Morgunblaðið - 15.09.1996, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ

Heymarlausir eiga sér ekki háværa rödd í samfélaginu og njóta
ekki að fullu sömu réttinda og heyrandi. En félag þeirra er sterkt,
starfsemin öflug og framtíðarmarkmiðin mörg. Súsamia
Svavarsdóttir ræddi við Berglindi Stefánsdóttur, kennara, um stöðu
heymarlausra, aðbúnað, menntun og möguleika á að vera hluti
af íslensku þjóðfélagi.
um, sumir heyra örlítið, aðrir ekki
neitt. Það má segja að hver og einn
hafí sína aðferð.“
Maður heyrir stundum sagt að
heyrnarlausir séu mjög einangraðir.
Er það satt?
„Við skemmtum okkur auðvitað
saman og höldum mikið hópinn, og
við leitum mikið út fyrir landsteinana
á þing og ráðstefnur um okkar mál-
efní. En það er vegna þess að það
eru svo fáir sem skilja táknmál hér,
þótt mér hafi ekki fundist ég sérlega
einangruð, nema þegar ég var í
myndlistarskólanum."
Myndlista- og handíðaskólinn tók
við að grunnskólanámi loknu og þar
var engin túlkaþjónusta, svo Berg-
lind varð alltaf að reyna að lesa af
vörum. „Ég náði sambandi við einn
og einn og var mjög dugleg til að
byrja með. En svo gafst ég upp á
því og varð verulega einangruð.
Þegar ég horfí á heyrnarlausa í
dag, sé ég að þeir eru mjög einangr-
aðir frá samfélaginu. Þjónustan við
heyrnariausa er svo léleg hér. Ef við
tölum bara um forsetakosningamar
í vor, þá voru endalausir útvarps-
og sjónvarpsþættir um þær, en við
áttum engan aðgang að því efni.
Ólafur Ragnar hélt einn fund með
túlki og Guðrún Agnars fylgdi á eft-
ir. Síðan var Pétur Hafstein með
texta á einu sjónvarpsviðtali. Annars
fór þetta framhjá okkur.
Ég veit að Ólafur, Guðrún og Pét-
ur voru með túlk á einum fundi hvert,
en það er bara pínulítið brot af því
sem fram fór. Svo var maður spurð-
ur að því hvað maður ætlaði að kjósa!
En svo við víkjum okkur aftur að
Myndlista- og handíðaskólanum, þá
var ég í handmenntakennaradeild í
fjögur ár. Ég hafði bara verið í
Heyrnleysingjaskólanum og var svo
stödd þarna með engan túlk.
Þá fór ég fyrst að velta því fyrir
mér hvað væri á seyði; hvort sú að-
ferð sem við höfðum verið beitt í skól-
anum væri röng. Hvort ekki hefði
verið rétt að skýra hlutina út fyrir
okkur á táknmáli. Fram að þessum
tíma hafði ég verið mjög ómeðvituð
um annan heim en þann sem ég lifði í.“
Hafði lært að táknmálið væri
ekki fullkomið mál
„En á þessum tíma kom hingað
til lands Brita Bergman. Hún kom
frá Svíþjóð og var með fyrirlestur
fyrir kennara Heymleysingjaskólans
sem voru að læra sérkennslu. Hún
hélt fyrirlestur um táknmál - og þá
fóru hlutirnir að gerast.
Ég hafði lært, þegar ég ólst upp,
að táknmál væri ekki fullkomið mál.
En auðvitað töluðum við vinkonurnar
það okkar á milli, þótt álitið væri
að það væri bara pat og bendingar.
En nú hélt ég til Svíþjóðar til að
læra málið og þá opnaðist mér heill
heimur. Auðvitað áttu heyrnarlausir
að tala táknmál. Auðvitað áttum við
rétt á því að fá málið inn í gegnum
augun.
Eg var loksins komin á það stig
að sjá að heyrnarleysi er ekki eitt-
hvað sem á að laga. Við erum ekki
veik. Fólk getur lifað jafn góðu lífi
og aðrir í samfélaginu, þótt það heyri
ekki vel og tali ekki vel.
Ég hef verið að kenna menningu
og sögu heyrnarlausra. Ég lét nem-
endur mína gera könnun meðal
heyrnarlausra og það kom í ljós að
heyrnarlausir eru almennt ánægðir
með lífíð, þótt þeir búi við mismun-
andi aðstæður eins og annað fólk.
Við þurfum vissulega að stríða við
ÞAÐ ERU ekki liðin mörg ár
síðan táknmál var bannað.
Ekki bara hér, heldur um
heim allan. Heyrnarlausum
var gert að læra að lesa af vörum
og urðu að gera sig skiljanlega á
raddmáli, sem gerði þá oftar en ekki
öðru vísi og því voru þeir stundum
afskrifaðir sem þroskaheftir.
En táknmálið dó ekki út, einfald-
lega vegna þess að öðruvísi gátu
heyrnarlausir ekki haft samskipti sín
á milli.
Hér á Islandi fjölgar
þeim sífellt sem tala
táknmál og meiri skiln-
ings er farið að gæta á
sérþörfum heym-
arlausra. Meðal annars
eiga þeir rétt á túlki við
nám í framhaldsskóla
og áhugi á táknmáli er
að aukast á öllum skóla-
stigum.
Berglind Stefáns-
dóttir er heyrnarlaus
táknmálskennari og
kennir menningu og
sögu heyrnarlausra við
Háskóla íslands.
Hún er Reykvíking-
ur, ættuð af Snæfells-
nesi, hefur lokið kenn-
araprófi og árin 1985-
1988 var hún að læra
táknmál við háskólann
í Stokkhólmi. Þá var í
fyrsta sinn kennd mál-
fræði táknmáls fyrir
heyrnarlausa. Berglind
er nú komin heim, starf-
ar hjá Samskiptamið-
stöð heyrnarlausra,
Menntaskólanum við
Hamrahlíð og við Há-
skóla ísiands.
Eins og aðrir heym-
arlausir á Íslandi, gekk
Berglind í Heyrnleys-
ingjaskólann. Það var á
tímum Brands Jónsson-
ar og var þá raddmáls-
aðferðin í algleymingi.
„En okkur var ekki
bannað að tala tákn-
mál,“ segir Berglind,
„svo ég lærði málið af
skólafélögunum. Þrátt
fyrir einnar aldar tákn-
málsbann, dó málið
aldrei út, því hvar sem
tveir heyrnarlausir em
samankomnir - þótt
það sé á eyðieyju - tala þeir tákn-
mál sín á milli.
Við notum því táknmál, ásamt
svipbrigðum og handahreyfingum.
Það er fyndið, að almennt nota Norð-
urlandabúar svipbrigði og handa-
hreyfingar minna en gert er í suð-
rænum löndum. Ég velti því oft fyr-
ir mér, hvort það væri ekki auðveld-
ara að vera heyrnarlaus í suðrænum
löndum, þar sem fólk tjáir sig mun
meira með hreyfingum og svipbrigð-
um. Norðurlandabúar eru svo stífír.
En í sumar fór ég til Frakklands
með hóp heyrnarlausra og var þar í
viku og það var óskaplega gaman.
Ég var að keyra í París og við villt-
umst og á öllu gekk. Við stoppuðum
til að spyrja heyrandi til vegar, en
þeir áttu í miklum erfiðleikum með
að gera sig skiljanlega. Ég varð mjög
undrandi á því hvað þeir voru í mikl-
um vandræðum. Þetta var alveg eins
og hér heima. Ég áttaði mig á því
að þegar Frakkar tala með höndun-
um, er það til áherslu, en ekki vegna
þess að þeir séu að segja eitthvað
sérstakt með þeim.“
Samskiptaaðferðir
heyrnarlausra
Grunnskóla sótti Berglind í Heyrn-
leysingjaskólanum, utan eitt ár sem
hún var í Austurbæjarskóla. „Þetta
var tilraun. En þar var engin túlka-
þjónusta og ég varð að treysta á
varalestur. Samskiptin við heyrandi
voru mjög mismunandi."
En hver er helsta aðferðin sem
heymarlausir nota til að ná sam-
bandi við hinn heyrandi heim?
„Heyrnarlausir þurfa alltaf að
vera að skipta um aðferðir. Sumir
hreyfa varimar mjög lítið, aðrir mik-
ið. Við lesum af vörum og skrifumst
á við heyrandi, ef þeir skilja alls
ekki það sem við erum að segja. Svo
notum við látbragð og ef fólk skilur
mann ekki, reynir maður að benda.
Þetta er það sem heyrnarlausir venj-
ast á. Það er engin ein aðferð. Heym-
arlausir eru líka mjög misjafnir.
Sumir geta alls ekkert lesið af vör-
ýmsar hindranir, en þetta er glaður
hópur sem við eigum að reyna að
örva.
Það er sérstaða heyrnarlausra að
þetta er hópur sem er í svipaðri að-
stöðu alls staðar í heiminum. Þeir
sem fæðast heyrnarlausir, þurfa ann-
að móðurmál en foreldrarnir. Þetta
er oft erfítt fyrir foreldrana. Hér eiga
þeir íslensku að móðurmáli, en barn-
ið þeirra á annað mál.“
Augnsambandið erfiðast
„Við megum hins
vegar ekki gleyma
því að þessi hópur er
samt innan íslenskrar
menningar. Við vilj-
um fara í kirkju á
jólum og stunda ann-
að sem fólk gerir. En
við viljum taka málið
inn í gegnum augun.
Heyrnarlausir þurfa
alltaf að hafa augn-
samband og sumum
heyrandi finnst það
mjög óþægilegt.
Þegar ég lét nem-
endur mína í háskól-
anum gera könnun-
ina sem ég var að
minnast á, þurftu þeir
að nota ýmsar að-
ferðir til að ná sam-
bandi við heyrnar-
lausa. Þegar ég
spurði þá hvað hefði
verið erfíðast í rann-
sókninni, var það að
þurfa að vera í augn-
sambandi við ókunn-
uga manneskju í heil-
an klukkutíma.
Ég er ekki að segja
að við þurfum að vera
í stöðugu augnsam-
bandi. Við lítum út
um glugga og í kring-
um okkur, eins og
annað fólk. En við
höfum augnsamband
þegar við tölum sam-
an.
Annað er að heym-
arlausir faðmast allt-
af þegar þeir hittast.
Hjá okkur er ekkert
handaband. En þegar
við vorum í Frakk-
landi fengum við
heyrandi túlk. Hann
heilsaði með handa-
bandi en þeir heyrnarlausu heilsuðu
okkur með faðmlagi og kossi. Þetta
er hluti af okkar menningu og heyr-
andi fólki finnst þetta mjög undar-
legt.
Það eru mörg svona atriði og
margir siðir í okkar menningu, sem
eru frábrugðin samskiptum heyrandi
fólks. Ég er enn að læra samskipta-
reglur sem viðgangast meðal heyr-
andi, vegna þess að ég er alls ekki
með þær á hreinu. Mér fínnst þær
margar hveijar undarlegar. Þetta
höfum við til dæmis rætt mjög mikið
í háskólanum; muninn á heyrandi og
heyrnarlausum."
Þú saknar ekki þess sem þú
veist ekki hvað er
Þegar Berglind flutti heim til ís-
lands, byijaði hún á því að kenna
kennurum táknmál við Kennarahá-
skólann. Hún hóf einnig kennslu við
Háskóla íslands og við Menntaskól-
ann í Hamrahlíð, þar sem hún hefur
kennt heyrnarlausum hópi um tákn-
málið. „Þetta eru samtals fímm
áfangar sem boðið er upp á og þarna
er fólk sem hefur aldrei lært um
málið sitt. Fólk verður mjög undr-
andi þegar ég segi frá því. En þetta
var skemmtileg vinna. Það voru tutt-
ugu og þrír nemendur hjá mér í byij-
un, frá 18-50 ára. Allir höfðu sína
sögu að segja og voru að vinna við
ýmislegt úti í samfélaginu. Það var
æði margt og ólíkt sem þetta fólk
hafði lent í. Það hafði heldur aldrei
fengið að vita neitt um menningu
og sögu heyrnarlausra."
Nemendurnir sem Berglind talar
um áttu því engan aðgang að upplýs-
ingum um stöðu sína og réttindi.
„Það er fullt af heyrnarlausu fólki
í heiminum sem er ekki meðvitað um
stöðu sína,“ segir Berglind. „Þetta
fólk er að reyna að tala og gera sig
skiljanlegt á raddmáli. Meira að segja
um alla Evrópu. Við verðum líka
mikið vör við það að heyrandi fólki
fínnst alveg hræðilegt að við skulum
vera heyrnarlaus, en þú saknar ekki
þess sem þú veist ekki hvað er. Við
- það er ekki sjúkdómu
Heymarleysi þarf
ekki að laga
I
I
I
I
t
l
I
i
i
I
I
i