Morgunblaðið - 05.01.1997, Side 6

6 B SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Kvattá
þrettánda
heilagn Maríu með
frumburð sinn og íslenskri móð-
ur með sitt nýfædda barn, sem
skaut því feimnislega fram án
þess að á væri hlustað að henn-
ar barn væri nú eiginlega stúlka,
kom í hugann ljóðið hans Kristj-
áns J. Gunnarssonar Jólablót:
Norður við heimskautið
nærsýn sólin
nývöknuð strýkur
svefninn af bránum
og miðsvetrarhátíðin
heiðna, jólin,
er haldin með
skammtímalánum.
Einhveijir græða
og óska að væru
oftar jól
og stærri fengur.
Aðrir tapa, (
sjá tilganginn hrapa
og trúna með
einsog gengur. j
Þessi Maria mey'
var það hún
sem í fjárhúsi
frumburð sinn ól
á jólum?
Fáir minnast
þess lengur
aðrir en þeir
sem af hæversku
hafa fyrir að spyija:
Hvort var bamið þitt,
Maria,
stúlka
eða drengur?"
Yfir í annað. Ríkið það er ég,
er fræg setning, höfð eftir
hrokafullum löngu liðnum út-
lendum kóngi. Annað „Ríki“ og
viðhorf þess til undirsátanna
riíjaði upp þessi orð í jólaösinni.
Ég hafði skotist hérna út í
Kringlu til að kaupa rauðvínið
með jólasteikinni og gjafir til
að þakka greiða. Einhvern orð-
róm hafði maður heyrt um að
sú áfengisverslun ÁTVR, sem
hér áður fyrr neyddi alla til að
greiða í reiðufé, hefði eitthvað
skánað. Væri jafnvel farin að
taka upp nútíma verslunar
hætti. En þegar kom að því að
borga kom í ljós að sú vísa versl-
un tekur ekki Vísakort, sem
nánast alls staðar gengur. Bara
debetkort! sagði stúlkan. Látum
vera, Áfengisverslunin hafnar
öllum lánaviðskiptum, vill bara
staðgreiðslu sem fæst með de-
betkorti. Þá væntanlega stað-
greiðsluformið með rétt dag-
settri ávísun, eða hvað? Jú, jú,
ávísun en bara með því að fram-
vísa fyrst hinu eina rétta Debet-
inni. Eg var bæði
með vegabréf og Vísakort með
mynd og eiginhandarsýnishorni.
Nei, ekki þarna! Eina sönnunin
hjá okkur er Debetkort. Eftir
að hafa borgað í reiðufé fór ég
beint út í banka og tók út með
ávísun og sannaði hver ég er
með Vísakortinu með myndinni.
Hvað annað?
Þegar • debetkortin komu og
banki sá sem sem hefur haft í
geymslu fyrir nær ekkert alla
mín peninga í 45 ár reyndi að
þvinga mig til að taka debetkort
sín með því að hækka svo ávís-
anablöðin að okkur langreyndu
ávísafólki yrði ekki vært með
þau, skoðaði ég málið og komst
að þeirri niðurstöðu að með því
að safna gluggapósti til 10.
hvers mánaðar og taka um leið
út nægt lausafé á sömu ávísun
mætti vel við una. En nú er
komið á daginn að hægt er að
neyða fólk til að borga debet-
kort - og ekkert annað - til
þess eins að sanna hver maður
er ætli maður að nota ávísana-
reikning sinn. Borga semsagt
fyrir að sanna hver maður er.
Maður getur víst ekki orðið ofan
á þegar ríkisfyrirtæki eru ann-
ars vegar.
Með því að skoða hvernig ég
persónulega nota greiðslukort,
sá ég að mér dygði Vísakortið,
sem hefur þann kost að það
gengur nær alls staðar, jafnt
erlendis sem innanlands. Sem
er undir hælinn lagt hvort de-
betkortið gerir. Nánast alls
staðar er tekið Vísakort - eða
American Express - nema á
ófriðarsvæðum eins og í Bosníu
eða Kamerún, þar sem ég lenti
í uppreisn. Alls staðar getur
maður sannað hver maður er
með vegabréfinu sínu, þar sem
bera má saman á staðnum við
myndina af vegabréfinu (eða
kortinu) og undirskriftirnar
saman við kvittun á staðnum.
Alls staðar erþað sönnun nema
hjá ÁTVR á Islandi. Þar blása
menn á svoleiðis sannanir -
enda ekkert borgað fyrir þær.
Þeir vita sem er að sé maður
með eitthvert múður og versli
ekki við þá, má þeim vera alveg
sama. Það er ekki hægt að fara
neitt annað. Maður verður þá
bara af rauðvíninu með jólas-
teikinni. Hvers vegna þarna er
ekki hægt að hafa venjulega
verslunarhætti sem annars
staðar tíðkast er mér ráðgáta.
Varðar ekkert um það. ÁTVR,
það er ég!
Öðru hveiju kemur eitthvað
upp á sem gerir mann hallan
undir þá skoðun að líklega sé
það rétt að ríkisstofnanir með
einokun geti ekki orðið annað
en hrokafullar.
ÞEGAR ég sá í
jólaorðaflaum-
inum fyrir jólin
tekna líkingu af
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
korti. Dugir ekki að
geta sannað hver
maður er, eins og
hvarvetna í veröld-
MANNLÍFSSTRAUMAR
Læknisfrædi/Hvab gera líffrœbilegar klukkurf
Svdflur í starfsemi líkamans
FRÁ ÞVÍ að lífið hófst á jörð-
inni hefur það verið undir áhrif-
um snúnings jarðar um möndul
sinn, snúnings tunglsins um
jörðina og snúnings jarðar um-
hverfis sólu. Við þekkjum vel
ýmsar sveiflur í lífi okkar sem
fylgja þessum náttúru-
fyrirbærum í tíma;
dæmi um dægursveifl-
ur eru svefn og vaka,
tíðahringur flestra
kvenna fylgir gangi
tunglsins og vel
þekktar árstíða-
sveiflur eru
skamm- ■
degisþung- V
lyndi og aukin
svefnþörf í skammdeginu og
vetrardvali sumra dýra. Langt
er síðan menn fóru að taka eftir
sveiflum hjá lifandi verum og á
fjórðu öld var því t.d. lýst hvern-
ig sumar plöntur opnuðu lauf sín
á daginn en lokuðu þeim á nótt-
unni. Árið 1729 gerði franski
stjörnufræðingurinn deMairan
tilraun með slíka plöntu og upp-
götvaði að þó hún væri höfð í
algeru myrkri hélt hún áfram
að opna blöð sín að morgni og
loka þeim að kvöldi. Segja má
að þetta sé fyrsta lýsingin á líf-
fræðilegri klukku. Siðan gerðist
lítið sem vitað er um fyrr en
komið var fram á þessa öld.
Komið hefur í ljós að við höfum
innbyggða klukku sem er
býsna nákvæm. Rannsóknir á fólki
sem er lokað inni í myrkvuðu her-
bergi og fær engar vísbendingar
um hvað tímanum
líður hafa leitt |
eftir Magnús er iítið eitt lengri
Jóhonnsson en 24 klst. Ymis-
legt í umhverfi
okkar sér til þess að stilla þessa
sólarhringssveiflu í nákvæmlega
24 tíma og þar virðist vega mjög
þungt birta og myrkur. Margt er
vitað um stjórnun þessarar líkams-
klukku þó að enn fleira sé þar á
huldu. Böndin berast einkum að
litlum taugakjarna í miðtauga-
kerfinu sem er staðsettur framant-
il í þeim hluta heilans er nefnist
undirstúka og kjarninn heitir á
fræðimáli „nucleus suprachias-
maticus". Frá sjónhimnu augans
berast boð til þessa kjarna eftir
taugabrautum sem eru greinilega
aðskildar frá sjóntauginni og gæti
það skýrt hvers vegna blindir
fylgja yfirleitt nákvæmlega sömu
dægursveiflum og þeir sjáandi.
TÆKNI/Rœtast draumar vísindaskáldsögunnar um ofurorku
og kjamorkuknúin geimfórf
Fmmeimlir úr andefiii
eru staðreynd
NÝLEGA hefur í kjarnorkurann-
sóknastöðinni í Cem í Sviss tekist
að búa til níu vetnisfrumeindir úr
andefni. Kannski væri andvetnis-
frumeindir réttara nafn. í stað þess
að vetni sé gert úr kjarna úr já-
kvætt hlaðinni róteind og neikvætt
hlaðinni rafeind á ferð utan um
kjarnann, er andfrumeindin úr nei-
kvæðri andróteind með jákvætt
hlaðna andrafeind utan um. (Sjá
mynd.) Andefnisfyrirbrigðið hefur
verið þekkt frá um 1930, er eðlis-
fræðingurinn P. Dirac komst að
nauðsyn tilveru þess út úr eðlis-
fræðijöfnum sínum. Hingað til hafa
menn einungis framkallað einstakar
öreindir. Enn koma fræði A. Ein-
steins til skjalanna, og enn hin
fræga formúla E=MC2. í kjarn-
orkusprengjunni sjáum við vinstri
hlið jöfnunnar verða að hægri hlið,
þ.e. efni að orku. í smáum stíl hef-
ur fyrir löngu tekist að láta um-
myndunina verða á öfugan veg, að
ljósorka verði að öreindum, t.d. raf-
eind og andrafeind.
Það hefur hingað til ekki tekist
að búa til efniseindir úr orku
nema jafnmikið verði til af „venju-
legum“ efniseindum og andeindum
þeirra. Fyrir hveija rafeind verður
mmmmmmmmma til ein andrafeind,
og samsvarandi á
við um róteindir.
Sama skilyrði kom
út úr jöfnum
Diracs. Þetta hef-
ur fengið menn til
að trúa að jafn-
mikið sé af efni og
andefni í alheimin-
um. En hvar er andefnið? Það get-
ur ekki fyrirhitt venjlegt efni nema
eftir Egil
Egilsson
VETNISFRUMEIND og spegilmynd henn-
ar úr andefni. I stað róteindar og rafeind-
ar eru komnar andróteind og andrafeind
með viðsnúnum rafhleðslum.
úr verði sprenging, efni verði að
orku. Ég veit ekki betur en svo að
heilar vetrarbrautir úr andefni
væru með okkar mæliaðferðum
óaðgreinanlegar frá vetrarbraut-
um venjulegs efnis. Þær haga sér
að öllu leyti eins, hvorum flokknum
sem vetrarbrautin heyrði til. Þann-
ig vitum við ekki nema alheiminum
sé deilt í stórar deildir venjulegs
efnis annarsvegar og andefnis
hinsvegar. Eitthvað af ofurgeislun-
arorku úti í alheiminum gæti
myndast við árekstur „venjulegra"
vetrarbrauta við vetrarbrautir úr
andefni. En af hverju erum við að
slægjast eftir að búa til andefni,
úr því að vitum að það er til, og er
í þokkabót ekki orðið sérstaklega
dulafullt fyrirbrigði? Það djarfar
stundum fyrir þeirri skoðun í fjöi-
miðlum að andefni sé lausn á orku-
vandamálinu. Svo er ekki, nema
þá að við fyndum „eyju“ andefnis
innan seilingar okkar í alheminum,
sem er nánast útilokað. Við þurfum
að búa til það andefni sjálf sem
við ætlum að nota fyrir orkugjafa,
og það kostar okkur vafalítið all-
miklu meira en orkan sem það
gefur af sér. En það er eftirsóknar-
vert af því að það
er ofursamþjappað
form orku. Þar sem
við breytum minna
en prómilli eldsneytis
í orku með núverandi
aðferðum kjarnork-
unnar, breytum við
andefninu öllu í orku.
Það kostar brot úr
grammi að koma gervi-
tungli á braut um jörðu,
og smámola af því að
koma eldflaug á milli
sólkerfa á hraða sam-
bærilegum við ljóshraðann. Til að
ná hálfum ljóshraða og vera átta
ár á leið til næstu fastastjarna þarf
massi eldsneytisins að vera rúmlega
sjötti hluti af massa geimfarsins.
Aðferðin við að búa andfrum-
eindirnar til felst í að hraða venju-
legum róteindum í hraðli. Við
árekstur þeirra við kyrrstætt efni
myndast alls konar eindir, og þá
eins og áður er sagt jafnmargar
andeinir og eindir venjulegrar gerð-
ar. Auðvelt er að stýra eindum á
hreyfingu með hjálp rafsegulsviðs,
og nota til þess massa þeirra, segul-
eiginleika og rafhleðslu. Þannig má
sía andróteindir frá öðrum eindum,
geyma þær í segulsviði, því að vita-
skuld er ekki gerlegt að nota geymi
úr venjulegu efni. Lendi þessar
eindir í árekstri við frumeindir ein-
hverrar gerðar myndast aftur ýmis-
konar eindir, andeindir sem og
venjulegar, og þ.á m. jáeindin, sem
er hið eina sem andróteindina vant-
ar til að mynda andvetnisfrumeind.
Myndun hennar sést aftur á því að
andrafeindin og andróteindin
mynda óhlaðna heild, og fer allt
aðra braut í rafsegulsviði en eind-
irnar tvær hefðu hvor um sig farið.