Morgunblaðið - 15.09.1996, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
íslenskt jurtate úr laufi,
lyngi og öðrum jurtum, sem
notaðar hafa verið til
grasalækninga í aldanna
rás, er nú framleitt á Sandi
II í Aðaldal. Teið er að
mestu blandað eftir upp-
skriftum séra Björns frá
Sauðlauksdal, sem meðal
annars segir það lækna
kvef og drepa hósta og
vera ofáts- og ofdrykkju-
bót. Teitur Þorkelsson
heimsótti Hólmfríði
Bjartmarsdóttur og Sigurð
*
Olafsson tebændur á Sandi
II í Aðaldal og fræddist af
þeim um íslenskar lækn-
inga- og tejurtir, tínslu
þeirra, þurrkun og pökkun.
Morfrunblaðið/Kristján Kristjánsson
SIGURÐUR Ólafsson og Hólmfríður Bjartmarsdóttir á Sandi II í Aðaldal nota meðal annars birkilauf í teblöndur sínar.
INDLAND, Kína og önnur
fjarlæg lönd koma gjarnan
fyrst upp í hugann þegar
minnst er á te. Fæstir vita
þó að á íslandi er framleitt te og
að ekki þurfi að leita lengra en í
Suður-Þingeyjarsýslu til að hitta
fyrir tebændur. Hið íslenska tefé-
lag, HÍT, hefur verið starfrækt af
ábúendum á Sandi II síðan 1991
og er það líklega eini framleiðand-
inn að íslensku tei í heiminum.
Hólmfríður Bjartmarsdóttir, Sig-
urður Ólafsson og sonur þeirra
Hróbjartur koma öll að fyrirtæk-
inu, en Hólmfríður sinnir því lang-
mest, eða „leggst í tínslu á sumr-
in“, enda Sigurður í annarri vinnu.
Allar þær jurtir, lyng og lauf sem
þarf í teblöndur félagsins, að
fjallagrasinu undanskildu, eru
týndar í Aðaldalshrauni.
Hugmyndin að teframleiðslunni
kom upphaflega frá Byggðastofn-
un, sem á sínum tíma auglýsti að
þar á bæ lægju fyrir ýmsar hug-
myndir að nýsköpun í landbúnaði.
Til að byija með var hugmyndin
stór í sniðum. Hún fól í sér kaup
á sérstakri vél sem gæti hakkað
og blandað framleiðsluna og pakk-
að henni í tepoka og til að standa
undir íjárfestingunni var gert ráð
fyrir útflutningi í stórum stíl. Bróð-
ir Hólmfríðar, Sigfús Bjartmarsson
og frændi þeirra Hólmgrímur Heið-
reksson, þróuðu blöndumar og
komu framleiðslunni af stað. Heilt
sumar dvöldu þeir á Sandi II og
lásu bæði gamlar og nýjar bækur
um grasalækningar. Þeir tíndu
jurtir og smökkuðu mismunandi
blöndur þeirra þangað til þeir töldu
sig hafa sameinað áhrifamátt jurt-
anna og bragðgæði í nokkrar ólíkar
teblöndur. Þeir sneru sér síðan að
öðru en teblöndumar sem fram-
leiddar eru af tefélaginu í dag em
enn óbreyttar. Fljótlega var þó tek-
in sú ákvörðun að sígandi lukka
væri best, enda kostnaðarsamt að
markaðssetja nýja vöru á erlendum
mörkuðum. í dag er teframleiðslan
því aukabúgrein sem gæti þó vaxið
upp í að verða að fjölskyldufyrir-
tæki.
Að framleiða te
Þær jurtir sem þarf í teblönd-
urnar vaxa flestar í ríkum mæli á
BJÖRN Halldórsson frá Sauð-
lauksdal (1724-1794) pantaði
fyrstur manna útsæðiskartöfl-
ur hingað til lands og var upp-
hafsmaður nútíma landbúnað-
arráðgjafar á íslandi. Hann var
einnig höfundur islensk-lat-
neskrar orðabókar og tók sam-
an fróðleik um íslenskar jurtir
sem bjuggu yfir lækninga-
mætti eða öðrum nytsömum
eiginleikum.
Bókin „Grasnyljar, eða gagn
það sem hver búandi maður
getur haft af þeim ósánum villi-
jurtum sem vaxa í landareign
hans,“ eftir Björn Halldórsson
var skrifuð „handa fáfróðum
búendum og griðmönnum á Is-
landi“. Eins og titill hennar ber
með sér er aðallega talað um
hvernig nota megi íslenskar
jurtir til fæðu, lækninga og lit-
unar, en einnig annarra nota,
svo sem til að fæla burt mein-
dýr. Tilgangur Björns með
Grasnytjurn var í fyrsta lagi að
fræða sjómenn á Vestfjörðum,
og aðra, sem hvorki höfðu að-
stöðu né tóm til matjurtaræktar,
um villtar jurtir sem þeir gætu
nýtt sér til fjölbreyttara matar-
æðis. I öðru lagi vildi hann upp-
lýsa almenning um lækninga-
mátt íslenskra villijurta, því þótt
nokkuð væri til af bókum um
Að lifa sæ.ll við grösin græn
þau efni voru þær að mestu
samdar upp úr þýskum og lat-
neskum bókum og margar af
nefndum tegundum þar uxu
ekki hérlendis.
Grasnytjar voru skrifaðar
1781 og var bókin prentuð í
Kaupmannahöfn, á kostnað kon-
ungs tveimur árum síðar, sem
síðan lét dreifa henni ókeypis
til sýslumanna og annarra emb-
ættismanna á Islandi. Frá þeim
átti viska bókarinnar svo að
streyma til almúgans. í formála
bókarinnar skrifar Björn: „Eg
óska heilshugar að lesarinn Iifi
sæll, við grösin græn. Og geti
þetta mitt ómak orðið honum
að gagni, eins og grasnytjar
hafa mér orðið, þá gleður það
mig alla ævi, þangað til við
leggjumst að sofa sætt og vært
undir grænni torfu.“
Grasnytjar Björns eru fyrsta
íslenska bókin sem var frum-
samin um íslenskar jurtir. í
henni eru alþýðleg íslensk nöfn
heimfærð upp á ýmsar jurtir
og í dag má með fullri vissu
þekkja um 100 íslenskar jurtir
í bókinni.
„ Ypparlegt við uppþembingi“
I Grasnytjum má finna lækn-
ingar við ýmsum kvillum. Hér
verða ekki taldar upp allar
meinsemdir sem hrjáðu átjándu
aldar menn heldur látið nægja
að skoða hvernig Björn lýsir
eiginleikum jurtanna sem eru
notaðar í teblöndur Hins ís-
lenska tefélags. Þar segir Björn
til dæmis um blóðberg: „Seyði
af þessari jurt sem te brúkað,
er gott við hósta, læknar ölsýki
þeirra manna, að morgni drukk-
ið, sem ofbrúkað höfðu vín að
kvöldi." Og einnig: „Læknar
sinadrátt, kvef, og uppþembing
og harðlífi þeirra manna, sem
etið hafa mikið af hörðum mat.
Blóðberg, marið og lagt við
gagnaugu, eyðir höfuðverk og
bætir svefnleysi." Birkilaufið
fær svo öllu venjulegri dóm:
„Birkilauf, snemma tekið á
vori og vel þurrkað við
vind, má brúka í staðinn
fyrir te og hefur viðlíka
verkan." Þegar kemur að
fjallagrösum vefst Birni
hins vegar ekki tunga um tönn,
enda voru þau reglulegur hluti
fæðu landsmanna á átjándu öld:
„Fæði af þessum grösum hefur
haldið við heilsu, hreysti og
hamsi manna lengur og betur
en flestur annar matur. Að
drekka seyði af þessum grösum
eins og te er ypparlegt við upp-
þembingi og ormum í maga eða
þörmum manns."
Kvöldte og reyktóbak
Um vallhumal segir Björn að
hann sé: „Ein besta læknisjurt
til að græða sár og að stilla allt
blóðlát innvortis og útvortis,
einkum seyðið af henni. Hún
hreinsar allt blóð brúkuð sem
te, læknar innantökur, uppsölu
og hlandstemmu.“ I dag er vall-
humall kannski betur þekktur
fyrir róandi áhrif sín en sem
lækning við „hlandstemmu" og
er vallhumalsblandan frá Hinu
íslenska tefélagi notuð sem
kvöldte fyrir vikið. Hland-
stemma er þvagtregða á nútíma-
máli og samkvæmt bókinni ís-
lenskar lækningajurtir eru vall-
humall og sortulyng einmitt
bólgueyðandi í þvagrás. Að auki
slær sortulyngið á blöðrubólgu
kvenna.
Björn segir um beitilyng:
„Vatn af blómstrum þessa lyngs
læknar augnaverk og rauð augu,
á þau riðið. Til sín tekið læknar
það iðrakveisu." og hvönnin á
„meðal annars að flýta fæðingu
og eftirburði og lækna hjart-
slátt. Rótin styrkir maga, eyðir
vindi og drepur hósta þegar hún
er tuggin." Og að lokum um eini-
ber að ef þau séu „búin til og
drukkin sem kaffi, hreinsi þau
brjóstið, bæti hósta, styrki mag-
ann og bijóti stein.“
En það eru ekki bara lækning-
ar við kvillum sem er að finna
í Grasnytjum. Til dæmis segir
um jarðepli, betur þekkt sem
kartöflur, að: „allslags jarðepla-
blöð megi brúkast sem reyktób-
ak.“ Skyldu þeir hafa athugað
þetta í Þykkvabænum?
Heimildir: Rit Björns Halldórssonar frá
Saudlauksdal. Búnaðarfélag íslands,
Reylgavík 1983.