Morgunblaðið - 20.09.1997, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 20. SEPTEMBER 1997
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
VIÐ Reykjanesvita í ágúst 1934. Frá vinstri Sveinn Jónsson, Sveinn Kjartan, Guðrún Haralz,
Leifur, Soffía Haraldsdóttir, og Haraldur.
Gömul bernskuminning
frá Reykjanesi
GAMLI Reykjanesvitinn frá 1878 (bls. 125 í bók Th. Krabbe)
GREINARHÖFUNDUR við rústir hinnar gömlu sundlaugar,
vitinn í baksýn.
ÞAÐ MUN hafa verið síðla sum-
ars árið 1934, að gulur Buickbíll frá
Bifreiðastöð Steindórs fikraði sig
áfram milli varða á leið til Reykja-
nesvita. Enginn reglulegur bílvegur
hafði þá verið lagður til Reykjanes-
vita, hvorki frá Grindavík, né frá
Höfnum. Á síðustu öld höfðu verið
gerðar nokkrar vegabætur og vörð-
ur hlaðnar frá Kalmanstjörn til vit-
ans, en það var fyrir bílaöld. Farþeg-
-f ar voru sjö: Sveinn Jónsson tré-
smíðameistari, afi minn, faðir minn,
Sveinn M. Sveinsson, forstjóri Völ-
undar, móðir mín Soffía Haralds-
dóttir, móðursystir mín Guðrún
Haralz og við bræður, Sveinn Kjart-
an, þá 10 ára, Haraldur þá 9 ára
og sögumaður þá 7 ára. Ferð þessi
hefur ávallt verið ofarlega í huga
mínum, sérstaklega sundlaugin
hrörlega, sem við bræður þreyttum
sund í, þótt hún væri smá í sniðum.
Sundlaugin var ca. 8 metrar á lengd
og 3 m á breidd, vel heit, því nóg
er af volgrunum á Reykjanesi suð-
ur. Veggir úr gijóti og torfi, en reft
yfir með rekavið og torf þar ofan
á. Annar gaflinn var að nokkru fall-
0 inn, þannig að við fórum inn um
dyrnar, syntum nokkur sundtök,
kiifruðum út um hinn lasburða gafl,
hlupum svo til baka að dyrunum og
síðan stöðuga hringferð. Þetta þótti
okkur mjög spennandi, þar sem
sundlaug sú, sem við höfðum lært
að synda í austur á Laugarvatni,
var vegleg bygging í samanburði
við Reykjaneslaugina. Við lærðum
sund sumarið_1933 hjá Baldri Kris-
tjónssyni frá Útey og 1934 hjá Fríðu
Stefánsdóttur, sem síðar varð kenn-
ari við Menntaskólann í Reykjavík
(MR).
II.
Síðan er það nú miðvikudaginn
. 27. ágúst, að við hjónin ákveðum
að heimsækja þennan mikla ævin-
týraheim, sem umhverfi Reykjanes-
vita er, því veður var með því feg-
ursta, sem gerðist á sumri þessu.
Við ökum sem leið liggur suður
Reykjanesbraut og beygjum til
vinstri skammt áður en komið er
að Leifsstöð, þar sem stendur á
skiitinu: „Hafnir". Frá Höfnum er
malbikaður vegur svo til alla leið
að vitanum, þ.e. að Saltverksmiðj-
unni. Við leggjum bílnum hjá Vala-
hnjúk, þar sem gamli vitinn stóð
og var hinn fyrsti viti, sem reistur
var á íslandi, kveikt á honum 1.
desember 1878. Vitinn kostaði kr.
36.000. Af Valahnjúk er hið feg-
ursta útsýni. „Karlinn", hinn stór-
brotni klettur, 52 metra hár á hægri
hönd, en Eldey, þriðja mesta súlu-
byggð í heimi, 77 metra há, er 13
km suðvestur af Reykjanesi. Eldey
var fyrst klifin hinn 30. maí 1894
* af Eldeyjar-Hjalta Jónssyni og fé-
lögum hans þeim Ágústi og Stefáni
Gíslasonum. För þeirra félaga fór
eins og eldur í sinu um gervallt ís-
land og þóttu afrek þeirra hin fræki-
legustu. Skv. upplýsingum Árna
Johnsen Eldeyjarfræðings verpa
20.000 súlnapör í Eldey. Guðmund-
ur Hagalín skráði sögu Eldeyjar-
Hjalta og kom hún út í tveim bind-
um árið 1939, en þar er nákvæm
lýsing á för þeirra félaga upp í Eld-
ey-
Thorvald Krabbé var fæddur 21.
júní 1876. Landsverkfræðingur
1906, umsjónarmaður landsvitanna
Af Valahnúk er hið feg-
ursta útsýni, segir Leif-
ur Sveinsson, og rifjar
upp ný o g gömul ferða-
lög að Reykjanesvita.
við Faxaflóa frá 1. janúar 1910 -
31. desember 1917, en vitamála-
stjóri frá 1. janúar 1918 - 1937.
Hann reit bókina „Island og dets
tekniske udvikling gennem tid-
erne“, en hún kom út í Kaupmanna-
höfn árið 1946 hjá Carl Bryrups
Bogtryggeri. Þar er að finna mikirin
fróðleik um vitabyggingar á ís-
landi, og er hér m.a. stuðst við bók
þessa og fleiri rit Th. Krabbé. Gamli
vitinn frá 1878 varð fyrir svo mikl-
um áföllum af völdum jarðskjálfta
og hinum tröllauknu brimsköflum,
sem sífellt dynja á Reykjanestánni,
að ekki varð lengur við unað. Því
var svo komið árið 1907, að hafist
var handa við að reisa nýjan vita
og nú á hólnum Bæjarfelli, sem er
nokkuð frá sjó og þar reistur nýr
viti á árunum 1907-8. Sendur hann
enn og er sjálf byggingin 23 metra
há, en rís 73 metra yfir sjávar-
máli. Ég fæ lánaðan lykil hjá vita-
verðinum Pétri Kúld Ingólfssyni og
geng upp allar 92 tröppurnar og
er orðinn allmóður, er ég næ upp
í efsta hlutann.
III.
Fróðlegt er að lesa hjá Th.
Krabbé um vitagjald af skipum, en
lög um þetta efni voru samþykkt
af Alþingi hinn 12. apríl 1878. Vita-
gjaldið var fyrst lagt á um leið og
kveikt var á Reykjanesvitanum 1.
desember 1878. Skv. þeim lögum
skyldi hvert skip, að undanskildum
herskipum, skemmtiskipum og ís-
lenskum fiskiskipum, sem frá út-
löndum kæmu til Vesturlandsins
sunnan við Snæfellsnes greiða 40
aura fyrir hvert tonn, en þau sem
kæmu til landsins milli Snæfells-
ness og Horns, 20 aura. Gjald þetta
var ætlað til þess að standa straum
af rekstrarkostnaði vitanna, en
ekki til að endurgreiða bygginga-
kostnaðinn. Þegar á næsta þingi
var gjaldið lækkað í 20 og 15 aura,
því það þótti fullhátt. Lög frá 10.
október 1879.
IV.
Árið 1928 kom út önnur bók frá
hendi Th. Krabbé, „Vitar íslands j
50 ár, 1878, 1. desember, 1928. í
þessari bók er gífurlegur fróðleikur
um vitana á íslandi, svo og hinn
fyrsta vita, er mannskynssagan
greinir frá. Þar segir m.a.: „Egyptar
reistu hinn fræga vita á Pharoseyju
til þess að gefa bendingu um innsigl-
inguna til Alexandríu. Hann er 56
m há bygging úr hvítum steini,
bræddum saman úr blýi. Viti þessi
HALLDÓRA Árnadóttir, kona
greinarhöfundar, og „Karl-
inn“ til vinstri.
var reistur 331 ári fyrir Krists burð
og stóð fram á 13. öld og var talinn
einn af sjö furðuverkum heims.
V.
Ég spyr Pétur Kúld vitavörð um
sundlaugina fornu frá 1934, sem
fyrr er nefnd. Hann segir hana al-
veg þornaða upp, en rústir hennar
séu enn við lýði og ég mynda þær
í bak og fyrir. Það er erfitt að rifja
upp atburði, sem gerðust fyrir 63
árum, en ég hefí ávallt haft gaman
af að prófa minni mitt, en í ein-
kunnabók minni frá Skóla Isaks
Jónssonar frá árinu 1934/5 stendur
einkunn mín frá hendi ísaks: „Minni
gott“.
VI.
Við Reykjanestá mun vera einn
mesti skipakirkjugarður í Evrópu
og þó víðar væri leitað. Efst í huga
mér er þó harmleikurinn 28. febrúar
1950, þegar olíuskipið Clam fórst
þar við klettana. Pétur Kúld vita-
vörður bendir mér á staðinn, þar
sem skipið rak upp. Það er eins og
ekkert geti bjargað skipum, ef þau
eru feig. Þannig var það með
franska hafrannsóknarskipið
Pourquoi pas? og þannig var það
með hið enska olíuskip Clam. Það
hafði strandað við Köllunarklett hjá
Laugarnesi, dráttarbáturinn Englis-
hman fenginn frá Englandi til þess
að draga það til viðgerðar í Cardiff
í Wales. Skipstjórinn á Clam hét
L.E. Clayton. Hann fór síðastur frá
borði, en björgunarsveitin Þorbjörn
frá Grindavík hafði bjargað 18 öðr-
um skipverjum úr björgunarstól. 27
menn fórust, er þeir freistuðu þess
að ná landi í tveim björgunarbátum,
en fjórum var bjargað eftir að þeim
hafði skolað á land. Þannig björguð-
ust 23 menn. Björn Þórðarson, gam-
all bjargmaður úr Vestmannaeyjum,
seig niður í hellisskúta, þangað sem
einn skipbrotsmanna hafði synt, er
björgunarbátnum hvolfdi. Seig hann
niður 12 metra bjargið og tók síðan
skipbrotsmanninn á bakið og voru
þeir svo báðir hífðir upp á bjarg-
brún. Skipstjóra dráttarbátsins
hafði verið bent á, að öruggast
væri að sigla vestur fyrir Eldey, ef
eitthvað brygði út af. Hann hafði
þessi ráð að engu, heldur kaus að
fara „Húllið", sundið milli Eldeyjar
og lands. Þá dundi ógæfan yfir,
taugin slitnaði og olíuskipið rak á
land. Þannig lyktaði för þessa
óhappaskips, sem lagt hafði af stað
frá hinni miklu olíuhöfn í Hollensku
Vestur-Indíum, Curagao, með farm
til Olíuverslunar íslands og Shell,
og kom til Reykjavíkur 20. febrúar.
VII.
Vitavörður í Reykjanesvita árið
1950 var Sigurjón Ólafsson, er enn
lifir í hárri elli í Keflavík, 88 ára
gamall. Aðstoðarmaður hans, Hann-
es Sigfússon skáld, er aftur á móti
nýlátinn, dó 13. ágúst sl. Þeirgengu
báðir hart fram í björgun skipbrots-
manna á meðan beðið var eftir hinni
vösku sveit björgunarsveitarinnar
Þorbjörns frá Grindavík. Forystu-
menn Þorbjarnar voru þeir Sigurður
Þorleifsson og Tómas Þorvaldsson.
Mjög var rómuð umönnun vitavarð-
arhjónanna, þeirra Sigríðar Kon-
ráðsdóttur og Siguijóns Ólafssonar.
Þannig segir Morgunblaðið frá:
„Morgunblaðinu er kunnugt um, að
þau hjón sýndu skipbrotsmönnum
hina ósviknu íslensku gestrisni og
greiðasemi og svo mikið traust virt-
ust tveir skipbrotsmanna að minnsta
kosti bera til þeirra, að þeir ætluðu
alveg að neita að fara frá vitavarð-
arfólkinu, er flutningur þeirra til
Reykjavíkur átti að heljast.“
VIII.
Óhjákvæmilegt er að minnst sé
allra þeirra_ rösku meðlima björgun-
arsveita á íslandi, sem lagt hafa líf
sitt að veði, svo bjarga megi með-
bræðrum í nauð. Því er það vel við
hæfí, að við hjónin ökum sem leið
liggur að Stað í Grindavík og stað-
næmumst þar við styttu Odds Vig-
fúsar Gíslasonar prests, en hún er
í hinum frábærlega snyrtilega
kirkjugarði að Stað. Oddur Vigfús
fæddist í Reykjavík 8. apríl 1836
og dó í Winnipeg 10. janúar 1911.
Hann var forvígismaður um slysa-
varnir á íslandi. Hann ruddi braut-
ina. Aðrir gengu í hans spor.
Merkið stendur þótt maðurinn
falli.
Höfundur er lögfræðingur.