Morgunblaðið - 15.03.1998, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 15. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ hefur stundum verið
sagt að fjórir af mestu
mönnum breska íhalds-
flokksins síðustu rúmt
hundrað árin hafi verið
svo frábrugðnir dæmigerðum
Ihaldssmönnum að flokkurinn hafi í
rauninni aldrei áttað sig á þeim.
Tvær af þessum afbrigðilegu hetj-
um íhaldsflokksins komust til valda
og urðu með mikilhæfustu forsætis-
ráðherrum í sögu Bretlands, Win-
ston Churehill og Margaret
Thatcher. En hinar tvær komust
ekki til æðstu metorða, Joseph
Chamberlain og Enoch Powell.
Þeirra hlutskipti var ýmist einskon-
ar hrópandi í eyðimörkinni eða
viskubrunnur flokksins. Báðir stóðu
þeir raunar utan Ihaldsflokksins
langtímum saman, Powell síðustu
24 ár ævi sinnar, en eins og hann
sagði sjálfur: „Ég var fæddur
íhaldsmaður, er Ihaldsmaður og
mun deyja íhaldsmaður."
Enoch Powell er frægastur fyrir
ræðu sem hann hélt á sjöunda ára-
tugnum um ískyggilegar afleiðingar
sem hann spáði að myndu hljótast
af takmarkalausum straumi inn-
flytjenda til Bretlands. Ahrif hans
innan Ihaldsflokksins tengjast hins
vegar ekkert þeim skoðunum, held-
ur langvinnri hugmyndafræðilegri
baráttu hans. Á gullöld Keynes-
verja í efnahagsstjórn, hallaðist
Powell að peningamagnskenning-
unni til að halda verðbólgu í skefj-
um og barðist hart gegn auknum
ríkisumsvifum, vildi raunar draga
stórlega úr ríkisútgjöldum og einka-
væða, og áleit affarasælast að
markaðurinn réði gengisskráningu
sterlingspundsins. Það er skoðun
margra að Thatcher-byltingin hefði
aldrei átt sér stað, ef Powell hefði
ekki verið búinn að undirbúa jarð-
veginn með málflutningi sínum. Þá
gerðist Powell snemma andvígur
Evrópusamrunanum og sú rótgróna
andstaða við Evrópusamstarfið sem
nú sýnist vera innan breska Ihalds-
flokksins er oft rakin beint til bar-
áttu Powells.
Enoch Powell bar mikla persónu
og var öllum minnisstæður sem
hann hittu. Hann hafði óvanalega
skarpar sundurgreinandi gáfur og
menn hræddust tungu hans, ekki
vegna þess að hann gæti verið níð-
angurslegur, heldur af því menn
vissu að þeir stæðust honum ekki
snúning í rökræðu. Mönnum stóð
jafnframt stuggur af alvörumiklu
fasi hans. Þingmenn eru margir
hverjir dálítið uppá lífsins
lystisemdir, en ekkert virtist freista
Powells, hann var sjálfum sér næg-
ur og beitti sjálfan sig járnaga.
Ymsum leið beinlínis illa í návist
hans. Hinn alvörugefni svipur
Powells á náhvítu andliti og hvasst
tillit fölblárra augna setti fólk úr
jafnvægi. Harold Maemillan mun
einhverju sinni hafa beðið ráðuneyt-
isstjóra sinn að breyta sætaskipan-
inni við ríkisstjómarborðið því hann
þyldi ekki lengur að horfa í þessi
brennandi og ásækjandi augu!
E-NOCH Powell fæddist í
Birmingham 16. júní 1912.
Paðir hans var skólastjóri
barnaskóla og móðir hans kennari
við skólann. Powell gerðist snemma
bókhneigður og fjögurra ára las
hann af kappi Encylopaediu
Harmsworths. Móðir hans hafði
lært grísku uppá sitt eindæmi og
hændi son sinn að fommálunum
strax á unga aldri. Hann sýndi mikl-
ar námsgáfur í skóla og stundaði
námið af kappi. Þar naut hann sín.
Hann eignaðist fáa vini í skóla,
áhugamál hans voru önnur en hinna
drengjanna og hann var einþykkur í
lund. Hann fór því snemma einför-
um.
Átján ára vann hann skólastyrk
við Trinity College í Cambridge og
las fommálin. Hann var með þaul-
setnustu mönnum við nám. Hann
las grísku og latínu iðulega í átján
stundir á dag og fór sjaldan úr her-
bergi sínu. Hann hafði þó fyrir
reglu að ganga í klukkustund á
hverjum degi. Svo vildi til að það
tók nákvæmlega klukkustund að
ganga rösklega frá Trinity að braut-
arstöðinni í Cambridge og til baka -
og þessa leið valdi Powell, þótt öll-
um beri saman um að tilbreytingar-
Hann var einn svipmesti stjórnmálamaður Breta
á þessari öld. Hann hafði afdráttarlausar
skoðanir og hikaði ekki við að láta þær í ljósi, þótt
það stefndi pólitískum frama hans í hættu.
------------,----------------------------------
Jakob F. Asgeirsson segir frá Enoch Powell,
sem nýlega er látinn, og margir telja að hafi
með málflutningi sínum lagt grunninn að
Thatcher-byltingunni.
ÍHALDSMAÐURINN Enoch Powell var í mörgu efni hvorki
til hægri né vinstri - rödd hans var sjálfstæð.
lausari gönguleið sé vart að finna á
þessum slóðum. Einhverju sinni
bauð hinn frægi efnafræðingur J.J.
Thomson honum í teboð, en Powell
afþakkaði með þeim orðum að hann
væri of upptekinn. Iðjusemi hans og
námsgáfur gerðu það að verkum að
fáir menn hafa unnið til jafnmargra
verðlauna í Cambridge og hann.
Skáldið A. E. Housman var þá
prófessor í fornmálunum í
Cambridge og gerðist Powell mjög
handgenginn honum. Housman var
ekki aðeins eitt af helstu skáldum
Bretlands síns tíma, heldur með
vönduðustu fræðimönnum í fom-
málunum. Powell tileinkaði sér
vinnubrögð Housmans í textafræð-
um og var nákvæmni hans annáluð.
Powell var hinn mesti tungumála-
garpur og reyndi á tímabili að læra
eitt nýtt tungumál á ári. Auk forn-
málanna lærði hann m.a. velsku,
rússnesku og úrdu. Hann fékk
einnig snemma áhuga á heimspeki
og varð ungur fyrir miklum áhrifum
af Nietzsche. Hann las Nietzsche
raunar á frummálinu eftir að hafa
lært þýsku upp á eigin spýtur með
því að hlusta á textann að óperum
Wagners. En áhrif Nietzsches urðu
ekki til þess að Powell hændist að
Þjóðverjum. Hann fékk strax mikla
andúð á nasismanum og felldi sig
aldrei almennilega við Þjóðverja.
Og trúleysið sem Nietzsehe hafði
innrætt honum hvarf smám saman
eftir því sem hann eltist, og lengst
af ævinnar var hann einlægur trú-
maður. Löngu seinna var honum
boðið að halda erindi í Þýskalandi
sem hann flutti á þýsku. „Hann tal-
aði eins og herforingi í Keisara-
hemum 1912,“ sagði konan sem
stóð fyrir erindaflutningnum, „allt
var málfræðilega rétt, en mjög fom-
eskjulegt.“ Þegar hún þakkaði
Powell fyrir ræðuna, hafði hún orð á
frábæra valdi hans á þýskri tungu
og sagði eitthvað á þá leið að hann
hlyti að hafa dvalið langdvölum í
landinu. „Þvert á móti, ég hef aldrei
komið hingað fyrr,“ sagði Powell -
og gaf sterklega til kynna að hann
vonaðist til að þurfa aldrei að koma
aftur.
Powell varð félagi á Trinity-garði
í Cambridge strax að loknu námi
1934, en dvaldi svo um ársskeið á
Italíu við rannsóknir á klassískum
handritum. Skömmu fyrir 25 ára af-
mæli sitt, 1937, var hann skipaður
prófessor í grísku við háskólann í
Sydney. Hann mun á sínum tíma
hafa verið vonsvikinn yfir því að
vera ögn eldri en Nietzsche þegar
honum loks bauðst prófessorsstaða.
í Sydney vann Powell að rannsókn-
um á grískum papírishandritum og
ritum Heródótusar. Fannst mönn-
um mikið til um kunnáttu hans og
eignaðist hann öfundarmenn eins og
við var að búast og kölluðu gárang-
amir hann stundum sín á milli
„textafræði-perrann". Þegar Powell
tók boðinu um að koma til háskól-
ans í Sydney tilkynnti hann há-
skólayfírvöldum að hann myndi
ganga í herinn undireins og stríð
væri hafið. Þá fóra friðþægingar-
menn mikinn og fæstir töldu heims-
stríð yfirvofandi og var Sydney-
mönnum þessi yfirlýsing fornfræð-
ingsins allmikið undranarefni.
Powell var ódrepandi þjóðemis-
sinni og stóð sig eins og hetja í
stríðinu. Hann var einn örfáma
óbreyttra hermanna sem urðu liðs-
foringjar og í stríðslok var hann
yngsti liðsforingi í breska hernum.
En hann tók aldrei þátt í orastu og
þegar hann hálfri öld síðar var
spurður hverju hann sæi mest eftir
í lífinu, svaraði hann --------------
klökkur: „Ég vildi óska
ég hefði verið drepinn í
stríðinu.“ Að deyja fyrir
land sitt var mesta sæmd ____________
sem hann gat hugsað
sér.
Á stríðsárunum gafst honum
næði til að gefa út „Llyfr
Blegywyrd", handrit að velskum
lagabálld frá miðöldum. Hann
þroskaðist ört á þessum örlagatím-
um og áhugaefnin urðu fjölbreytt-
ari. Hann gerðist t.d. mikill áhuga-
maður um refaveiðar og húsagerð-
arlist, og fékk ást á Indlandi þar
sem hann gegndi lengst af herþjón-
ustu. Indlandsdvölin varð til þess að
hann breytti um stefnu í lífinu.
Hann dreymdi m.a. um að verða
landstjóri á Indlandi. Honum var þó
Ijóst að eini farvegurinn fyrir hann
til slíkrar upphefðar var stjórn-
málabaráttan. Öðrum þræði þess
vegna ákvað hann að leggja
akademískan feril sinn á hilluna.
Þegar Indland hlaut sjálfstæði
1947 varð Powell svo mikið um að
hann festi ekld svefn það kvöldið og
fór út og arkaði um stræti Lundúna
alla nóttina, hugsanir hans á fleygi-
ferð. Þama höfðu átt sér stað tíma-
mót sem í rauninni mörkuðu enda-
lok breska heimsveldisins.
VIÐ lok heimsstyrjaldarinnar
réðst Powell til höfuðstöðva
íhaldsflokksins og voru sam-
starfsmenn hans þar Reginald
Maudling og Ian Macleod sem báðir
áttu eftir að setja mikinn svip á
bresk stjórnmál eftirstríðsáranna.
Þeir þremenningar unnu með R.A.
Butler að því endurnýja stefnuskrá
pg endurskipuleggja allt starf
íhaldsflokksins sem beðið hafði af-
hroð í kosningunum 1945. Hin nýja
stefna fólst m.a. í því að flokkurinn
gerði öflugt velferðarkerfi að bar-
áttumáli sínu.
Powell fór fyrst í framboð fyrir
íhaldsflokkinn í aukakosningum í
tryggu Verkamannaflokkskjördæmi
1947 og það gekk ekki þrautalaust
að fínna honum þingsæti. Honum
var hafnað 19 sinnum áður en hon-
um var loks boðið sæti í kjördæm-
inu Suðvestur-Wolverhampton, þar
sem hann hafði sigur í kosningunum
1950 og settist á þing, 38 ára gam-
all. Tveimur áram seinna gekk hann
að eiga konu sínu, Pamelu, sem
hann hafði kynnst á skrifstofu
íhaldsflokksins.
Það tók Powell nokkurn tíma að
fóta sig á þingi og það var ekki fyrr
en 1955 sem honum loks bauðst að
verða aðstoðarráðherra. Þegar
Macmillan varð forsætisráðherra
1957 var Powell gerður að aðstoðar-
fjármálaráðherra og hafði yfiram-
sjón með fjárlagagerðinni. Hann
var sem fyrr segir ákafur fylgis-
maður frjáls markaðskerfis og vildi
nú bregða niðurskurðarhnífnum á
loft í ríkisgeiranum, auk þess sem
hann lagði höfuðkapp á að ekki væri
ýtt undir verðbólgu. Macmillan
hafði ekki þungar
áhyggjur af verðbólgu-
þrýstingi og þegar hann
neitaði að lækka útgjöld
til félagsmála og al-
mannatrygginga um 50 ____________
milljón sterlingspund,
afréð Powell að segja af sér ásamt
fjármálaráðherranum Peter
Thorneycroft og öðrum aðstoðar-
ráðherra.
Afsögn Thorneycrofts og aðstoð-
armanna hans vakti mikla athygli
og hafa ýmsir talið hana vatnaskil í
sögu íhaldsflokksins, því þá hafi
áhrifamenn innan flokksins loks
tekið opinberlega afstöðu gegn
þeirri efnahagsstefnu í anda Key-
nes-verja sem ríkisstjórnir Verka-
mannaflokksins og Ihaldsflokksins
höfðu fylgt frá því í stríðinu.
Powell studdi samt ríkisstjómina
Hann var
fórnarlamb
eigin rökvfsi
„Eg viidi óska
ég hefði verið
drepinn í
stríðinu“
dyggilega á þingi, en vakti næst
þjóðarathygli þegar hann gagn-
rýndi stjómvöld harðlega fyrir að
standa ekki vörð um mannréttindi
þegna sinna í Keníu rétt eins og á
Bretlandi. Þá hafði spurst um
hroðalegar aðfarir breskra fanga-
varða í Hola-búðunum í Keníu.
Powell vildi að málið væri rannsak-
að í þaula og þeim refsað sem
ábyrgðina bæra:
--------- „Við getum ekki sagt
að við ætlum að hafa
afrískar siðferðisreglur í
Afríku, asískar í Asíu og
ef til vill breskar hér
heima. Það er ekki í okk-
ar valdi að ákveða slíkt. Við verðum
að vera sjálfum okkur samkvæm
hvar sem við erum. Við getum ekld,
við megum ekki, og allra síst í Af-
ríku sætta okkur við annað en
fyllstu siðferðiskröfur hvað varðar
ábyrgð á gerðum okkar.“
Tveir af mestu ræðuskörungum
breskrar þingsögu á seinni hluta
tuttugustu aldar, Roy Jenkins og
Denis Healey, segja báðir að þessi
ræða Powells sé ein sú eftirminni-
legasta, ef ekki sú besta, sem þeir
hafi heyrt í breska þinginu; Healey
kvað ræðuna hafa haft að geyma
allan siðferðiseldmóð og mælsku-
þrótt Demosþenesar.
Árið 1960 komu Thomeycroft og
Powell aftur inn í ríkisstjórnina,
Powell sem aðstoðarheilbrigðisráð-
herra. Þrátt fyrir frjálshyggjuskoð-
anir sínar, var Powell engu að síður
fylgjandi velferðarkerfinu. Hann
vildi hins vegar hafa taumhald á út-
þenslu þess. Þá vildi hann færa vel-
ferðarþjónustu heim í hérað og gera
hana eins sveigjanlega og mögulegt
væri þannig að hún svaraði þörfum
þeirra sem mest þyrfti á henni að
halda á hverjum tíma. Hann var á
móti bótum sem væra öllum ætlað-
ar og vildi að ríkið skipti sér ekki af
hjálpar- og góðgerðarstarfi sem
einkaaðilar gætu sinnt.
Powell hafði alla tíð hina mestu
vantrú á „ríkinu“ og Iét einhverju
sinni svo um mælt: „Sé tjaldinu lyft
reynist „ríkið“ vera lítill hópur
skeikulla manna í Whitehall, sem
reyna að geta sér til um framvind-
una með ágiskunum byggðum á
pólitískum fordómum og flokksholl-
ustu og vinna að áætlun sem hag-
fræðingar hafa dregið uppúr skúff-
um fortíðarinnar."
Árið 1960 varð Powell loks full-
gildur ráðherra og tók að sækja rík-
isstjórnarfundi, eftir nótt hinna
löngu hnífa þegar Macmillan vék
sjö ráðherrum úr stjórn sinni. Mála-
flokkur Powells var sem fyrr heil-
brigðismálin. Powell varð fljótt
meðal kunnustu og áhrifamestu
ráðherra stjórnarinnar, en seta
hans í ríkisstjóminni varð ekki löng.
Þegar Macmillan veiktist og afréð
að segja af sér haustið 1963, studdi
Powell sinn fyrrverandi yfirmann
„Rab“ Butler í formannsslagnum
sem fór að mestu fram fyrir luktum
dyrum. Þegar ljóst varð að Alec
Douglas-Home var sigurvegari í því
baktjaldamakki, taldi Powell sig
ekki geta þjónað honum vegna
stuðningsins við Butler.
Eftir ósigur íhaldsflokksins í
kosningunum 1964, varð Powell
talsmaður flokksins í samgöngumál-
um í skuggamálaráðuneyti Homes.
Hann tók nú að boða frjálshyggju-
sjónarmið sín af fullum krafti, fór
um landið þvert og endilangt og tal-
aði jafnan fyrir húsfylli. Powell
trúði fast á frjálsan
markað og þakkaði
Drottni fyrir kapítal-
ismann, sem hann taldi
djúpvitrasta og árangurs-
_________ ríkasta kerfi sem mann-
kynið hefði fundið upp til
að hafa sem mest gagn og not af
hæfileikum mannanna og auðlind-
um jarðar. Hann taldi frjálst mark-
aðskerfi nauðsynlega forsendu
frjáls þjóðfélags. Hann barðist, sem
fyrr segir, fyrir stórfelldum niður-
skurði ríkisútgjalda, miklum skatta-
lækkunum og einkavæðingu í stór-
um stíl, auk fljótandi gengisskrán-
ingar. Hann var andvígur allri áætl-
unargerð á vegum ríkisins í efna-
hagsmálum. Hann hélt því fram að
verkalýðsfélög hefðu óbeint haft í
för með sér lélegri lífskjör félaga
sinna. Hann sagði að orsök verð-