt fleiri kærur hafi borist
en verið dregnar til baka. Af
þessum 21 þúsund málum hafði
mannréttindanefndin óskað eftir
skýringum sljórnvalda í hlutað-
eigandi löndum vegna 3.019
mála.
Eftir að þær skýringar lágu
fyrir var talið tilefni til að fjalla
nánar um 1.227 tilvik kærumála.
Af um 885 málum sem umfjöllun
var lokið um var talið að sáttmál-
inn hefði verið brotinn í 681 til-
viki en auk þess hafði 159 málum
lokið með sátt. meðferð annarra
mála var ólokið 1992. Upplýs-
ingar um nýrri tölur um mála-
fjölda liggja ekki fyrir. í þessari
samantekt er varðandi tölur og
staðreyndir um eftirlitsstofnan-
irnar stuðst við greinargerð með
frumvarpi til laga um mannrétt-
indasáttmála Evrópu.
Telji Mannréttindanefndin við
meðferð kærumáls að aðildarríki
hafi brotið gegn skuldbindingum
sínum samkvæmt sáttmálanum
gerir hún skýrslu um málið og
sendir hana ráðherranefnd Evr-
ópuráðsins. Framahald málsins
getur svo orðið með tvennum
hætti:
Hafi málið ekki verið lagt fyr-
ir Mannréttindadómstól Evrópu
af hálfu aðildarríkis innan
þriggja mánaða skal ráðherra-
nefndin, sem í silja utanríkisráð-
herrar aðildarríkjanna, úrskurða
hvort um brot á sáttmálanum sé
að ræða og er krafist meirihluta
V:i hluta ráðherranefndarinnar
fyrir slikum úrskurði. Úrskurði
nefndin að um brot sé að ræða
tiltekur hún frest fyrir aðildar-
ríki til að gera þær ráðstafanir
sem taldar eru nauðsynlegar og
hefur síðan sjálf eftirlit með að
þær séu framkvæmdar.
Hins vegar getur mannrétt-
indanefndin tekið ákvörðun um
að leggja málið fyrir dómstólinn
sem úrskurðar þá hvort um brot
á sáttmálanum sé að ræða af
hálfu aðildarríkisins.
Til 1991 höfðu 252 mál verið
lögð fyrir dómstólinn. Eitt mál
hafði aðildarríki lagt fram á
hendur öðru ríki en önnur mál
voru lögð fram af mannréttinda-
nefndinni. Árið 1991 var meðferð
189 mála lokið hjá dómstólnum.
12 þeirra höfðu verið felld niður
en efnisdómur lagður á 177 mál.
í 47 tilvikum var talið að hlutað-
eigandi ríki hefði ekki brotið
gegn sáttmálanum en brot voru
talin hafa átt sér stað í 130 mál-
um.
í mannréttindadómstól Evr-