Morgunblaðið - 25.03.1997, Qupperneq 37

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 25. MARZ 1997 37
AÐSENDAR GREINAR
Minjavernd er umhverfisvernd
SAMBAND náttúru og menn-
ingar hefur verið manneskjunni
hugleikið allt frá tímum Forng-
rikkja. Þeir trúðu því að í þeirra
eigin landi ríkti hið fullkomna
jafnvægi á milli elementanna
fjögurra, jarðar, elds, vatns og
lofts. Þess vegna væru þeir
fremstir allra. Montesquieu sá
franski hélt því hins vegar fram
á fyrri hluta 18. aldar að bestu
umhverfisaðstæður væru í Frakk-
landi. Átti hann aðallega við veð-
urfarið og áhrif þess á hugarfar-
ið. Hvað sem þessu líður, sáu
menn snemma sambandið á milli
menningar og umhverfis og vægi
náttúrunnar í örlögum mannsins.
í um það bil tvær milljónir ára
hefur manneskjan þrammað um
þessa plánetu og lifað á því sem
hún náði í og plánetan bauð henni.
Rúmlega 99% af öllu tilveruskeiði
sínu hefur hún lifað á veiði-
manna- og safnarastigi í einskon-
ar jafnvægi við náttúruna. Hún
átti aðeins það sem nauðsynlegt
var og hægt var að taka með sér
þegar leitað var nýrra svæða til
búsetu og fæðuöflunar. Verkfær-
in voru steináhöld og önnur efni
úr náttúrunni.
Manneskjan hefur lagað sig að
ólíkustu aðstæðum og spor henn-
ar liggja frá köldustu héruðum
Síberíu að heitustu og þurrustu
eyðimörkum Afríku. Hana er nán-
ast að finna í öllum krókum og
kimum jarðarinnar. Aðlögunin
hefur tekið þúsundir ára. Svo
mjög hefur manneskjan sett mark
sitt á umhverfið að varla er hægt
að tala um umhverfi sem ekki er
mótað af henni á einn eða annan
hátt. Því nær sem dregur nútím-
anum þeim mun stórtækari er
mótun hennar á umhverfinu og
nú á dögum verða breytingar svo
örar að aðlögunarhæfileikar
manneskjunnar sem lífveru halda
ekki í við breyting-
arnar og skipta ekki
lengur máli. Dæmi
um slíkar breytingar
er aukin lífslengd
ásamt ýmsum hrörn-
unarsjúkdómum,
þynnkun á ósonlaginu
og húðvandamál í
kjölfar þess, aukin
mengun í nánasta
umhverfi sem valda
öndunarfærasjúk-
dómum, minni hreyf-
ing og breytt holdafar
í framhaldi af því,
stóraukinn vinnutími
og streita og þannig
mætti lengi telja. Má
segja að núverandi lifnaðarhættir
séu ekki mannlegir ef litið er til
þess að þeir hafa ekki verið við
lýði nema agnarlítinn tíma í sögu
mannsins og þeir hvelfdust yfir
hann á augnabliki. Maðurinn tek-
ur meira úr umhverfinu en hann
skilar til þess og til frambúðar
getur það aðeins þýtt einn hlut
ef ekki verður að gáð: stórslys.
Og í þessu sambandi á ég ekki
aðeins við hið náttúrulega eins
og hráefni ýmiss konar, ég á einn-
ig við leifar eftir gengnar kynslóð-
ir en þær eru jafnmikilvægur hluti
af umhverfinu og vatnið, grösin
og bergið. Umhverfi samanstend-
ur nefnilega bæði af náttúruleg-
um og menningarlegum þáttum.
Hin mikla og nauðsynlega um-
ræða sem tengist umhverfismál-
um og virðist fara vaxandi hér á
landi, hefur því miður nær ein-
vörðungu snúist um hið fyrr-
nefnda. Nú er tími til kominn að
gefa hinu síðarnefnda gaum.
Hinn menningarlegi þáttur
umhverfisins er rústir og önnur
verksummerki manna, örnefni og
ýmsir staðir sem tengjast trú
manna, sérstökum atburðum eða
verkmenningu þjóð-
arinnar. Dæmi um
staði af þessu tagi eru
álfhólar, orrustuvell-
ir, þvottalaugar
o.s.frv. Slíkt umhverfi
í félagi við hið nátt-
úrulega köllum við
menningarlandslag.
Menningarlandslagið
er mikilvægara fyrir
sjálfsvitund einstakl-
inganna en hið nátt-
úrulega umhverfi
vegna þess að þeir eru
beinir þáttakendur í
sköpun menningar-
landslagsins og þeir
hafa fyllt það af
minningum sem tengjast for-
feðrunum, þeim sjálfum og sög-
unni. Þeir eru hluti af menningar-
landslaginu.
Afleiðing þessa misvægis
menningar og náttúru í umræð-
Manneskjuna er nánast
að fínna, segir Bjarni
F. Einarsson, í öllum
krókum og kimum
jarðarinnar.
unni sést best þegar bornar eru
saman fjárveitingar til umhverfis-
mála og minjaverndar. Dæmi: Á
Þingvöllum, hjarta þjóðarinnar,
hefur miklu fé verið varið til rann-
sókna á lífríki vatnsins og liggja
fyrir nokkrar doktorsritgerðir um
það. Sama má segja um svæðið
í kringum Mývatn. Á hvorugum
staðnum hefur fornleifum verið
gefinn mikill gaumur og aðeins
brot af því fé sem varið hefur
verið í rannsóknir á náttúrunni
(lífríki og jarðfræði) hefur verið
varið í minjavörslu á svæðunum.
Fjöldi rannsóknarstaða og stofn-
ana tengist umhverfismálum, en
fáar sem engar tengjast minja-
vörslu og rannsóknum á rústum
eða fornleifum. Varla getum við
haldið því fram að það sem gerir
þessa þjóð að því sem hún er sé
murtan í Þingvallavatni eða líf-
ríkið þar, þó að það skipti vissu-
lega einhverju máli í þessu sam-
bandi. Ég trúi því frekar að það
sem manneskjan skóp á Þingvöll-
um í árdaga, sé ótvírætt mikil-
vægara fyrir þjóðina og þjóðar-
ímyndina. Þegar á heildina er lit-
ið er það bæði lífríki einstakra
staða og mannvistarleifarnar sem
gera þessa þjóð að því sem hún er.
Menningararfurinn er ekki að-
eins fólginn í handritunum okkar,
tungunni eða því sem söfnin
geyma. Hann er að verulegu leyti
einnig fólginn í rústunum sem
finnast út um allt land. í þeim
er fólgin saga, sem hvergi er
geymd annarsstaðar. Þær eru lyk-
illinn að skilningi okkar á gripun-
um, sem horfið hafa úr sínu eðli-
lega umhverfi inn á söfnin og
sumar rústanna geta einar varpað
ljósi á líf alþýðunnar og hlut-
skipti hennar í lífsbaráttunni. ís-
lensk þjóð varð þjóð á meðal þjóða
í húsum, sem nú eru rústir einar.
Rústirnar skipta okkur því ná-
kvæmlega jafnmiklu máli og rúst-
ir annarra þjóða skipta þær, þó
svo að þær séu ekki jafnmiklar
að vexti og ekki úr jafnhaldbær-
um efnum og rústir margra ann-
arra þjóða. Minnimáttarkennd
okkar Islendinga í þessum efnum
er athyglisverð, en hún stafar
fyrst og fremst af vankunnáttu
okkar um þessi mál og þeirri stað-
reynd að við höfum ekki skilið
þýðingu rústanna fyrir þjóða-
rímyndina. Við eigum það jafnvel
til að setja þær í samband við
Bjarni F.
Einarsson
Staða o g framtíð
grunnskólamenntunar
GRUNNSKÓLINN hefur verið
mikið í umræðunni vegna flutnings
grunnskólans frá ríki til sveitarfé-
laga en ekki síst vegna slæmrar
útkomu íslenskra barna í alþjóð-
legri raungreinakönnun.
Erfitt hefur reynst að benda á
einhvern einn sökudólg í því sam-
bandi enda málið margslungið. I
reynd erum við öll samsek, stjórn-
völd og við kjósendur, fyrir ranga
forgangsröðun og skilningsleysi á
mikilvægi grunnmenntunar.
Á íslandi hefur mun lægra hlut-
falli þjóðartekna verið varið til
menntunar en í þeim löndum sem
við berum okkur saman við. Því
ætti niðurstaðan ekki að koma á
óvart. Við búum við styttri dagleg-
an skólatíma, sérstaklega yngri
nemenda 6-12 ára, og óhentugan
skólatíma eftir hádegi í tvísettum
skólum. Fyrri hluta dagsins eru
börnin óþreytt og þá er besti tíminn
til náms. Auk þess er skólaárið hér
mun styttra en í öðrum löndum.
Börnin okkar eru almennt vel af
Guði gerð en þau ná ekki að vinna
upp þennan mikla aðstöðumun.
Við sem störfum að menntamálum
höfum lengi reynt að benda á
slæma stöðu grunnskólans og af-
leiðingar þess fyrir þjóðina en talað
að mestu leyti fyrir daufum eyrum.
Mikilvægi námsgagna
Námsgögn skipta miklu máli um
gæði skólastarfs. Undanfarin ár
hefur verið stöðugur niðurskurður
á fjármagni til Námsgagna-
stofnunar, þrátt fyrir fjölgun nem-
enda í grunnskóla og
kröfur um nýjar gerðir
námsgagna eins og
kennsluforrita fyrir
tölvur. Fjármagns-
skortur seinkar útgáfu
námsefnis og kemur í
veg fyrir að ráðist sé í
endurnýjun gamals
námsefnis, eins og t.d.
grunnefnis í stærð-
fræði sem er orðið
tveggja áratuga gam-
alt. Mikið af vönduðu
námsefni hefur verið
gefið út en augljóst er
að við verðum að gera
stórátak í þeim efnum.
Með tilliti til fámennis þjóðarinnar
er útgáfu námsefnis best komið á
þann hátt sem nú er, hjá ríkisrek-
inni stofnun, sem er þá um leið
ábyrg fyrir því að skólanum sé
tryggt námsefni í öllum greinum.
Könnunarpróf
Ástæða er til að fagna því að
skólar fái aftur samræmd könnun-
arpróf eins og sl. haust í íslensku
og stærðfræði fyrir 4. og 7. bekk.
Þó deila megi um inntak þeirra,
en þau hljóta að taka framförum
með aukinni reynslu. Áður fyrr
sendi menntamálaráðuneytið skól-
unum ávallt miðsvetrar- og vorpróf
í íslensku og stærðfræði en ’74 var
því hætt, illu heilli. Slík próf auð-
velda skólunum að meta stöðu
nemenda sinna og veitir ákveðinn
stuðning og aðhald sem öllum er
nauðsynlegt.
Próf og einkunnir
eru vandmeðfamir
hlutir því við érum að
fást við viðkvæma
einstaklinga á mót-
unarskeiði með mjög
ólíkar forsendur og
getu til náms. Það er
ekki hægt að nota
sömu mælistiku á öll
börn né gera sömu
kröfur til allra. Aðal-
atriðið er að hver ein-
staklingur keppi á
sínum forsendum og
fái að upplifa sigra
þegar hann bætir sig.
Á þann hátt byggjum
við upp og styrkjum jákvæða
sjálfsmynd barnsins.
Ýmislegt hefur verið gert til að
bæta stöðu barna með námsörðug-
leika. Má þar nefna útgáfu náms-
Framtíðarauðlind ís-
lands, segir Sigrún
Gísladóttir, er fólgin í
uppvaxandi kynslóð.
gagna, sérmenntun kennara og
aukningu á tímum til sérkennslu,
þó að óskastöðunni sé enn ekki
náð. Annar nemendahópur hefur
orðið svolítið útundan, þ.e. duglegi
hópurinn. Þeim er örugglega ekki
holit að vera í grunnskóla í 10 ár
án þess að þurfa eða fá að reyna
Sigrún Gísladóttir
á sig í námi. Til þess að skólar
hafi möguleika á að sinna öllum
nemendum á mismunandi getu-
stigum þarf að koma til mikil og
vel skipulögð sérkennsla, fjölbreytt
úrval námsgagna, hæfilega stórir
bekkir/nemendahópar og rýmri
skólatími. Síðan en ekki síst skipt-
ir miklu máli stuðningur, hvatning
og hóflegar kröfur af hálfu for-
eldra og skóla.
Staða kennara
Allir foreldrar vilja góðan kenn-
ara fyrir barn sitt og skynja mikil-
vægi þess fyrir framtíðar skóla-
göngu barnsins. Kennarar verða
að taka að sér mikla yfirvinnu til
þess að hafa sæmilegar tekjur.
Byijunarlaun kennara fyrir fullt
starf eru um 75 þús. og verða
hæst rúml. 100 þús. eftir langan
starfsferil. Mikil yfirvinna kemur
óhjákvæmilega niður á gæðum
kennslunnar og hamlar því að
kennari hafi mikið persónulegt
samband við einstaka nemendur
og foreldra þeirra. Með einsetningu
skólanna minnka möguleikar
kennara á yfirvinnu eða hverfa
alveg í sumum skólum. Þá er sú
hætta fyrir hendi að margir farsæl-
ir kennarar neyðist til að fara í
önnur störf nema kennarastarfið
verði endurmetið og launin hækk-
uð verulega.
Hlutur foreldra
Hvernig barni vegnar í námi er
ekki bara á valdi skólans. Mikil-
vægast er það veganesti sem bam-
ið kemur með úr föðurhúsum.
Hlutur opinberra stofnana eins og
leikskóla og skóla hefur verið of-
metinn en hlutur foreldra vatnmet-
inn. Góðar stofnanir koma aldrei
í stað foreldra. Ýmis vandamál
barna og unglinga má rekja til
skorts á uppeldi og ögun barna í
heimahúsum.
tíma, sem við viljum stundum
gleyma (myrkur, raki, kuldi, ein-
okun, ósjálfstæði o.s.frv). Hvort
sem okkur líkar það betur eða
verr, voru þessar rústir hluti af
tilverunni og veruleikanum og
þess vegna eru þær mikilvægar
fyrir þjóðina, sögu hennar og
ímynd. Ef hún eyðir þeim, eyðir
hún hluta af sjálfri sér. Mikilvægi
rústanna nær að auki út fyrir
landsteinana og má t.d. benda á
þá staðreynd að erlendis hefur
plógurinn meira eða minna afmáð
híbýli bænda frá víkingaöld. Hér
á landi voru aðrir búskaparhætt-
ir, sem hlífðu þessum tegundum
rústa. Þær varpa því ljósi á hlut-
skipti manneskjunnar í norrænum
veruleika.
Grundvallaratriði í minjavernd
af því tagi sem rætt hefur verið
um hér að framan, og reyndar
minjavörslu allri, er að vita hvað
til er svo að hægt sé að marka
einhveija skynsamlega stefnu um
verndunarmál. Tækið til þess
heitir fornleifaskráning. Slík
skráning er nú að fara af stað
víðsvegar úti um landið, en betur
má ef duga skal. Heimildarmönn-
um fer fækkandi og nútíminn
verður æ öflugri og aðgangsharð-
ari í aðferðum sínum við jarð-
vinnslu ýmiss konar og kröfum
sínum um aukið landrými. Ef við
gáum ekki að okkur, verður lítið
eftir af menningararfinum og
hvar stöndum við þá? Hvernig
skyldi manneskjunni líða í um-
hverfi sem er rúið sögunni, minn-
ingunum? Hvaða gildi hafa ör-
nefni ein og sér? Hvers virði verð-
ur þá að vera Flóamaður, Vest-
firðingur, Breiðfirðingur, Héraðs-
búi, Þingeyingur o.s.frv. Hvað
þýðir þá hugtakið íslendingur?
Minjavernd er umhverfisvemd.
Við skiljum ekki umhverfið til
fulls, ef við skiljum ekki áhrif
genginna kynslóða á það.
Höfundur er með doktorspróf í
fornleifafræðum og vinnur &
Þjóðminjasafni íslands.
Það að vita hvað má og hvað
ekki, fá andlegt og líkamlegt at-
læti, sem öllum bömum er líf-
snauðsynlegt, þvl sinna skólar ekki
einir og sér. I þessu felst grunn-
hlutverk foreldra. Skólar geta að-
eins styrkt og stutt við það sem
þegar er kennt heima.
Þegar barnið fer í skóla og eld-
ist, er mikilvægt að foreldrar fylg-
ist náið með skólagöngu, áhuga-
málum og félagsþátttöku bama
sinna og hvetji þau og styrki.
Hrósa þeim fyrir jákvæða hluti og
taka á því sem neikvætt er en leiða
ekki hjá sér. Láta barnið fínna
hvers virði það er og hversu mikil-
vægt sé að það nái árangri miðað
við eigin forsendur og getu. Þann-
ig getum við hjálpað barninu að
byggja upp jákvæða sjálfsmynd
sem er grunnurinn að velgengni í
námi og í lífinu almennt.
Lokaorð
Framtíðarauðlind íslands er
fólgin í uppvaxandi kynslóð, sam-
keppnishæfni hennar og getu. Um
það er ekki deilt. Heldur ekki þá
staðreynd að við þurfum að taka
okkur mikið á til þess að verða
samkeppnisfær við aðrar þjóðir.
Leitin að sökudólg gefur engan
árangur og við megum engan tíma
missa.
Aðalatriðið er að allir taki hönd-
um saman, stjórnvöld, skólar og
foreldrar. Hér er margþætt lang-
tímaverkefni að takast á við, sem
mun kosta átak og töluvert fjár-
magn. íslenskt menntakerfi verður
að vera það gott að við stöndumst
samjöfnuð við aðrar þjóðir. í ljósi
þess hvað um er að tefla má einsk-
is láta ófreistað til þess að það
markmið náist.
Höfundur er skólastjóri og
bæjarfuUtrúi í Garðabæ, form.
stjórnar N&msgagnast. sl. þrjú ár.