Morgunblaðið - 04.03.1998, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 4. MARZ 1998 27
SKOÐUN
i
ÞEGAR bókin Brecht
and Company eftir
John Fuegi kom út í
Bandaríkjunum 1994
var hennar beðið með
nokkurri eftirvæntingu
af fræðimönnum. Tveir
af virtustu Brechtfræð-
ingum heims, Bretinn
John Willett og Banda-
ríkjamaðurinn James
K. Lyon, sem höfðu
m.a. verið með Fuegi í
ritstjórn Brecht-árbók-
arinnar um skeið, sett-
ust við að lesa doðrant-
inn. Þeir hafa báðir lýst
því hvernig þeir fyllt-
ust vaxandi óþoli við lesturinn. „A
meira en 30 ára starfsferli mínum,“
skrifar James K. Lyon, prófessor í
bókmenntum við háskólann í Kali-
forníu, „hef ég aldrei lesið bók með
fræðilegu yfirbragði um nokkurt
efni sem ég þekkti vel, sem var svo
fjarri því að fullnægja lágmarks-
kröfum sem gera verður til fræði-
legra verka.“ Þeir tóku sig síðan til
og fóru að semja, hvor í sinni
heimsálfu, lista yfir „fræðilega van-
kanta“ á bókinni: staðreyndavillur,
rangar eða villandi tilvitnanir,
rangþýðingar, ónákvæmni í með-
ferð heimilda, staðhæfingar óstudd-
ar heimildum, áróðurskennda fram-
setningu efnis; og fleira og fleira.
Listinn var svo birtur í Brecht-
árbók 20 árið 1995 og er nokkuð á
annað hundrað blaðsíður. Höfundar
- sem orðnir eru fjórir - taka þó
fram að þeir geri ekki að sinni
ágreining við Fuegi um annað en
vinnubrögðin.
2
Því minnist ég á Fuegi þenna að
prófessor Arnór Hannibalsson ritar
grein í Morgunblaðið 25. febr. sem
hann nefnir „Mannhatur mestan
part“ og er uppsuða úr þessari bók
Fuegis. Uppsuða úr uppsuðu væri
kannski öllu nákvæmari lýsing, því
margt af því sem Amór tíundar í
stuttum staðhæfingum
hefur byrjað hjá Fuegi
sem hugsanlegur
möguleiki, sem síðan
verður líklegri með
hverri endurtekningu,
uns hann endar sem
óyggjandi staðreynd.
Arnór segir: „Flest eru
[verk Brechts] uppsuða
úr verkum annarra og
samin annaðhvort al-
gerlega af fjórum kon-
um eða þá að þær eiga
verulegan hlut í þeim.
[-] Brecht hafði þann
háttinn á, að hirða það,
sem konurnar skrifuðu
fyrir hann, birta það í
eigin nafni og hirða allt endurgjald
fyrir verkin. Ef eftir var leitað,
gi'eiddi hann þeim einhver smánar-
laun, hélt þeim í botnlausri fátækt,
svo að þær væru háðar honum og
yrðu ekki sjálfstæðir rithöfundar,
sem birtu verk sín í eigin nafni.“
Segja má að hér sé komin grunn-
kenning Fuegis um Brecht: Tiltölu-
lega hæfileikalaus maður sem hefur
lag á að gera gáfukonur kynferðis-
lega háðar sér og láta þær skrifa
fyrir sig verk sem hann slær síðan
eign sinni á. Formúla Fuegis um
rithöfundarferil Brechts er: sex for
text. I samræmi við þetta eru svo
verk Brechts frá þriðja áratugnum
sögð vera eftir Hauptmann-Brecht
og frá fjórða áratugnum eftir
Steffin-Brecht - konurnar alltaf á
undan. Ekki gengur þó björgulega
að færa rök fyrir þessari kenningu.
í rauninni vakir alls ekki fyiir
Fuegi að varpa ljósi á feril og verk
listamanns sem mikil áhrif hafði á
samtíð sína, einsog ætla mætti af
ævisagnahöfundi sem er að skrifa
um Brecht. I lýsingu hans verður
Brecht miklu fremur glæpamaður,
eða a.m.k. óvenju ógeðugur þorp-
ari, sem lýgur, stelur og svíkur
blygðunarlaust, arðrænir og sví-
virðir konur. Er einhver fótur fyrir
þessari mannlýsingu? Til eru marg-
ar og ólíkar lýsingar á Brecht, þó
Brecht orti yfirleitt
í einrúmi, segir
Þorsteinn Þorsteins-
son, en þegar hann var
að semja leikrit leitaði
hann til vina sinna.
Fuegi skeri sig gjörsamlega úr.
Þeir sem lýsa honum best leggja
áherslu á að hann hafi verið afar
margbrotinn og flókinn persónu-
leiki, átt til bæði mikla eigingimi og
mikið örlæti. Leiksögufræðingur-
inn Eric Bentley, þýðandi hans og
kynnir í Bandaríkjunum, sem var
oft þreyttur á honum og einkum þó
vinkonum hans, hafði það um
Brecht að segja að lokum að hann
hefði verið sá mest heillandi maður
sem hann hefði kynnst. Þó Fuegi
vitni töluvert í Bentley, þá hefur
hann þetta ekki eftir honum.
3
Ekki er ætlunin með þessari
grein að svara hverri staðhæfingu
Arnórs, til þess þyrfti ekki minna
en heila ævisögu. En mig langar að
víkja að vinnubrögðum Brechts
sem voru um margt óvenjuleg,
a.m.k. ef miðað er við þá hugmynd
sem við erum vön að gera okkur um
störf rithöfunda. Þau eru hinsvegar
ekki jafn framandi ef litið er til
starfa í leikhúsi, vinnu við kvik-
myndahandrit, kvikmyndatökur
o.s.frv.
Brecht orti yfirleitt í einrúmi en
þegar hann var að semja leikrit
leitaði hann mikið til vina sinna og
fékk þeim ýmis verkefni að vinna.
Þau gátu verið fólgin í því að að-
stoða við efnisöflun, ræða hug-
myndir, gagnrýna texta, vélrita upp
handrit, jafnvel semja uppköst.
Brecht var leikhúsmaður, leikhús-
vinna er hópvinna, og textinn hafði
að hans dómi ekki algjöra sérstöðu
að þessu leyti. Það er misskilningur
að þetta þýði að Brecht sé ekki höf-
undur textans, enda ber hann yfir-
leitt mjög glögglega handbragð
Brechts, og allar ákvarðanir eru
auðvitað eftir sem áður hans.
Brecht dró aldrei dul á vinnuað-
ferðir sínar, heldur lagði sig þvertá-
móti fram um að telja upp alla sem
komið höfðu að verkinu. Með Ævi
Eðvarðs annars (1924) stendur:
„Þetta leikrit skrifaði ég með Lion
Feuchtwanger", og uppfrá því er
gjarna með verkum hans listi yfir
samverkamenn (Mitarbeiter).
Þannig segir með næsta leikriti,
Mann ist Mann: Samverkamenn: E.
Buití, S. Dudow, E. Hauptmann,
C. Neher, B. Reich. Túskild-
ingsóperan og Mahagonny voru
fyrst gefin út í röðinni Versuche
(Tilraunir) með öðru efni, ljóðum
og prósa, sem Breeht sendi frá sér í
kringum 1930. Á eftir Mahagonny
stendur: Brecht. Hauptmann. Ca-
spar Neher. Weill. Fjögur nöfn án
frekari skýi-inga. Og á eftir Tú-
skildingsóperunnni: Brecht. Haupt-
mann. Weill. Það eru því ekki bein-
línis nýjar uppgötvanir sem Fuegi
er að bera á borð fyrir lesendur
sína, þó hann láti sem svo sé. Og
hér er ástæða til að benda á atriði
sem samræmist illa niðurstöðum
Fuegis: Brecht var allatíð mjög vin-
margur og hélst vel á vinum sínum.
Erfitt er að skýra það með öðru en
því að hann hafi líka haft mikið að
gefa öðrum, enda eru til á því
margar lýsingar að mönnum hafi
þótt þeir hafa mikið til hans að ,
sækja.
En Brecht stal peningum af
þessu fólki, segja Fuegi/Arnór. Það
er hæpin kenning, nema hægt sé að
sýna frammá að hann hafi gengið á
gerða samninga. Staðreyndin er að
sjálfsögðu sú að enginn neyddi
samstarfsfólkið til að vinna með
Brecht. Það gerði það af því það
hafði gaman af að vinna með hon-
um, eða fannst það á einhvern hátt
eftirsóknarvert. Og dæmi Mariel-
uise FleiBer sýnir að samverka-
mennirnir, jafnvel konurnar, gátu
farið frá Brecht ef þeim féll ekki
vinnustíll hans. Elísabet Haupt-
mann giftist öðrum manni 1931.
Hún hefði sem hægast getað sagt
skilið við Brecht ef hún hefði kært
sig um. Reyndar var hún sjálfstæð-
ur rithöfundur, birti undir eigin
nafni eða dulnefni þýðingar, smá-
sögur og útvarpsleikrit, auk leik-
ritsins Happy End. það var ekki
Brecht heldur Hitler sem batt enda
á rithöfundarferil hennar og
SYNDARRETTAR-
HÖLD YFIR BRECHT
Þorsteinn
Þorsteinsson
FleiBer. Hella Wuolijoki var sjálf-
stæður rithöfundur á finnsku.
Það sem hinsvegar mætti kalla
siðferðilega „rangt“ eða óréttlátt í
ljósi sögunnar er þetta: Erfingjar
Brechts verða ríkir, þegar Brecht-
kvörnin fer að mala gull eftir dauða
hans, en samverkamennirnir, sem
unnu endurgjaldslítið eða endur-
gjaldslaust, eða voru bara í vinn-
unni sinni einsog Benno Besson, fá
enga umbun eftirá. En þetta órétt-
læti sögunnar á sér raunar ótelj-
andi hliðstæður í öllum greinum
mannlífsins. Auðvitað má hafa þá
skoðun að maður eigi aldrei að
samþykkja að neinn vinni fyrir
mann kauplaust. Þá skoðun hafði
Brecht greinilega ekki og það
gerðu vinir hans og samverkamenn
raunai’ ekki heldur.
4
„Til hvers er verið að flytja verk
eftir Brecht í Ríkisútvarpi og í
Þjóðleikhúsi árið 1998?“ spyr Arn-
ór undir lok greinar sinnar og er
þarmeð kominn að efninu: að banna
flutning á Brecht hér á landi. Það
er ekki í mínum verkahring að
svara spurningunni, og ekki veit ég
hvern gæti langað til að reyna að fá
Arnór til að dá Bertolt Brecht,
einsog hann virðist óttast. En tónn-
inn í grein hans er af því tagi sem
ég vil kenna við sýndarréttarhöld,
með tilvísun til hinnar frábæru
greinar Milans Kundera „Þokan á
vegunum". I kaflanum Réttarhöld-
in gegn öldinni fjallar Kundera um
þau sýndarréttarhöld sem svo mjög
hafa einkennt bókmenntaumræðu
okkar aldar. Hvernig mennirnir
með hinn rétta skilning hafa sitt á
hvað ýtt skáldum og listamönnum
útí ystu myrkur. „Minni réttarhald-
anna er yfirþyrmandi, en það minni
er af alveg sérstöku tagi sem má
skilgreina svo að það felist í að
gleyma öllu sem ekki er glæpsam-
legt. Réttarhöldin snúa því ævisögu
ákærða í skráningu glæpaferils."
Betur en með þessum- orðum Mil-
ans Kundera verður bók Fuegis og
grein Arnórs ekki lýst.
Helstu heimildir:
The Brecht Yearbook. 20. árg. Madison: IBS,
1995.
Wemer Hecht: Brecht Chronik 1898-1956.
Frankfurt/M: Suhrkamp, 1998.
Sabine Kebir: Ein akzeptabler Mann? Brecht
und die Frauen. Berlin: ATV, 1998.
Sabine Kebir: Ich fragte nicht nach meinem
Anteil. Elisabeth Hauptmanns Arbeit mit Bert-
olt Brecht. Berlin: Aufbau-Verlag, 1997.
Milan Kundera: Les testaments trahis. Paris:
Gallimard, 1993.
Höfundur er þýðandi.
Þorsteinn Gylfason
A að banna Brecht?
„TIL HVERS er verið að flytja
verk eftir Brecht í Ríkisútvarpi og í
Þjóðleikhúsi árið 1998?“ Svona
spyr Arnór Hannibalsson í Morg-
unblaðinu 25ta febrúar. Honum
hugkvæmast ekki nema tvö svör.
Annað er að menningarstofnanir ís-
lenzka ríkisins vilji með þessu móti
vegsama stjórnarhætti og
fjöldamorð Stalíns marskálks, enda
hafi Brecht verið kommúnisti. Hitt
er að stofnanirnar tvær vilji heiðra
málsvara, eða öllu heldur holdgerv-
ing, kúgunar kvenna, enda hafi
Brecht verið níðingur í samskiptum
við fjölmargar ástkonur sínar. Um
kúgun Brechts á konum vitnar
Arnór til bókar eftir John Fuegi.
Mér sýnist hann ekki hafa lesið
bókina mjög vandlega. Það er
kannski eins gott því að hún er al-
ræmd fyrir það hve óvönduð hún
er. (Samanber til dæmis Time
Magazine 2an marz 1998.)
„Til hvers er verið að flytja verk
eftir Brecht í Ríkisútvarpi og í
Þjóðleikhúsi árið 1998?“ Eitt svai-
við spurningunni hvarflar ekki að
Arnóri. Það er að Ríkisútvarpið og
Þjóðleikhúsið flytji verk eftir
Brecht á aldarafmæli hans - það
bar upp á hinn lOda febrúar síðast-
liðinn - vegna þess að þau séu
snjöll, og megi þá einu gilda hverj-
ar skoðanir hans voru að öðru leyti
eða hvernig hann lifði lífi sínu.
Þjóðverjar minnast Brechts á
þessu ári með glæsibrag um allt
sitt mikla land. Þeir minnast hans
sem eins af meisturum þýzkrai’
tungu fyrr og síðar. Þeir minnast
hans sem ljóðskálds í fremstu röð.
Tímaritið Deutschland lét þess get-
ið í desember, meðal margs annars
í tilefni af afmælisárinu, að æsku-
kvæði Brechts „Minning um Maríu
A“ væri eitt fegursta ástaljóð sem
kveðið hefði verið á þýzku. (Við
Þorsteinn frá Hamri höfum báðir
snarað þessu kvæði á íslenzku, hvor
með sínum hætti.) Lokfe minnast
Þjóðverjar Brechts sem eins
merkasta og áhrifamesta leikskálds
aldarinnar, hvar sem er í heimin-
um.
Um ágæti leikrita hans breytir
það engu að þau voru oftar en ekki
samin í samvinnu við aðra og upp
úr eldri ritum. Þetta var Brecht
jafnan fyrstur manna til að kann-
ast við. Þegar Túskildingsóperan
var frumsýnd var þess getið með
áberandi hætti, eins og ævinlega
síðan, að hún væri reist á Betlara-
óperu Johns Gay, að Elisabet
Hauptmann hefði þýtt hið enska
verk á þýzku, og loks að inn í það
væri skotið kveðskap eftir Rud-
yard Kipling og Frangois Villon.
Brecht eignaði sér ekki annað en
leikgerðina (,,Bearbeitung“), og lét
þess þar með ekki sérstaklega get-
ið að hann hefði sjálfur ort megnið
af söngvunum. Þeir eru höfuðprýði
á leiknum ásamt óviðjafnanlegri
tónlist Kurts Weill. Kákasíski krít-
arhringurinn, sem Þjóðleikhúsið
hugðist sýna nú í vor, var saminn
með hliðsjón af eldra leikriti eftir
látinn vin Brechts. Sá nefndi sig
Klabund. Krítarhringur Klabunds
var reistur á fornu kínversku leik-
riti sem geymir dæmisögu hlið-
stæða við söguna um Salómons-
dóminn yfir konunum tveimur sem
gerðu tilkall til sama barnsins.
Hann var sýndur í Þjóðleikhúsinu
á fimm ára afmæli þess vorið 1955.
í sínum Krítarhring bregður
Brecht á þann leik að komast að
öndverðri niðurstöðu við bæði kín-
verska leikritið og Klabund. Með
áþekkum hætti samdi Halldór Kilj-
an Laxness Sjálfstætt fólk með
hliðsjón af Gróðri jarðar eftir Knut
Hamsun, en kaus að komast að
öndverðri niðurstöðu við Hamsun
um sveitalífið.
Mér lærðari menn verða að fjalla
um margvíslegar firrur í bók Johns
Fuegi. Eg hef meiri áhuga á menn-
ingarstefnu Ai-nórs Hannibalsson-
ar. Arnór kemur ekki auga á þá
augljósu röksemd Ríkisútvarps og
Þjóðleikhúss fyrir flutningi á verk-
um Brechts að þau séu merkileg
verk. Hann reynir ekki að gagn-
rýna þau. Hann sér ekkert annað
en stjórnmálaskoðanir og einkalíf
höfundarins.
Og þó hefði hann vel getað sagt
að Púntila og Matti sé svívirðileg
árás á dugandi bændur, því að
Brecht gefi til kynna að þeir séu
drykkjusjúkir. Þess vegna missi
þeir dómgreindina jafnt og þétt og
niðurlægi sig með fleðulátum við
óbreytta alþýðu. (Hugmyndina að
þessu hefur Brecht ekki bai’a sótt
til finnsku skáldkonunnar Hellu
Wuolijoki, heldur líka í kvikmynd
Chaplins Borgarljósin. Wuolijoki
og Chaplin voru kommúnistar.) Er
Ríkisútvarpið að gefa í skyn að
slíkt dómgreindarleysi og niður-
læging einkenni íslenzka stórbænd-
ur? Hvað segir Hótel Saga við því?
Eða eru þetta einkenni á stórút-
gerðarmönnum? Er kannski verið
að veitast að hinum hagkvæmu
kvótakerfum landsmanna? I Káka-
síska krítai-hringnum tekur ekki
betra við. þar leyfir Brecht sér að
taka hinn víðfræga Salómonsdóm
úr Biflíunni og snúa honum við.
Hér er ekki aðeins vegið að hinum
órjúfandi böndum móður og barns,
af megnri kvenfyrirlitningu, heldur
jafnvel að hinum friðhelga eignar-
rétti sjálfum og þai’ með öllum
mannréttindum.
En Amór skrifar enga slíka bók-
menntagagnrýni. Hann víkur ekki
orði að verkunum sem hann vill
ekki að séu flutt á Islandi. Honum
dugir að höfundur verkanna hafi
haft rangar skoðanir og farið illa
með ástkonur sínai-. Væntanlega
fara kvæði og sögur Kiplings sömu
leiðina, því að Kipling var rammur
brezkur heimsveldissinni með. til-
heyrandi kynþáttafordómum.
Frangois Villon var dæmdur morð-
ingi. Hamsun var nazisti sem
komst með naumindum hjá að vera
dæmdur fyrir landráð. Nær það
nokkurri átt að verk þessara skálda
séu gefin út og lesin eða að Walt
Disney geri teiknimynd handa
bömum eftir einni af sögum
Kiplings? Eða að kvikmyndir
Chaplins séu taldar sígildar? Eða
að Heimsljós og íslandsklukkan
séu námsefni í íslenzkum skólum í
ljósi þess að höfundur þessara
sagna samdi líka um sömu mundir
Gerska ævintýrið?
Það er ekki rétt að gera lítið úr
menningarstefnu Ai-nórs Hanni-
balssonar. Sumir munu fagna lítils-
virðingu hans á bókmenntagagn-
rýni. Margir munu fagna skoðunum
hans á-stjórnarháttum Stalíns og
kúgun kvenna. Og stefnan sjálf er
nógu virðuleg til þess að skipa
nokkurn sess á spjöldum sögunnai’.
Mest áhrif hafði hún í Ráðstjórnar-
ríkjunum á dögum Jósefs Stalín.