Morgunblaðið - 18.02.1998, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 18. FEBRÚAR 1998
LISTIR
MORGUNB LAÐIÐ
ekki var um tilbúnar, sviðsettar of-
sóknir naflastrengja að ræða eins
og hja þeim í vestrinu og þetta fólk
lagði sig í mikla hættu. Um var að
ræða bóheima í einskismannslandi,
sem er hálfur titill hins langa inn-
gangs í sýningarskránni en hinn
nefnist perlur fyrir svín. Og rétt er
það, sem stendur í formála, að
þetta var hluti hins sögulega lands-
lags alþýðulýðveldisins.
Pótt mörgum muni þykja þau
sannindi harla ósennileg, renndi
sýningin Berlín/Moskva stoðum
undir þá atburðarás, að aldrei
reyndust Þjóðverjar og Rússar við-
líka nánir og á fyrri helmingi aldar-
innar, þrátt fyrir tvær heimsstyrj-
aldir og ólýsanlegar hörmungar í
kjölfar þeirra. Við framkvæmd
þessa risaverkefnis var haft náið
samstarf við Moskvuborg og sýn-
ingin jafnframt opnuð í Púskín
safninu í mars 1996. Undirbúning-
urinn stóð yfir í heil sex ár og
kostnaðurinn nam nálægt fimm
milljörðum króna. Hún brá upp
áhrifamikilli sviðsmynd af því
hvernig þjóðimar auðguðu hvor
aðra á sviði lista, bókmennta, tón-
listar og heimspeki, ennfremur
hvemig hin gagnkvæma hrifning
umhverfðist í þjóðamorð og illvígan
fjandskap. Skilin milli vináttu og
óvináttu, ástar og haturs, lífs og
dauða eru oftar en ekki afstæð.
Lengi hafði þýsk tunga verið fyrsta
erlenda málið í rússneskum skól-
um, en er tímar liðu varð þetta
máttuga mál Goethes, SchUlers,
Rilkes og Tomasar Manns mál rík-
isheija, morðingja, brennuvarga,
lögregluskipana, fangabúðastjóra
og gæslukvenna. Meistarinn frá
Þýskalandi var nú dauðinn og eftir
seinni heimsstyrjöldina lágu 26
milljónir Rússa í valnum.
Skyldu margir gera sér grein
fyrir því nú í aldarlok, að þegar
samsldpti þjóðanna voru nánust á
þriðja áratugnum, gullna áratugn-
um, eins og hann er oft nefndur,
var hálf milijón Rússa búsett í
Berlín, aðallega á svæðinu út frá
Zoo brautarstöðinni. Líkt og flugur
um ljóshjálm sveimuðu þeir kring-
um Minningarkirkju Vilhjálms
keisara er trónaði yfir í nágrenninu
og byggð var í síðrómönskum stíl á
árunum 1891-95. Sín á milli nefndu
Þjóðverjar hverfið iðulega
Charlottengrad, en það þótti líkjast
smáútgáfu af Moskvu og hefur trú-
lega teigt anga sína til Charlotten-
burg. Rússarnir höfðu eigin skóla,
banka og stjórnmálasamtök, þegar
best lét níutíu forlög, þrjú dagblöð
og þijátíu stéttarfélög. Ennfremur
smáleikhús, bókabúðir, rakarastof-
ur og nafnkennd kaffi- og veitinga-
hús þar sem rithöfundar og lista-
menn voru fastagestir. I kaffihús-
inu Prager Diele sat til að mynda
Ilja Ehrenburg og gaf bókmennta-
leg hollráð sem margir notfærðu
sér, byggingafræðilegi listamaður-
inn E1 Lissitzkij spáði þar í tilraun-
ir sínar og Vladimir Nabokov skrif-
aði fyrstu rússnesku skáldsögur
sínar í Berlín. Rússneskir lista-
menn sem komu í fyrsta skipti til
borgarinnar urðu furðu lostnir
enda skildu 1600 kílómetrar
Moskvu og Berlín að, og hálfs ann-
ars sólarhings lestarferð, og þó var
eins og þeir væru að koma heim!
Listamenn hittust hjá málaranum
Iwan Puni og í Bad Saarow austan
við Berlín hafði Maxím Gorki að-
setur.
Það var í Berlín sem ris og fall
George Levins átti sér stað, en þar
var hann fæddur 1878. Nam tón-
menntir í Flórenz og lauk seinna
tónlistarnámi við Tónskólann í
Berlín og hlaut þá Liszt-styrkinn
fyrir framúrskarandi píanóleik og
hélt tónleika. Giftist rithöfundinum
Elsu Lasker Schiiler 1901, sem gaf
honum nafnið Herwarth Walden,
er hann varð heimskunnur undir.
Árið 1904 stofnaði hann listafélag,
er bauð ungum samtímarithöfund-
um starfsvettvang. í mars 1910 gaf
hann út fyrsta eintakið af tímarit-
inu Sturm, og hið stefuskrármark-
andi nafn kom einnig frá spúsu
hans. Meðal höfunda voru Adolf
Loos, Karl Kraus Salomo Fried-
Af gráu
sumri
í Berlín láta menn sér annt um söguna,
eins og stórsýningar undanfarinna ára eru
til vitnis um og borgin hefur verið leiðandi
á því sviði á undangengnum árum. Bragi
--------------------------—
Asgeirsson, sem verið hefur á vettvangi,
segir frá nokkrum þeirra í þessari og
næstu grein.
ÞAÐ VAR undarleg tilfinn-
ing að koma til Berlínar á
nýársdag, og hafi einhver
farþeginn í álfuglinum bú-
ist við uppljómaðri stórborg urðu
vonbrigðin nokkur. Aðkoman á
Tempelhof er hrá og ólífræn, öll
flugstöðin líkust gráum risagámi
og flestir fegnastir að komast það-
an burt í hvora áttin sem stefnt er.
Borgin reyndist sömuleiðis grá og
lítið upplýst, jólaskreytingamar
sem vandræðalegur útjaskaður
brandari víðast hvar, í öllu falli
sýndist svo á leiðinni um Kreuz-
berg og Schöneberg að hótel
Econtel á Sömmeringstrasse í
Charlottenburg. Hátíðimar voru
þó trúlega innihaldsríkari en víðast
hvar, enda um eitt mesta tónleika-
land veraldar að ræða og fólk fer
gjarnan á almenna tónleika að
morgni dags á helgidögum ef því er
að skipta eins og ég hef áður vikið
að. Jólasálmamir sem sungnir em
um allan heim koma líka flestir frá
Þýskalandi. Umbúðimar og glysið
em ekki allt á hátíð Jesúbarnsins
og vetrarsólhvarfanna, eins og víða
lítur út fyrir í vestrinu.
Trúlega em Þýðverjar að spara
rafmagnið og má vera eðlilegt í
ljósi efnahagsörðugleikanna eftir
sameiningu borgarhlutanna og hins
mikla atvinnuleysis í landinu. Hér
kunna menn öðmm fremur að
spara og taka á vandamálunum.
Ljósi punkturinn var að veðrið var
mun mildara en búast mátti við,
meður því að fjölmiðlar höfðu flutt
fréttir af fimbulkuldum í Austur-
Evrópu. En þeir reyndust langtum
austar og Berlínarblöðin hermdu af
gráu sumri á miðjum vetri og þar
hittu þau naglann á höfuðið.
í þessari miklu borg virðast
menn flestum fremur láta sér annt
um söguna og á síðustu ámm hefur
umfangsmikil sjálfskoðun verið á
dagskrá. Hófst trúlega með hinni
miklu framkvæmd Berlín/Moskva,
1900-1950 í Martin Gropius bygg-
ingunni síðla árs 1995, sem einnig
íjallaði um kjörsifjar, skyldleika
eftir vali, en ekki veit ég hvort hún
hafi endað með sýningunni
Kjörsifjar, Skandinavía/Þýskaland,
á Sögusafninu. Ennfremur hafa
verið í gangi fleiri sýningar eins og
t.d. Pólland/Þýskaland, enda eru
Þjóðverjar sér vel vitandi um aðra
og öflugri nágranna en þá í norðri,
þótt þeir líti ekki á sama hátt upp
til þeirra. í Sögusafninu var einnig
önnur og gagnmerk sýning á sömu
hæð og var í framhaldi af hinni sýn-
ingunni, þannig að menn gengu í
einn stóran hring um ótal sali og
afmarkaðar deildir. Stóðu loks
ringlaðir á upphafsreit, en snöggt-
um fróðari um mannlífsvettvang-
inn. Yfírgripsmikil og vel skipulögð
samantekt um sögu Þýskalands frá
miðöldum og fram til síðustu tíma,
myndir og vitnisburður þýskrar
sögu, „bilder und zeugnisse der
deutschen geschichte". Að slíkum
RÁN og gripdeildir á saklausu fólki var eitt af einkennum þijátíu ára stríðsins. Sebastian Vrancx (1573
-1637). Hermenn ræna bándabýli. Sýningin Myndir og vitnisburður þýskrar sögu.
framkvæmdum getur maður raun-
ar að jafnði gengið á safninu, og all-
ir munirnir trúlega í eigu þess. Var
um afar hlutlæga skýrslu sögu-
legra heimilda að ræða og fátt
dregið undan, enda eiga söfn að
vera hvati opinnar skoðanamynd-
unar en ekki að lyfta undir trúverð-
ugheit þröngrar og einsýnnar
söguskoðunar og upplýsingamiðl-
unar. Eðlilega er margra daga verk
að melta slíkt yfirgengilegt fram-
boð upplýsinga, en hverjum og ein-
um afar hollt að ná nokkru yfirliti
yfir söguna, kemur öllum Evrópu-
búum við og heiminum um leið. Og
það var góð viðbót að fá upplýs-
ingaöldina, þýska rómantík og
klassík frá víðum sjónarhóli beint í
æð. Hafa framverðina og verk
þeirra 1 beinu sjónmáli; Leibnitz,
Kant, Lessing og Móses
Mendelsohn. Ekki síðri lifun að
fylgja eftir þrjátíu ára stríðinu og
heimildum frá því líkt og lifandi
skýrslu og myndasögu. Það mikla
fár hófst í Bæheimi með því að
tveir landstjórar mótmælenda
hröpuðu úr glugga Hradschin hall-
arinnar í Prag, og viðbrögðin svip-
uð og er Frans Ferdinand var
myrtur í Sarajevo, tæpum þrem
öldum síðar, allt fór í bál og brand.
Að hildarleiknum loknum hafði
þýsku þjóðinni fækkað úr sautján í
átta milljónir, sem hlutfallslega
telst margfóld blóðtaka saman-
lagðra heimstyrjaldanna á þessari
öld. í aðalatriðum var á hlutlægan
og sldlvirkan hátt greint frá blóma-
skeiðum og menningarlegu risi
þýsku þjóðarinnar, ásamt tímabil-
um styrjalda og niðurlægingar.
Sýnu fróðlegast hvemig greint var
frá atburðarásinni á þessari öld.
RUDOLF Schlicter (1890-1955), Blint vald, 1937. Sýningin
Berlfn/Moskva.
Ekki um neina hlutdræga leiðsögn
og forsjárhyggju að ræða, því
naumast getur söguskoðun orðið
skilvirkari. Hinir mörgu sýningar-
gestir voru líka bersýnilega með á
nótunum, og til viðbótar má nefna
að sýningarskráin var í tveim hlut-
um, samtalst 824 síður og prýdd
mergð litmynda, að auki frábær
hönnun. Kvikmyndir frá skotgrafa-
hemaði fyrri heimsstyrjaldarinnar
sitja enn í mér sem mara, því hér
var um hrákaldan veruleikann að
ræða en engan leikinn hrylling í
sjónvarpi og áhrifin margfóld, ristu
í merg og bein.
A jarðhæð safnsins var sérsýn-
ing, sem var líkust framhaldi á
kaflanum um alþýðulýðveldið
þýska og nefndist bóheimar og al-
ræði í ddr, eða „boheme und diktat-
ur in der ddr“. Fjallaði um utan-
garðsfólk á árunum 1970-89, og
þær neðanjarðarhræringar sem þá
áttu sér stað. Sýningin mun hafa
komið mörgum á óvart, einkum
íbúum Austur-Þýskalands sem
helst urðu varir við athafnasemina í
veggkroti og einstaka uppákomum.
Þetta átti sér þó víða stað svo sem í
Dresden Halle, Leipzig, Thiiringen
og Karl-Marx-Stadt, auk Berlínar.
Fram kemur að vissulega var til ut-
angarðsfólk ásamt blómabömum í
Alþýðulýðveldinu og í öllu ríkari
mæli en flesta óraði. Átti mjög
margt sameiginlegt með þeim í
vestrinu á öllum sviðum utangarðs-
listar og frjálsu lífemi. Kjörsifjar
sóttar til hræringa vestan megin
við múrinn sem náðu alla leið til Is-
lands. Munurinn liggur í því að
Sjónmenntavettvangur