Morgunblaðið - 22.12.1996, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1996 31
Jafngildi
skáldskapar
SIGFÚS Daðason
orti mjög lítið sam-
kvæmt þeirri hefð
sem má kalla sér-
staklega íslenska.
Þó eru nokkur ljóð
eftir hann íslenskari
en mörg önnur Ijóð
(einhverra hluta
vegna prósaljóð).
Engu að síður átti
hann sér hefð ef
hefð skyldi kalla.
Það var arfur nú-
tímaljóðlistarinnar
sem naut sín einna
best í Frakklandi
milli stríða. Upp-
hafsmenn þessarar
hefðar voru skáld á
borð við Charles Baudelaire,
Arthur Rimbaud og Guillaume
Apollinaire, en við tóku og full-
komnuðu skáld eins og Paul Elu-
ard, Pierre Reverdy og René
Char, einnig Saint-John Perse
sem Sjgfús þýddi eftir ljóðabálk-
ana Útlegð, Kvæði til útlendu
konunnar, Rigningar og Snjóa.
Sigfús Daðason og Jón Oskar
hafa ort í anda franskra skálda
og með því auðgað íslenska ljóð-
list. Sigfús er þyngra skáld en
Jón; annar torveldur, einkum í
seinni bókum; hinn léttur og að-
gengilegur.
Sigfús er súrrealískastur í
fyrstu bókinni, Ljóðum 1947-
1951, eftir það verður hann æ
heimspekilegri.
Hendur og orð (1959) er að
stórum hluta erfíð bók þótt líka
bregði fyrir leiftrandi ljóðum.
Jafnvel málfarið verður snúnara,
TEIKNING Sverris
Haraldssonar af
Sigfúsi Daðasyni.
stundum allt að því
tyrfið, í þessari bók.
Lesandinn þekkir
varla aftur skáld
Ljóða, en margt hef-
ur gerst milli bóka
og sumt er ekki auð-
velt að tjá á einföldu
máli: „Um hjarta
okkar þvert er hræ-
elduð víglínan dreg-
in/ en orrustan geis-
ar í heitu höfði okk-
ar/ í miðju hveiju
landi lýstur fylking-
um saman/ og sér-
hvert lágt hús er
sundurtættur víg-
völlur‘7/ óvona og
vona — ...“
Fá ein ljóð (1977) og Útlínur
bak við minnið (1987) eru til vitn-
is um að einlægur rabbtónn, sam-
ræða við lesandann, sækir á í
skáldskap Sigfúsar. Sumt er mjög
opið í þessum ljóðum þrátt fyrir
yfirbragð lærdóms. í hálærðum
félagsskap er rúm fyrir Jafet
gamla á Efstabæ, íhaldssaman
bónda. Eins gerðist það í Höndum
og orðum að foli að norðan sem
seldur var bónda á Kjalamesi er
kominn inn í samfélag borgara-
legrar mannúðarstefnu, alla leið
inn í stofu.
Síðasta bók Sigfúsar, Provence
í endursýn (1992) er bók inni-
leika, eins konar heimspekilegs
trega.
Sigfús gætti þess vel að fága
ljóðin og bækurnar urðu því
naumast meira en „kver“, orð
sem hann notaði sjálfur um þær.
Það er aftur á móti lítillæti að
kalla Hendur og orð kver. Sú bók
er mun meira. I Athugasemd aft-
an við heildarsafnið Ljóð (1980)
getur Sigfús þess að hann hafi
breytt kaflaskipan fjórtánda ljóðs
„og auk þess leitazt við að draga
ögn úr rhetorískum áherzlum
þessa ljóðs sem var enn í smíðum
þegar farið var að prenta kver-
ið“. Ljóðið er sannarlega mælskt,
enda hefst það á línu sem boðar
allt að því predikun, ævafornan
óvin ljóðrænu og skáldskapar:
„Hvílíkar lygar hvílík óheilindi
hvílík söguleg stórslys".
Skáldskapurinn hörfar þó sjald-
an eða hvergi í Höndum og orðum
nema ef vera skyldi í eftirfarandi:
„Fyrir sjónum manns stóð jafn-
hrein og áður fyrr sú mynd sem
hann hafði óður reynt að útmá
með daglegri hnýsinni og hlut-
drægri umhugsun margra ára.“
Skáldskapurinn er óvenju nær-
tækur í sumum ljóðum, sumum
hendingum bókarinnar. Það sem
aftur á móti kemur í ljós og hlýt-
ur að vera skáldinu og öðrum
umhugsunarefni er sú uppgötvun
að lífið sem við lifum er jafngildi
skáldskapar. Að á hana megi líta
sem „sára raun“ reynir skáldið
að rökstyðja.
Svokölluð bjartsýnisljóð, heim-
spekileg lífsspekiljóð ortþ Sigfús
og birtir þau síðustu í Útlínum
bakvið minnið. Síðustu bjart-
sýnisljóð segja þau sannindi að
„bjartsýnisafglaparnir eru vor-
kunnar verðir“. Auðvelt er að
taka undir þessi orð með Sigfúsi.
Persóna Sigfúsar Daðasonar
var lík ljóðum hans, að minnsta
kosti þeim sem hvað lokuðust
eru. Hann líktist þó öðrum ljóðum
sínum þegar á leið. Alla tíð var
hann vinsamlegur og gat brosað
í kampinn yfir fávisku heimsins
og keppni eftir hégóma. Hann var
til dæmis reiðubúinn að ræða sín
eigin ljóð og þá góðlátlega og án
þess að grípa til þversagna sem
hann byggði þau stundum á.
Jóhann Hjálmarsson.
Steinarr, sem hafði verið okkur inn-
an handar á sinni tíð, þegar við
þóttum of nýstárlegir ungir höfund-
ar fyrir íslenskt samfélag. Til dæm-
is ríkti alger þögn um fyrstu bók
Sigfúsar, þegar hún kom úr 1951,
og grein hans í Tímariti Máls og
menningar, „Til varnar skáldskapn-
um“, sem menn hafa vitnað í seinna
meir, vakti aðeins athygli fárra
bókmenntamanna.
Sá tími er mér að vonum eftir-
minnilegastur, þegar við Sigfús átt-
um hvað mest samskipti ungir
menn. Sigfús og Anna, sem tóku á
móti mér í Parísarborg forðum
daga, skildu síðar meir. Þá var Sigf-
ús lengi búinn að vera ritstjóri
Tímarits Máls og menningar og um
árabil stjórnandi bókaútgáfunnar.
Hjá seinni konu hans, Guðnýju Ýri
Jónsdóttur, hlaut ég einnig hlýjar
viðtökur, þegar ég knúði dyra á
heimili þeirra í miðborg Reykjavík-
ur. En hugsun mín um Sigfús er,
að mér finnst stundum, jafnvel
fremur tengd París en Reykjavík.
Það var ekki hvað síst frönsk menn-
ing sem tengdi okkur sterkum
böndum. Því er það, að ég enda
þessar línur á minningunni um það,
þegar við vorum aftur saman á ferð
um París fyrir nokkrum árum. Við
höfðum verið boðnir að taka þátt í
umræðum um íslenskar bókmenntir
og að ræða um skáldskap okkar
sjálfra í Bordeaux og París. En eft-
ir að við komum frá Bordeaux vor-
um við á sama hóteli við Signugötu
í París, og að kvöldi dags sagði
Sigfús við mig: Veistu um ein-
hveija bókabúð sem er opin á kvöld-
in? Þetta minnti mig á gamla daga,
þegar hann sagði mér frá bókabúð
í París, sem var opin á kvöldin. Eg
vissi af einni slíkri í næstu götu.
Þangað fórum við. Og við borðuðum
saman á þægilegum stað, þar sem
við gátum rætt um bókmenntir ein-
sog í gamla daga, og það var sem
augu okkar litu marga hluti sömu
augum, þar sem við nú gengum
aftur saman um götur Parísar.
Jón Óskar.
Stórt skarð er fyrir skildi við frá-
fall Sigfúsar Daðasonar, eins helsta
ljóðskálds þjóðarinnar á þessari öld.
Með fyrstu bók sinni, „Ljóð 1947-
1951“, tryggði hann sér öruggan
sess meðal djúpskyggnustu og gáf-
uðustu skálda okkar, aðeins 23ja
ára gamall. Má vel jafna útkomu
þeirrar bókar við frumsmíð Hannes-
ar Péturssonar, „Kvæðabók“
(1955), nema hvað Sigfús var full-
komlega óháður hefðbundinni ís-
lenskri Ijóðhefð og kom fram sem
eindreginn nútímamaður og heims-
borgari. Hvaðan kom honum þrosk-
inn og djúpsæið? Upplag eða upp-
eldi? Yfir því má endalaust velta
vöngum. I ævisögu Sigurbjörns
biskups greinir frá árum hans á
Skógarströnd og skólahaldi ungu
prestshjónanna á Breiðabólsstað
veturinn 1939-40. Þar segir meðal
annars: „Sigfús Daðason frá Hólm-
látri var kominn á skólaskyldualdur
og naut einhverrar fræðslu í þessum
frumstæða skóla á prestssetrinu.
Presturinn hafði veitt honum at-
hygli í húsvitjun og átti tal við föð-
ur hans um gáfnafar. Daða bónda
Kristjánssyni var ljóst að það bjó
mikið í dreng þeim.“
Sigfús var yngstur fimmmenn-
inganna sem venja hefur verið að
nefna „atómskáld“. Þeir áttu reynd-
ar fátt annað sameiginlegt en þann
einbeitta ásetning að ganga á hólm
við staðnaða hefð og blása fersku
lífi í hérlenda ljóðagerð. Segja má
að árið 1951 hafi markað ákveðin
tímamót í íslenskri ljóðlist. Auk
fyrstu bókar Sigfúsar komu þá út
„Svartálfadans" eftir Stefán Hörð
Grímsson, „Imbrudagar" eftir
Hannes Sigússon og „Með örvalaus-
um boga“ eftir Jón úr Vör.
Aðra ljóðabók sína, „Hendur og
orð“, gaf Sigfús út árið 1959, ný-
kominn heim frá námi í Frakk-
landi. Með henni ítrekaði hann
stöðu sína á skáldaþingi. Hér var
persónulegur og sérkennilegur ljóð-
stíllinn orðinn þroskaðri og blæ-
brigðaríkari, málinu beitt á fijáls-
legri og um leið skarplegri hátt.
Heimspekileg tilhneiging skáldsins
naut sín vel þegar hann útlistaði
hugsanir sínar og tilfinningar. Ljóð-
in voru ekki sérlega myndrík, þó
víða brygði fyrir leiftrandi myndum.
Það sem fremur öðru auðkenndi þau
var snjöll beiting tungunnar, eftir-
minnileg samstilling orða og hug-
mynda, frumleg og eggjandi hugs-
un. Samt var það víða svo, að mað-
ur skynjaði ljóðin fremur en skildi.
Var engu líkara en hugsunin væri
dulin milli línanna: maður fann ilm-
inn af henni og naut hennar án
þess að gera sér fyllilega grein fyr-
ir hver hún væri. Þetta léði ljóðun-
um listræna fjarvídd og laðaði le:
sandann til þeirra aftur og aftur. í
heild var bókin nýstárleg í íslensk-
um skáldskap. Frá henni stafaði
angan fjarlægra landa, og hún var
til vitnis um frumlega skynjun og
frábæra kunnáttu í meðferð móður-
málsins. Kannski var íslenskum
bókmenntum mestur fengur í
„íhyglu" ljóðunum þarsem skáldið
velti fyrir sér hinum stóru spurning-
um mannlífsins og lýsti viðbrögðum
næmrar sálar við umhverfinu. Nýst-
árleiki ljóðanna var ekki síst fólginn
í þeim galdri að vefa blæbrigði sál-
arlífsins og dýpstu kenndir skálds-
ins inn í hugrenningar hans í andrá
sköpunarinnar. í sem fæstum orð-
um sagt jafngilti „Hendur og orð“
skáldlegri opinberun.
Seinni ljóðabækur Sigfúsar voru
„Fá ein ljóð“ (1977), „Útlínur ba-
kvið minnið“ (1987) og „Provence
í endursýn“ (1992). Allar áréttuðu
þær það sem hér hefur verið stutt-
lega rakið, voru hver með sínum
hætti merkilegur áfangi á ferli
skálds sem fór í öllum greinum eig-
in leiðir og átti engan sinn líka á
skáldabekk.
Eina prósaverk Sigfúsar var bók
um Stein Steinar, „Maðurinn og
skáldið" (1987). Hann þýddi að
hluta stórverkið „Jóhann Kristófer“
eftir Romain Rolland, sömuleiðis
skáldsöguna „Þögn hafsins" eftir
Vercors og ljóðabálkinn „Útlegð"
eftir nóbelsskáldið St. John Perse.
Persónuleg kynni okkar Sigfúsar
voru svipul, en mér þótti fengur að
fá að kynnast þessum hægláta og
hlédræga manni, sem var heill í
öllu sem hann tók sér fyrir hendur
og bjó yfir kímnigáfu sem gat á
stundum verið kaldhæðin, en var
miklu oftar hlýleg og margræð.
Hann var gæddur sérstæðum eftir-
hermuhæfileika sem átti vel við lág-
stemmda og kverkmælta röddina.
Sigfús var ekki sérlega afkastamik-
ill á ritvellinum, en það sem hann
lét frá sér fara í óbundnu máli var
þaulhugsað og þungvægt, vakti
jafnan eftirtekt og eftirþanka. Með
honum sjáum við á bak einu skarp-
sýnasta skáldi aldarinnar.
Ég færi eftirlifandi eiginkonu,
Guðnýju Ýr Jónsdóttur, mínar
dýpstu samúðarkveðjur.
Sigurður A. Magnússon.
Fjársjóður lífsins verður ekki allur
sannreyndur í
hinsta andvarpinu
eða í sjálfsmorðssælu unglingsins
eða hinni einróma reynslu hvíts og svarts
• hðrunds.
Hann afhjúpast ekki allur í þeirri andrá
þegar
storminum lýstur á
og ekki að fullnuðum sigri
eða langþráðum ósigri.
Hann glitrar hvorki allur í ákvörðun
morðingjans
né uppstigningu mannvinarins.
Tilveran mælist ekki á mælikvarða guðs
á mælikvarða stjarnanna
á mælikvarða eilífðarinnar.
Líf þitt stendur andspænis dauðanum
en ekki í skugga dauðans.
(úr HENDUR 0G ORÐ)
Götur Reykjavíkurborgar eru fá-
tækari; og vindurinn, tíminn og
veröldin öll. Fátækt er kannski ekki
rétta orðið, þó vissulega sé það orð.
Að setja svip á bæinn er heldur
ekki það sem ég meina, sérstaklega
nú þegar hægt er að hanna per-
sónuleikann á arkitektastofum af
föllum sortum.
Grey vorra hátigna góluðu loðrödduð fræði
geiflaðir hrækjaftar jöpluðu á tugpnni
siðferði
(úr FÁ EIN UÓÐ)
Samt tengi ég Sigfús Daðason
við göturnar í borginni og sumar
götur við hann, til dæmis Skóla-
vörðustíginn sem hann taldi mið-
depil heimsins. Ég sé hann síður
fyrir mér í Hafnarstrætinu og alls
ekki við Ægissíðuna
eða Fjallkonuveg.
Ef til vill stafar þessi skynjun
mín af því að ég tók fyrst eftir Sig-
fúsi Daðasyni á götum borgarinnar
og get fullyrt að götur búa í mönn-
um ekki síður en hús; og nú þegar
Sigfús gengur ekki lengur þessar
götur skynja ég nærveru hans í ljósi
þeirrar staðreyndar; hvað þetta
anddyri er undarlegt, hvað þetta
götuhorn tómt.
Það var svo sjálfsagt að hitta
Sigfús Daðason í bænum, ganga
með honum spölkorn og ræða mál-
in. í minninu festust setningar, fá-
gæt röð hversdagslegra orða, allt
fékk sinn blæ, viðhorfin skýr en
samt einsog lesin af spilum.
Skopsögur, tilsvör, hlátur...
Sérstaða persónuleikans var sér-
staða persónuleikans, fyrirhafnar-
laus af hans hálfu. Svipur hans og
bæjarins voru ólíkir svipir, en náðu
saman í einhveijum punkti.
Ég held að það hafi verið sumar-
ið 1971, árið sem handritin komu
heim og ríkisstjórnin gerði út sendi-
nefndir til að kaupa uppstoppaðan
geirfugl. Undarlegglaðværð flæddi
um götur og torg. Eg var unglingur
að uppgötva vímugjafann orð, barð-
ist í gegnum tyrfin fræði, ölvaður
af tærri ljóðrænu.
Þetta sumar lá leið mín á Borgar-
bókasafnið við Þingholtsstræti í leit
að róttæku lesefni, orðum sem
tækju veröldina upp með rótum og
festu óreiðu sálarinnar á blað. Ætli
ég hafi ekki verið búinn að finna
Blökkustúlkuna eftir Bernard
Shaw, Háskóla mína eftir Maxim
Gorkí og Efnisheim Björns Franz-
sonar, en þá vantaði mig ljóðabók
úr ljóðadeild safnsins, eitthvað
verulega vinstrisinnað um hórdóm
ljalikonunnar.
Því stend ég frammi fyrir bóka-
hillum ljóðadeildarinnar og skima.
Ljóðabækur kalla fram sérstaka
dulúð, hjúp eða andlega áru. Ég
man bergmál safnsins, fótatökin,
loftljósin, spjaldskrárskúffurnar að
opnast og lokast, en líð um í leiðslu
og finnst síðar sem ósýnileg hönd
hafí leitt mig þegar ég stend með
Hendur og orð, ljóðabók Sigfúsar
Daðasonar í höndunum og sé fyrstu
línumar: Fjársjóður lífsins verður
ekki allur sannreyndur íhinsta and-
artakinu...
Ég fann ailt í einu ljóð sem ekki
töluðu til mín heldur við mig, ljóð
sem sögðu Bæng! Samt veit ég hvað
ég skildi eða hvort ég skildi; en slíkt
er skilningur út af fyrir sig; þegar
innri heimur og ytri reynsla rugla
reytum sínum og ríma eins og hug-
ur og hönd, hendur og orð. Þannig
hitta ljóð Sigfúsar Daðasonar mig
enn, í upphaflegj formi, síbreytileg
en föst fyrir, gagnstætt ýmsu sem
heltekur mann um s'keið en glatar
svo áru sinnu undir smásjá síbreyti-
legra sjónarhoma.
Síðar kynntist ég Sigfúsi Daða-
syni sem kennara og vini. í bók-
menntasögu við Háskóla íslands
kenndi hann Upphaf nútímaijóða-
gerðar og Leikritun Shakespears.
Þær kennslustundir em ógleyman-
legar, hvernig Sigfús rakti hefðir
og nýjungar af fádæma þekkingu
og innsæi.
Ég man hvemig hann rakti rætur
nútímaljóðagerðar, ljóðlist Charles
Baudelaires, til forvera hans og
margvíslegra þátta í sögu og tíma.
Ég hef stundum verið að velta því
fyrir mér hversu sáttur Sigfús
Daðason og ýmsir aðrir hafi verið
með myndina af sér sem nútíma-
skáldum; nútímaskáld í þeim skiln-
ingi að hafa bylt ljóðforminu og
bókmenntunum.
Svo kann vitaskuld að hafa virst
í upphafi, en sé ljóðagerð nútíma-
skáldanna skoðuð nú sést að hún
stendur föstum fótum í hefðinni.
Þetta kann að stafa af því hvað
hefðin er stór og sterk. Hún gleypir
allt, jafnvel uppreisnir gegn sjálfri
sér; þeim kyngir hún eins og vatns-
sopa.
Það er augljóst mál að ljóðgerð
skálda eins og Sigfúsar Daðasonar
á sér sterkar rætur í bókmennta-
hefðinni um leið og hún var end-
urnýjandi afl. Mig minnir að Hall-
dór Laxness hafi á einum stað nefnt
Sigfús Daðason sporgöngumann
Sæmundar fróða.
Ég held að sú líking sé ekki út
í hött, og að Sigfús Daðason hafi
átt margt sameiginlegt með hinum
vitru mönnum miðalda, ekki ein-
ungis hina yfirgripsmiklu þekkingu
heldur einnig hæfileikann til að
miðla henni líkt og um fremur
hversdagsleg tíðindi væri að ræða.
Þar held ég að sé líka skýringin
á því hve Sigfús Daðason átti auð-
velt með að vingast við strákbjána
einsog mig og ræða við þá sem vitra
menn, einmitt þegar maður var
hvað ungæðislegastur og vit-
lausastur, enda þarf vitið að rata
ýmsar vegleysur og það vita vitrir
menn manna best.
Ég vil þakka Sigfúsi Daðasyni
góð kynni og gott veganesti og
votta Guðnýju Ýri konu hans og
öðrum aðstandendum mína innileg-
ustu samúð.
Einar Már Guðmundsson.
0 Fleiri minningargreinar um
Sigfús Daðason bíða birtingar og
munu birtast i biaðinu næstu daga.