Morgunblaðið - 30.06.1996, Blaðsíða 30

- 30 SUNNUDAGUR 30. JÚNÍ 1996
SKOÐUIM
MORGUNBLAÐIÐ
S AMEININ GARTÁKN
OG GÁLGAHÚMOR
Vilji íslendingar standa vörð um lýðræði, sem er
annað en nafnið eitt, skrifar Egill J. Stardal,
þarf að endurbæta stjórnskipunarlögin í þá veru
að hver hinna þriggja grunnstoða lýðveldis, lög-
gjafarvald, dómsvald og framkvæmdavald, standi
vörð um að eitt aflið nái ekki að bera hin ofurliði.
HELSTU sameiginleg tákn hverrar
sjálfstæðrar menningarþjóðar, sem
_§ettu að vera henni sem heilög vé,
eru stjómskipunarlög, - þar sem
birtist skilningur hennar, vilji, félags-
legur þroski og réttlætiskennd á sviði
stjómsýslu; fáni, skjaldarmerki og
þjóðsöngur, sameiningartákn, sem
vanda skyldi til eftir því sem listræn-
um smekk og andlegum sköpunar-
mætti er framast unnt.
Svo undarlegt sem það er hefur
oft einhver sérlegur gálgahúmor ríkt
meðal okkar íslendinga þegar kemur
til ákvarðana, sem snerta sameining-
artákn þjóðarinnar og í viðhorfum
okkar gagnvart gildum sem geta
varðað miklu og mótað áiit umheims-
ins á mennt og mannlífi því sem
hefur þroskast í landi okkar.
Jón forseti eða Lúther
Fæstir vita víst nú að þegar Jón
Sigurðsson fylkti saman fáeinum
menntamönnum í Kaupmannahöfn
laust fyrir miðja öldina síðustu til
þess að beijast gegn því að Island
yrði áfram dönsk nýlenda eða fengi
það hlutskipti að verða ein dönsku
eyjanna í Danaveldi, skelltu lands-
menn að mestu skollaeyrum við fjár-
bón þeirra. Þó skutu þeir á stundum
saman nokkrum tugum ríkisdala
þegar leið á öldina svo halda mætti
út málgagni sjálfstæðisbaráttunnar
Nýjum félagsrítum, En þegar mest
á reið, en Jón og Félagsritin voru
komin í fjárhagskröggur, kom önnur
fjárbón til landsins um að safna fé
í minnismerki um uppflosnaðan
munk Martein Lúther að nafni. Þá
fóru fátækir íslendingar djúpt í vasa
vaðmálsbróka sinna og söfnuðu
snarlega þúsundum ríkisdala svo
rísa mætti stytta suður í Saxlandi
af þessum undanvillingi hinnar
fornu kirkju, manni sem olli menn-
ingarhruni á íslandi með siðskiptun-
um 1541-51 og kom íbúunum óbeint
í framhaldi umskiptanna fjárhags-
lega á vonarvöl. Svo rækilega tókst
síðan að heilaþvo þjóðina að jafnvel
■JlSestu menn hennar töldu að klafa-
binding einokunarverslunar og lút-
erismi með móðursjúkri djöflafobíu
væru með mestu velgerningum sem
þjóðinni hefði hlotnast úr hendi
guðsnáðarkónganna í Kjöben.
„Föðurhendur“ afhenda
stjórnarskrá eða horgemling
Þegar flatþýskur Danakóngur
Kristján frá Lukkustað kom til
landsins í tilefni þúsundáraafmælis
byggðar norrænna manna á íslandi
1874, með slitur úr stjórnskipunar-
lögum Dana frá 1849, sem dönsk
stjórnvöld komust minnst af með
án þess að verða heiminum til að-
hláturs, hrópuðu íslendingar, fylltir
,‘lifandi þakklæti“ sig hása af hrifn-
ingu; þjóðskáldin remdust eins og
rjúpa við staur við að yrkja mærðar-
vellu til söngs kóngi til dýrðar. Það
hefur þurft skrýtinn húmor til að
fyllast hrifningu þegar Klein, danski
dómsmálaráðherrann, tók við „frels-
isskránni“ úr föðurhöndum! Krist-
jáns 9. fyrir hönd íslendinga (ráð-
herrann hafði sjálfur soðið hana
saman fyrr um veturinn) og þakk-
aði herra sínum á dönsku fyrir hönd
þeirra. Ekki voru þó allir jafnhrifn-
ir. Bólu-Hjálmar vildi að vísu kyssa
. konungssporin en hellti beiskum
drópum í fagnaðarfull sitt, - kvað
fjalikonuna orðna að fölleitri,
brjóstavisinni beinakerlingu eftir
aldalanga dvöl í sæng með Aldin-
borgarkóngum. Skáldið Jón Ólafs-
son, hið íslenska I’enfant terrible
síns tíma, sneri einu væmnasta lof-
kvæðinu um kóng upp í níð: kóngur
’ kæmi „með skeinisblað í skitinni
hendi," „þig skrattinn hingað til oss
sendi./ Far burt, far burt í fjandans
rass.“ Jón Sigurðsson forseti, sem
ætíð stillti orðum sínum við hóf og
ræddi málefnalega, en átti til að
vera þungorður, líkti stjórnar-
skránni við horrollu sem væri nokk-
uð mögur, þó reisa og haltraði á
þrem löppum.
Það er leitt fyrir íslenskar bók-
menntir að enginn skáldsnillingur
með ormstungu háðfuglsins, skyldi
vera þá uppi með þjóðinni og lýsa
þessum pólitíska skrípaleik sem öðr-
um þræði gerði hátíð, haldna til að
minnast þúsunda ára byggðar
landsins, að farsa.
Hvítbláinn og Glundroði
Einar Benediktsson skáld kom
með þá hugmynd að sameina í fána
þjóðarinnar það litróf blárra fjalla
og fannhvítra jökla, sem fyrst bar
fyrir augu landnemanna er þeir sáu
ísland rísa úr hafi og hinn róm-
verska kross, tákn hinnar kristnu
siðmenningar sem náði hámarki á
kaþólskri gullöld bókmenntanna.
Þetta var stórbrotin og skáldleg
hugsýn, fáninn tignarlegur og lát-
laus. Einar gerði
enn betur eins og
kunnugt er; orti
hinn þróttmikla
fánasöng Rís þú
unga íslands-
merki sem vel
hefði mátt sóma
sem þjóðsöngur,
þótt textinn sé
e.t.v. fullbundinn
fánanum einum.
Íslenska þjóðin
fagnaði einhuga
þessu fagra
merki og fána-
söng. Hér er ekk-
ert rúm til að
rekja deilurnar
um fánamálið
1912-16, aðeins
sett fram sú full-
yrðing að dönsk-
um yfirvöldum var auðvitað meinilla
við þetta fánabrölt bílandsins, en
létu þó undan, leyfðu íslendingum
að taka upp landhelgisveifu eftir að
tekist hafði með ýmsum undan-
færslum, jafnvel beinum ósannind-
um að klína inn í fánann rauðum
lit úr Dannebrogsflagginu, líkt og
Norðmenn er þeir fengu sjálfstæði
og danskan kóng 1905 og Færey-
ingar síðar.
Einhveijir íslendingar fóru að
hugga sig við að rauði liturinn væri
ekki úr feldi Danabrókar, heldur
tákn eldsins í iðrum landsins. Það
var nú sú hugmynd! að bæta inn í
fána þjóðarinnar fornu tákni helvítis
og mesta bölvalds mannlífs á ís-
landi, - virkni eldfjalla og eimyiju
sem meir hefur orðið ágengt að
eyða lífi í breiðum byggðum lands-
ins en öllum pestum og verslunará-
nauðinni í sameiningu. Hví mætti
þá ekki bæta einnig við hauskúpu-
tákni svartadauðans eða gulum
pestarlit bólusóttanna? Fylgismenn
Hvítbláins nefndu þrílita fánann
Glundroða og Bjarni frá Vogi skáld
skattlandssvuntuna. Máttur vanans
hefur orðið til þess að flestum ís-
lendingum þykir nú orðið þríliti
fáninn fallegur og vissulega er hann
fullboðlegur, þó hann skorti' hina
látlausu tign Hvítbláins. Um smekk,
jafnvel áunninn, er oft tilgangslaust
að deila. Við Islendingar höfum
sætt okkur við orðinn hlut og hirtum
ekki um að breyta fánanum í upp-
runalega mynd 1918, sem líklega
hefði hafst fram, eða 1944, þegar
við gátum flestu ráðið í þessu efni.
Skrítinn skapnaður
Sú hugmyndin við gerð skjald-
armerkis þjóðarinnar - að sækja
skjaldarberendurna fjóra, tákn
Ijórðungaskipunarinnar til hinnar
óviðjafnanlegu frásagnar Snorra af
landvættunum: fuglinum, drek-
anum, bergrisanum og villinautinu,
var óneitanlega stórsnjöll, ekki síðri
hugmynd Einars Ben. um Hvítblá-
inn, - svo snjöll að flestum þykir
að ekki komi önnur til greina. Slíkt
er einkenni snilldarhugmynda. En
því miður varð hugmyndin næsta
kauðsleg í útfærslunni og bar merki
um vanþekkingu á gerð skjaldar-
merkja að öðru leyti.
Að því er mig minnir gerði Rík-
arður Jónsson myndskeri uppdrátt
að skjaldarmerkinu 1918 og vissu-
lega eru skjaldarberendur hans hin-
ir djarflegustu: hertygjaður, mikil-
úðlegur, skeggprúður bergrisinn
mundar vopn sitt mót óvininum;
nautstáknið holdgrannur, háfættur
og sprækur villivísundur, prýddur
faxi; fuglinn er örn og drekinn
eldspúandi fmngálkn. Skjöldurinn
er hinsvegar klæddur fánanum en
það er heraldísk kórvilla. Fáni er
eðli sínu samkvæmt merki, sem,
hafið á loft, er tákn sem sýna skal
hvar forysta fylkingarinnar fer,
hvort sem ferðinni er heitið í frið-
samlegum erindum eins og vonandi
verður um för íslendinga hér á jörð
um ókomna tíð, eða í öðrum verri.
Skjaldarmerkin eru annars konar
tákn, sem að líkindum má rekja til
eldfornra totemteikna flokka- eða
ættbálka frá frumbernsku hins viti-
borna manns fyrir tugum árþús-
unda, þegar hann fór að skipa sér
í hópa - ættir - ættbálka - þjóðir,
- einkenna sig og tjá.
Riddarar Vesturlanda börðust á
miðöldum, eins og öllum er kunn-
ugt, í harðneskjum frá hvirfli til ilja
og því óþekkjanlegir á vígvelli. Þeir
settu því margvísleg einkennistákn:
ljón, gamma, krossmerki eða önnur
symból á skildi sína svo andstæðing-
ur skyldi vita hvers konar óvin hann
ætti í höggi við. Með tímanum urðu
þessi merki ættareinkenni höfð-
ingjastétta, grafín í innsigli, skorin
í dýrgripi, og þegar einhver slík ætt
náði völdum í ríkinu, urðu ættar-
merki hennar að ríkistáknum;
skjaldarmerkjafræðin (heraldic)
varð fræðigrein, laut siðum og regl-
um sem flestir upplýstir menn
þurftu að kunna skil á. Borgir, gildi
og aðrar félagseiningar höfðu einnig
þennan sið uppi og vörumerki nú-
tímans eru af sama toga. Danakon-
ungar gáfu t.a.m. gildum eða félög-
um kaupmanna, sem skyldu fara til
íslands að fiskkaupum, merki -
afhausaðan, flattan þorsk á rauðum
fleti með kórónu í stað höfuðs sem
e.k. einkennistákn og með tímanum
varð þorskurinn skjaldarmerkistákn
í innsigli íslands.
Rómantískir íslendingar á 19. öld
undu þessum krýnda þorski illa, en
segja má að í því hafi þó birst óvart
söguleg kaldhæðni. Greindarvístölu
sumra guðsnáðarkonunga Dana-
veldis hefur nefnilega á stundum
verið þannig úthlutað af almættinu,
að einu hefði mátt gilda þótt kórón-
aður þorskur prýddi hásætið í þeirra
stað. Þessir rómantísku 19. aldar
menn fengu þá hugmynd að hafa
fálka sem tákn íslands í í stað
þorsks, en gerðu sig nú seka um
að rugia saman fána og skjaldar-
merki, bjuggu til blátt flagg, prýtt,
hvítum fálka með þanda vængi.
Bæði þessi kykvendi, fálkinn og
þorskurinn hafa vissulega verið hin-
ar mikilvægustu útflutingsvörur, en
strax var þó bent á að þau hafa
verið einnig notuð í málinu sem
skammaryrði: að vera þorskhaus -
eða mesti fálki jafngildir að vera
flón og Einar Ben. benti réttilega á
í greinum sínum um fánamálið að
engin siðuð þjóð hefði ránfugl eða
önnur óargadýr í fána sínum. Þegar
ísland fékk heimastjórn 1904 ákvað
danska stjórnin samt að koma til
móts við vilja íbúa sjálfstjórnarný-
lendunnar og sendi í snarhasti teikn-
ara á náttúrgripasafn í Kaupmanna-
höfn. Sá dró upp mynd af hvítum
Grænlandsfálka (sic), sem klúkir í
lausu lofti, situr ekki á neinu, legg-
ur samt vængi að síðum, m.ö.o. virð-
ir ekki þyngdarlögmálið.
Þessi grænlenski kraftaverkafugl
prýddi skjaldarmerki íslands til
1918 og fálkahugmyndin hefur get-
ið af sér tvö afbrigði: flokksmerki
Sjálfstæðisflokksins, en þar hefur
fálkinn þó bæði fengið undirstöðu
fyrir fætur og lært að blaka vængj-
um; hitt er heiðursmerki fálkaorð-
unnar sem sumir segja nú, þ.á m.
sumir forsetaframbjóðendur að for-
TIL vinstri er skjaldarmerkið 1919-1944 og til
hægri skjaldarmerki lýðveldisins frá 1944.
seti lýðveldisins framreiði það á
færibandi, mest þeim embættis-
mönnum sem hafa mætt til vinnu
og ekki gerst opinberlega sekir um
alvarlegt misferli í starfi. Tignarstig
orðuveitinganna auðveldar að sögn
siðameisturum og veislustjórum
hversu skipa skal til sætis þá góða
veislu gjöra skal á vegum hins opin-
bera og hlýtur það að sanna gildi
hennar fyrir íslenska menningu og
vera hvöt til afreka.
Meiri gálgahúmor
Nú hefði mátt búast við því að
forystumenn íslendinga brytu heil-
ann um nýtt og betra skjaldarmerki
þá lýst skyldi yfír sjálfstæði þeirra
1944. Eflaust hafa verið miklar
annir þessi misseri og auk þess
höfðú sumir menningai-vitar þeirra
átt undanfarin ár í stórdeilum við
marga kunnustu listamenn þjóðar-
innar á sviði bókmennta og mynd-
listar. Líklega til þess að hindra að
einhver róttæklingur, „klessumál-
ari,“ eða vandræðamaður framúr-
stefnu færi að klúðra við gerð
skjaldarmerkis hins nýja lýðveldis,
fengu stjórnvöld listamann, án efa
hinn hæfasta að þeirra dómi, til
þess að forma hið nýja lýðveldis-
tákn, völdu nú til þess - skrípa-
myndateiknara skopblaðs - Spegils-
ins - og sannlega brást hann ekki
hlutverki sínu.
I lýðveldisskjaldarmerkinu er aft-
ur gerð sú skyssa að klæða það fán-
anum og vart rétt að tala um skjald-
arberendur, samkvæmt forskriftum
heraldíkur, - skjaldarsligendur væri
nær sanni. Hinum villta og hnar-
reista griðungi Snorra og Ríkarðs
var breytt í klaufnaveikan ljósbola,
sem setur undir sig hausinn og gæg-
ist óttasleginn undan horni skjaldar-
ins, dregur bæði hes og vömb nær
við jörð. Vígreifur bergrisinn er orð-
inn að vegmóðum öldungi, - gamal-
menni, sem stjómvitringar í heiðni
létu hrinda fyrir björg í hallærum;
kreppusnillingar nútíma markaðs-
hyggju telja heppilegast að svelta til
bana; myndi hinsvegar vera æru-
verður gistivinur elliheimilis í velferð-
arríki mannúðar. Öldungurinn styður
sig á mynd teiknarans við skjöldinn
með hægri hendi og nýtir vopn sitt
með hinni hendi sem e.k. hækju.
Bæði risafuglinn og fínngálknið virð-
ast helst til þess búin að níða skjöld-
inn niður í stað þess að hefja hann
til varnar og fuglinn/örninn rekur
út úr sér tunguna líkt og kamelljón
á flugnaveiðum; ullar kanski að
krakkasið í leikskóla mót hugsanleg-
um árásaraðila.
Nú langar höfund þessa pistils til
þess að ómaka lesendur til að lesa
kyngimagnaða lýsingu Snorra í Ól-
afssögu Tryggvasonar í Heims-
kringlu á því hvers konar landvættir
stugguðu við sendiboðanum sem fór
í hvalslíki að njósna fyrir Danakon-
ung, hveijum vörnum mætti eiga von
á ef hann hygði á herferð til íslands.
Til gamans má hinsvegar velta
upp hugmynd um þá skýrslu, sem
hann hefði gefið herra sínum um
varnarkjark og hug Íslendinga, hefðu
fyrirbrigði landvættanna - módel
1944 borið fyrir. Hún hefði að líkum
verið í þá veru, að fátt væri að ótt-
ast á Fróni þrátt fyrir tungulanga
erni eða hreistrað drekaflykur. Við
Breiðafjörð hefði akfeitt naut gægst
hikandi fyrir horn Látrabjargs, sem
væri kjörið í steik, hernámsliði til
fagnaðarbóta er verki þess væri lok-
ið. Syðra hefði öldungur staulast
niður í fjöru og stutt sig við staf á
Vikraskeiði og myndi án efa dauður
úr elli í þann mund sem hersveitir
Dana tækju að refsa níðskældum
Islendingum fyrir flím um þann
göfga kóng sem nýtir sinn reka.
Verði einhvern tíma á næstu öld
gerð bragarbót á þessu skjaldar-
merkisafstyrmi liggur fyrst fyrir að
nema fánamerkið af skildinum og
setja í þess stað tákn um það besta
sem hefur frá upphafi einkennt og
ætti að einkenna stolta íslenska
þjóð. Undirrituðum fínnst ekki úr
vegi að feldinum yrði fjórskipt með
litum sem tákna fjórðungaskipting-
una fornu sem vonandi verður ein-
hvern tíma tekin upp aftur, ekki
síst til þess að skapa meiri valddreif-
ingu, heilbrigðan metnað og sam-
keppni milli landshluta; mynda þann-