Morgunblaðið - 15.03.1998, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 15. MARZ 1998 29
bólgu væri einfaldlega að það væri
prentað of mikið af peningaseðlum
og ríkisstjórnir bæru því alla
ábyrgð á verðbólgu. Bók hans með
ræðum frá þessum árum (Freedom
and Reality) þótti ýmsum síðar
verðug stefnuskrá fyrir Thatcheris-
mann.
En Powell var þó fyrst og fremst
sjálfs sín maður. í menntamálum
var hann um margt á öndverðum
meiði við Keith Joseph sem snerist
til frjálshyggju á Heath-árunum og
var einskonar andlegur leiðtogi
Thatcherismans. Powell vildi t.a.m.
ekki tengja menntun við atvinnulíf-
ið, heldur taldi góða menntun ein-
kenni á siðuðu mannfélagi. Hann
kallaði það „barbarisma" þegar
Keith Joseph hvatti ungt fólk til að
forðast háskólanám sem ekki væri
„gagnlegt" fyrir atvinnulífið.
Þegar Home sagði af sér 1965,
tók Powell þátt í leiðtogakjörinu, en
fékk einungis 15 atkvæði af 298.
Edward Heath var öruggur sigur-
vegari. Heath gerði Powell að tals-
manni flokksins í vamarmálum,
þrátt fyrir að Powell hefði aldrei
verið honum sérlega velviljaður. En
Powell gat ekki fylgt flokkslínu.
Hann tók nú að halda ræður um
nauðsyn þess að draga stórlega úr
hemaðarumsvifum Breta, sem féll
ekki í góðan jarðveg meðal margra
flokksmanna hans. Powell var jafn-
framt tregur að sækja Bandaríkja-
menn heim, en vamarsamstarf
Breta og Bandaríkjanna var mjög
náið á þessum ámm. Powell gast
aldrei að Bandarfkjamönnum og
fannst nóg um áhrif þeirra í Vestur-
Evrópu á eftirstríðsárunum.
Reyndar kenndi hann Bandaríkjun-
um um fall breska heimsveldisins.
Þá var Powell mjög andvígur því að
Bretar legðu Bandaríkjunum nokk-
urt lið í Víetnam-stríðinu og var þar
enn á öndverðum meiði við marga
flokksmenn.
Við sjálfstæði Indlands hafði
Powell orðið ljóst að heimsveldis-
hugmyndir hans heyrðu til liðnum
tíma og var hann uppfrá því sem oft
er kallað „Little Englander", eða
einskonar breskur einangmnar-
sinni. Hann leit svo á að þaðan í frá
hefði Bretland í rauninni ekki aðra
hernaðarhagsmuni en að verjast
árás frá meginlandi Evrópu og því
ættu umsvif og skipulag breska
hersins að taka mið af því eingöngu.
Þá hafði hann rómantískar hug-
myndir um Rússland og áttaði sig
aldrei fyllilega á þeirri ógn sem
vestrænu lýðræðinu stafaði af út-
þenslu sovét-kommúnismans.
A* RIÐ 1968 batt Powell í raun-
inni sjálfur enda á pólitískan
frama sinn með frægri ræðu
þar sem hann varaði við afleiðingum
innflytjendastraumsins til Bret-
lands. Þetta var á fundi íhalds-
flokksins í Birmingham. Powell
sagði að það væri ekki aðeins kom-
inn tími til að stöðva straum inn-
flytjenda til landsins, heldur yrði að
vinda bráðan bug að þvi að senda þá
innflytjendur sem þegar væm
komnir aftur til heimalands þeirra.
Powell benti á geysihátt hlutfall
innflytjenda af íbúum í miðbæjum
stærstu borga Bretlands og sagði
„brjálæðislegt" að stemma ekki
stigu við þessari þróun sem myndi
óhjákvæmilega breyta þjóðemisein-
kennum landsmanna. Hann sagði að
stefna ríkisstjórnar Harolds Wil-
sons í innflytjendamálum minnti á
„þjóð sem kepptist við safna í bál-
köst síns eigin líkbáls". Powell lýsti
framtíð þjóðar sinnar með því að
taka sér í munn orð Virgils um Tí-
berána löðrandi í geysimiklu blóði.
Ræða þessi olli miklu fjaðrafoki
meðal stjómmálamanna. Heath vék
Powell umsvifalaust úr skugga-
málaráðuneytinu og sakaði hann um
kynþáttahatur. Powell sjálfur not-
aði aldrei orðið „kynþáttur" og
kvaðst raunar aldrei hafa botnað í
merkingu þess. En breskur almenn-
ingur sýndist taka ummælum
Powells með fögnuði. Hafnarverka-
menn í London fóm í sérstaka
göngu til þinghússins honum til
stuðnings. Þá mun Powell hafa
borist á annað hundrað þúsund
stuðningsbréfa frá kjósendum.
James Prior, sem var aðstoðarmað-
ur Edwards Heaths á þessum ár-
ENOCH Powell var með mestu ræðuskörungum. Hér reynir hann að
sannfæra nemendur í Reading-háskóla 1968 um ágæti máls síns.
um, sagði síðar að 95% af þeim bréf-
um sem Heath hefðu borist vegna
málsins hefðu verið harðorð mót-
mæli vegna brottvikningar Powells.
En í röðum stjómmálamanna var
Powell nú persona non grata. Það
skipti engu máli hvað almennir
kjósendur héldu, Powell hafði sagt
það sem enginn stjómmálamaður
mátti segja og fyrir það var hann
útskúfaður.
Það var því ekkert pláss fyrir
Powell í ríkisstjóm Heaths sem tók
við völdum 1970, enda þótt Heath
hefði unnið kosningamar með því
m.a. að boða harða frjálshyggju-
stefnu í efnahagsmálum og að ræð-
ur Enoch Powells síðustu dagana
fyrir kosningarnar hafl vakið svo
mikla athygli að sumir telja að þær
hafi haft afgerandi áhrif á úrslit
kosninganna. Þegar Heath-stjórnin
sneri við blaðinu 1972 og tók upp at-
vinnu- og launastefnu í anda Verka-
mannaflokksins og að greiða fyrir
kjarasamningum með margvísleg-
um félagsmálapökkum kostuðum úr
ríkissjóði, kvaðst Powell hafa velt
fyrir sér hvort Heath væri lengur
„með öllum mjalla“ - og gerðist
hann nú harður andstæðingur He-
ath-stjómarinnar. Það var þó Evr-
ópusamruninn sem gerði útslagið
fyrir Powell sem íhaldsþingmann.
Árið 1950 hafði hann lýst yfir
andstöðu við Schuman-áætlunina
sem lagði drög að hinu uppmnalega
Evrópubandalagi. í tíð Heath-
stjómarinnar leiddi Powell and-
stöðu íhaldsmanna við inngöngu
Bretlands í Efnahagsbandalag Evr-
ópu, eins og það hét þá. Hávær
partur af Verkamannaflokknum var
jafnframt andvígur inngöngunni í
EBE, en ýmsir íhaldsþingmenn
sem vom á báðum áttum fylgdu
stjóminni þegar til kastanna kom
eftir að Heath hafði hótað að segja
af sér ef inngangan yrði ekki sam-
þykkt. Fyrir kosningamar 1974
sagði Powell sig úr íhaldsflokknum.
Hann leit svo á að flokkurinn hefði
svikið þjóðina með inngöngunni í
Efnahagsbandalag Evrópu. Og
Powell gekk svo langt að hann
hvatti landsmenn sína til að styðja
Verkamannaflokkinn. Hefur löng-
um verið talið að sú hvatning
Powells hafi ráðið úrslitum í þessum
tvísýnu kosningum. Powell tók virk-
an þátt í kosningabaráttunni þótt
hann ætti ekki möguleika á sigri og
á kosningafundi þremur dögum fyr-
ir kosningar var kallað til hans:
„Júdas! Júdas!“ Powell svaraði um
hæl: „Júdas fékk borgað! Júdas
fékk borgað! Ég fómaði mér!“
Fórnin fólst í því að hann hafði í
raun afsalað sér þingmennsku og
hugsanlegum frama í stjórnmálum.
Alan Clark, dagbókarhöfundur-
inn frægi sem nú er sestur aftur á
þing, kallar það mesta afrek
Powells að hafa tryggt fall Heaths!
Ef stjórn Heaths hefði ekki fallið í
kosningunum 1974, hefði pólitíska
landslagið gerbreyst: „Enginn hefði
nokkm sinni heyrt um Margaret
Thatcher. Og Bretland væri nú eins
litlaust og lítilfjörlegt og Danmörk"!
Kosningadaginn 1974 gekk
Powell til hvílu um ellefuleytið svo
sem vani hans var og vissi því ekki
um ófarir Heaths fyrr en um morg-
uninn þegar hann fékk blaðið sitt
inn um bréfalúguna. Hann brást svo
glaður við tíðindunum að hann fékk
sér heitt bað og söng þar hástöfum
Te Deum, latnesku helgibænimar, í
fögnuði sínum.
Powell gerði nú ráð fyrir að geta
horfið aftur á vit fomfræðanna, auk
þess sem hann hugðist vinna að bók
um verk Shakespeares, sem hann
taldi að væra ekki skrifuð af einum
manni heldur hefðu margir lagt í
púkkið. En fyrir haustkosningamar
sem Wilson forsætisráðherra
Verkamannaflokksins efndi til 1974,
var Powell boðið að fara fram í
nafni Ulster-flokksins í Belfast og
hafði hann sigur og settist þá á þing
á nýjan leik. Hann sat síðan á þingi
fyrir Ulster-flokkinn til 1987, en þá
féll hann og var þingsetu hans þar
með lokið.
Powell þótti duglegur þingmaður
fyrir Ulster-flokkinn og kjördæmi
sitt sem hann heimsótti á tveggja
vikna fresti. Á gamalsaldri taldi
hann það sitt mesta afrek að hafa
stuðlað að því að hafa aukið þing-
mannafjölda Ulsters við kosning-
amar 1983, en Callaghan-stjórnin
hafði samþykkt það þegar henni
reið á stuðningi Ulster-manna á
þinginu 1979. Meðal þingmála, ann-
arra en þeirra sem sérstaklega
snertu Norður-írland, vakti barátta
Powells fyrir að tilraunum með fóst-
ur væri hætt mikla athygli, enda
talaði hann þar eins og svo oft áður í
takt við almenningsálitið. Powell
tók það nærri sér þegar hann féll af
þingi. Hann fór nú að skrifa reglu-
lega í blöð og þiggja boð um að
koma fram í umræðuþáttum í út-
varpi og sjónvarpi og varð þannig
kunnur meðal ungs fólks. Þá ferðað-
ist hann vítt og breitt og hélt ræður.
Síðustu árin þjáðist hann af Parkin-
son-veiki. Hann lést 8. febrúar sl„
85 ára gamall.
ENOCH Powell var einstak-
lega hæfileikaríkur maður.
Hann var m.a. fomfræðing-
ur, hermaður, biblíufræðingur,
tungumálagarpur, þingmaður,
mælskumaður, rithöfundur og
skáld. Útgáfur hans á Þúkýdídesi
og Heródótusi hafa verið lesnar í
breskum háskólum fram á þennan
dag. Hann gaf út fjórar Ijóðabækur
á yngri árum, þá síðustu 1951, sem
hafði að geyma 32 ljóð um óendur-
goldna ást. Þá skrifaði hann bók um
breskt þjóðerni, ævisögu Josephs
Chamberlains, og gaf út þrjú rit-
gerðasöfn. Hann þótti með fróðustu
mönnum um sögu kirkjubygginga.
Þá var Powell mikill trúmaður og
skrifaði bók um textafræði Biblí-
unnar og lærði í því skyni hebresku.
Powell hafði aldrei eigin skrif-
stofu í breska þinghúsinu, kvaðst
vel geta unnið á bókasafni þingsins.
Hann fór allra sinna ferða með neð-
anjarðarlestinni í London og var
kunnugleg sjón á „District“-línunni
milli Westminster og Sloan Square,
sem var heimastöð hans - í sínum
dökka frakka og með mjúkan flóka-
hatt á höfði með stuttum uppbrett-
um börðum. Hann var óhræddur við
að setja heimilisfang sitt og síma-
númer í uppflettirit, þótt hreinskilni
hans hefði bakað honum marga
óvildarmenn, ef ekki hatursmenn,
einkum í röðum æsingamanna í
kynþáttamálum.
Einhverju sinni var hann spurður
hvort hann væri hamingjusamur og
svaraði: „Óhamingja, rétt eins og
grátt hár, er partur af lífinu. Ég er
eins hamingjusamur og mannlegar
kringumstæður leyfa.“
Á gamalsaldri sagði hann í
blaðaviðtali: „Ég hef lifað tíma sem
hafa þróast á þann veg að hug-
myndir mínar em orðnar samofnar
almennum þankagangi manna,
partur af almennri tísku. Það er
mikil reynsla, eftir að hafa fómað
svo miklu, að finna að fólk í öllum
stéttum er almennt þeirrar skoð-
unar að Evrópusambandið er gjör-
samlega ósamrýmanlegt þingræð-
inu eins og við höfum þekkt það.“ Á
síðustu æviárunum fannst honum
þjóð sín vera að snúast gegn Evr-
ópusamrunanum, rétt eins og þjóð-
in hafði snúist gegn friðþægingar-
stefnunni 1938-9.
Hann fjallar á einum stað um
samband stjómmálamanns og kjós-
enda og segir frá fólkinu sem gjarn-
an viki sér að honum á götu og
segði: „Þakka þér fyrir það sem þú
hefur gert.“ Og Powell kveðst þá
hafa hugsað með sjálfum sér: „Það
sem ég hef gert! Hvað hef ég gert?“
En þá hafi runnið upp fyrir honum
að fólkið lagði að jöfnu það sem sagt
var og það sem gert var. Ummæli
urðu þannig að verknaði. Powell
sagði sjálfur: „Eitt af því sem fólk
vill, sem því finnst vanta, er að ein-
hver leggi því orð í munn. Fólk vill
heyra vonir sínar kristallast í orð-
um, jafnvel að þær séu ýktar, og
vonimar þannig gerðar áþreifanleg-
ar. Fólk vill heyra laglínu sem það
getur blístrað, laglínu sem hefur
einhverja merkingu í lífi þess og lífi
ættjarðarinnar."
Hann trúði fast á gildi áróðurs.
Hann sagði að ef hamrað væri á góð-
um málstað nógu lengi, kæmist hann
til skila. Hann talaði um hugará-
stand þjóðarinnar í þessu sambandi
og sagði að það væri eins og fólk
smitaðist af áróðri. En samspil hug-
mynda og hugarástands þjóða væri
mjög flókið fyrirbæri - og ómögulegt
væri í rauninni að átta sig á því hvað
gerði það að verkum að skoðun eða
hugarástand þjóða breyttist eða
sveiflaðist til í tímans rás.
Rökvísi Powells var hvort tveggja
aðall hans sem stjómmálamanns og
meginágalli. Ian Macleod vék ein-
hverju sinni að Powell með þessum
orðum: ,A.umingja Enoch á barmi
örvæntingar vegna miskunnarleysis
eigin rökvísi"! Einum þræði var
Powell í rauninni ekkert annað en
smásmugulegur lærdómsfauskur.
Og Denis Healey hittir naglann á
höfuðið þegar hann segir í endur-
minningum sínum: „í stjómmálum
eins og í lífinu er rökrétt niðurstaða
venjulega reductio ad absurdum."
Það er samdóma álit þeirra sem
fylgdust með Enoch Powell að hann
hafi aldrei gert neitt í stjómmálum
til þess beinlínis að upphefja sjálfan
sig eða til að auka framavonir sínir.
Hann breytti ávallt samkvæmt sam-
visku sinni og hafði kjark til að
standa einn gegn tíðarandanum. Á
seinni ámm hefur Powell og mál-
flutningur hans verið mjög affluttur
af vinstri mönnum og rétttrúar-
mönnum í kynþáttamálum. Powell á
náttúrlega að hafa verið hinn mesti
afturhaldsseggur og kynþáttahat-
ari. Þá er horft framhjá því að
Powell lagði ekki síður stjómmála-
heiður sinn að veði þegar hann
barðist fyrir jafngildi mannréttinda
í Bretlandi sem í Keníu, að bann við
hómósexúalíteti væri afnumið, að
hengingar væm afnumdar, að hætt
yrði að framleiða kjamorkuvopn, en
þegar hann varaði við afleiðingun-
um af takmarkalausum innflutningi
fólks af framandi þjóðemi til Bret-
lands. Gagnsleysi hinnar leiðigjömu
tilhneigingar vinstri manna að
draga fólk sífellt í dilka og setja á
það merkimiða, var algert í tilfelli
Enochs Powells. Hann var fyrst og
fremst sér á parti, gerði það eitt
sem samviska hans bauð, og var í
mörgu efni hvorki til hægri né
vinstri - rödd hans var sjálfstæð.
Það er til marks um áhrif Enochs
Powells á samtíð sína í Bretlandi að
það hafa verið skrifaðar um hann á
annan tug ævisagna, sú nýjasta
kom út á síðasta ári og a.m.k. ein er
nú í smíðum. Samt sem áður var
Powell mörgum ráðgáta. „Allt frá
því hann settist á þing hefur þáð
verið hlutskipti gáfaðra þingmanna
að botna ekkert í Enoch Powell!"
sagði Michael Foot einhverju sinni.
Powell var óútreiknanlegur einmitt
vegna þess hversu staðfastur hann
var. Mannfólkið breytist en heimur-
inn er samur, sagði hann sjálfur.
Enda þótt stjómmál séu sannar-
lega list hins mögulega og takmark
stjórnmálamannsins sé að ná völd-
um og nota völdin til að hrinda boð-
skap sínum í framkvæmd, þá er
mjög nauðsynlegt að það séu jafn-
framt til stjórnmálamenn annarrar
gerðar, sem ekki eru fyrst og
fremst að keppa um frama, heldur
ekki síður að halda fram tilteknum
málstað á hverju sem gengur. Það
er fjarri lagi að kalla Enoch Powell
mislukkaðan stjórnmálamann
vegna þess að hann hafi aldrei
komist til þeirra metorða sem hann
hafði burði til. Hann hafði meiri
áhrif á þjóð síns, góð eða vond, en
flestir þeirra samtíðarmanna hans
sem gegndu háum embættum - og
við andlát siþt var hann kvaddur
sem einn af risum breskrar þing-
sögu á þessari öld.