Morgunblaðið - 15.03.1998, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 15. MARZ 1998 37 '
;
l
!
HÆTTUR AF VÖLDUM JARÐSKJÁLFTA - GREIN 5
Jarð-
skjálftaspá
Mælingar sem miða að jarðskjálftaspám eru dýr-
ar, segir Ragnar Stefánsson, og nauðsynlegar
rannsóknir krefjast mikils mannafla.
LENGI hefur mannkynið
óskað þess að hægt væri
að spá fyrir um stóra
jarðskjálfta, alla vega sá
hluti mannkynsins sem
býr á jarðskjálftasvæðum. Lengi
hafa margir haldið því fram að það
muni aldrei verða mögulegt. Ham-
farir náttúrunnar séu ófyrirsjánleg-
ar. Það er reyndar ekkert ofsalega
langt síðan menn sögðu þetta sama
um möguleika veðurspárinnar.
Það varð mjög til að auka mönnum
bjartsýni á að jarðskjálftaspár væru
mögulegar þegar Kínverjum tókst
að spá fyrir um jarðskjálfta með
stuttum fyrirvara undir borginni
(Haicheng) árið 1975. Borgin var
rýmd og tugum þúsunda manna var
bjargað undan hamförunum. Þetta
byggðist á langri og vel skráðri sögu
Kínverja. Þúsund ára gamall atburð-
ur endurtók sig, og Kínverjar
greindu árið 1975 sams konar und-
anfara hættulegs jarðskjálfta eins og
þeir þekktu úr sögunni.
Þetta jók mjög trú manna á að
jarðskjálftaspár væru mögulegar.
Að vísu varð annar jarðskjálfti á
svipuðum slóðum í Kína aðeins ári
síðar, sem Kínverjum tókst ekki að
spá fyrir um og manntjón varð ógn-
arlegt. Nokkrum sinnum síðan hefur
mönnum tekist að gefa út gagnlegar
viðvaranir vegna aðsteðjandi
skjálfta. Miklu oftar hafa stórir jarð-
skjálftar brostið á fyrirvaralaust.
Smám saman hefur sú stefna rutt
sér til rúms í sambandi við jarð-
skjálftaspár að ekki dugi að vænta
þess að atburðarásir fyrri tíma end-
urtaki sig, heldur verði menn að
rannsaka miklu betur eðli jarð-
skjálfta og reyna að skilja þá betur
til að geta hugsanlega sagt fyrir um
þá.
Spárannsóknir á Islandi
Þegar ég ræði hér um rannsóknir
sem miða að jarðskjálftaspám á ég
við rannsóknir sem almennt miða að
því að geta sagt til um það með vax-
andi nákvæmni hvar, hvernig og
hvenær hættulegur jarðskjálfti muni
eiga sér stað:
1) Hvar má búast við að næsti
stóri jarðskjálfti verði? Þá er átt við
með kílómetra eða fárra kílómetra
nákvæmni, vegna þess að þar er
einmitt næst upptökunum sem áhrif-
in verða mest, þar sem sprungur
geta t.d. opnast.
2) Hvernig mun jörðin byltast?
Hversu stór verður jarðskjálftinn og
hversu mikil og hvernig verður
hreyfíngin á hverjum stað?
3) Hvenær verður jarðskjálftinn?
Þá er haft í huga sérstaklega að unnt
verði að gefa út gagnlega viðvörun
um aðsteðjandi hættu, t.d. með
klukkustunda eða daga fyrirvara.
Það hefur verið mat okkar hér-
lendis sem staðið höfum fyrir rann-
sóknarverkefnum á sviði jarð-
skjálftaspár að við munum smám
saman geta nálgast svör við spum-
ingunum hér að ofan með ítarlegum
og alhliða rannsóknum á eðli og að-
draganda jarðskjálfta, sem og á eðli
skorpuhreyfmgar á jarðskjálfta-
svæðunum og umhverfis þau.
Það hefur eflt trú okkar á að ein-
hvers konar jarðskjálftaspá verði
möguleg hér á landi að dæmi eru um
það í sögunni að forskjálftar hafi
fundist á undan stórum skjálftum.
MÆLINGAR á litlum jarðskjálftum og spennubreytingum sem urðu í
tengslum við jarðskjálfta af stærðinni 5,8, sem varð í Vatnafjöllum, suður af
Heklu, árið 1987. Sýndar eru mælingar 4 klukkustundir fyrir jarðskjálftann
og 24 klukkustundir eftir hann. Það skal tekið fram að um langt skeið höfðu
hvorki mælst þarna jarðskjálftar né þensla fyrr en eins og kemur fram á
myndinni, tveimur og hálfri klukkustund á undan aðal skjálftanum.
Forskjálftar eru sýndir með rauðum punktum, aðalskjálftinn með gulri
stjörnu, en eftirslgálftarnir með grænum punktum.
Samfellda ferlið sýnir spennubreytingu eða þenslu eins og hún mældist i
borholu við Búrfellsstöð sem er 20 km frá skjálftaupptökunum. Lítils háttar
spennubreyting byijaði rétt fyrir aðal skjálftann, mjög mikið spennufall
varð í skjálftanum, en eftir aðal skjálftann hélt spennubreytingin svo áfram
í sömu átt og hafði verið á undan honum.
Þessar mælingar eru túlkaðar þannig að sniðgengishreyfing um sprungu
hafi byrjað með forskjálftunum. Brotahreyfing hafi opnað leið upp í
skorpuna fyrir kviku, sem glennti sprunguna í sundur og ýtti þannig undir
að sniðgengishreyfing hófst á allri sprungunni og þar með aðal skjálftinn.
Þetta er mjög mikilvæg niðurstaða og hjálpar til við efla skilning manna á
því hvernig skjálftar geta leyst úr læðingi.
Þá hafa ýmsar mælingar í seinni tíð
sýnt breytingar á undan nokkrum
miðlungsstórum og litlum jarð-
skjálftum.
Mælingar sem miða að jarð-
skjálftaspám eru dýrar og nauðsyn-
legar rannsóknir krefjast mikils
mannafla. Til að útvega fjármagn til
mælinganna höfum við skírskotað til
erlendra samstarfsmanna og stofn-
ana að nýta sér þá náttúrulegu til-
raunastofu sem Island er til að
stunda mælingar og rannsóknir.
Þannig höfum við fengið hingað fjár-
magn og samstarfsaðila. Með þessu
móti og með aðstoð ríkis, sveitarfé-
laga, orkufyrirtækja og Viðlaga-
tryggingar hefur okkur tekist að
byggja upp mælingar og rannsóknir
sem varða jarðskjálftaspár sem
njóta nú mikillar alþjóðlegrar viður-
kenningar.
Mælingar, sem eru mikilvægar
fyrir spárannsóknir, hófust með
jarðskjálftamælingum Veðurstof-
unnar 1927.
Jarðskjálftamælingar urðu smám
saman fullkomnari þegar á leið og
mælistöðvum fjölgaði, bæði á vegum
Veðurstofu og annarra, einkanlega
Raunvísindastofnunar Háskólans.
Aðrar mælingar sem beinlínis vörð-
uðu jarðskjálftaspár voru reglulegar
mælingar á breytingum með tíma á
magni radons í vatni úr borholum,
sem Raunvísindastofnun hóf 1977,
einkanlega á Suðurlandsundirlendi.
Árið 1979 hóf Veðurstofan samfelld-
ar mælingar á þenslu í jarðskorp-
unni með þvi að koma fyrir þenslu-
mælum í 7 borholum á Suðurlandi.
Mælarnir eru steyptir þétt út í berg-
ið og eru næmir fyrir því hvernig
bergið þjappast saman eða þenst út.
Þessar mælingar hafa sýnt fylgni við
miðlungs stóra skjálfta og stundum
forboða á undan þeim, og eru mikil-
vægur þáttur í rannsóknum hér á
landi, sem varða jarðskjálftaspá í
víðum skilningi.
Fyrsta stóra rannsóknarverkefnið
sem hér fór af stað sem miðar að
jarðskjálftaspám var svokallað SIL-
verkefni, sem hófst 1988 á vegum
Norðurlandanna og svo kom
PRENLAB-verkefnið svokallað,
sem hófst 1996 með stuðningi Evr-
ópusambandsins. Þessum verkefnum
og árangri þeirra verður lýst í næstu
köflum.
Heimildir:
Um aðdraganda VatnaQallaskjálftans er
byggt á grein eftir Kristján Ágústsson, Alan
Linde og Ragnar Stefánsson sem birtist á
bls. 175-180 í bókinni „Seismology in
Europe“ sem er safn erinda sem flutt voru á
ráðstefnu ESC í Reykjavík 9.-14. september
1996, og gefín út á vegum Veðurstofu ís-
lands, umhverfisráðuneytisins og Háskóla
íslands 1996. í sömu bók á bls. 247-253 er
yfirlitsgrein eftir Sigurjón Jónsson og Pál
Einarsson um rannsóknir á breytingum á
radoni í borholum á undan jarðskjálftum á
Suðurlandi.
1
Dagbók
Háskóla
íslands
DAGBÓK Háskóla íslands 16.-21.
mars 1998. Allt áhugafólk er vel-
komið á fyrirlestra í boði Háskóla
Islands. Dagbókin er uppfærð
reglulega á heimasíðu Háskólans:
http://www.hi.is
ÞriðjudagTirinn 17. mars:
Brynhildur Sigurðardóttir heim-
spekinemi flytur rabb á vegum
Rannsóknastofu í kvennafræðum
kl. 12 í stofu 201 í Odda sem hún
nefnir „Stelpur og strákar í nátt-
úrufræðistofunni. Veitir heimspeki
betri tengsl við námsefnið?"
Miðvikudagurinn 18. mars:
Sigurlaug Eðvaldsdóttir fiðlu-
leikari og Helga Þórarinsdóttir
vióluleikari flytja verk eftir Johann
Halvorsen og W.A. Mozart á há-
skólatónleikum kl. 12.30 í Norræna
húsinu. Aðgangur 400 kr. Ókeypis
fyrir handhafa stúdentaskírteinis.
Dýralæknamir Eggert Gunnars-
son og Sigurður Sigurðarson á
Keldum flytja fyrirlestur sem þeir
nefna: „Smitandi hitasótt í hross-
um“. Greint verður frá niðurstöð-
um rannsókna á hitasótt sem herj-
ar á hross hér á landi um þessar
mundir. Fyrirlesturinn verður
fluttur í bókasafninu í Tilraunastöð
Háskóla Islands í meinafræði á
Keldum kl. 12.30.
Fimmtudagurinn 19. mars:
Þórarinn Sveinsson, lífeðlisfræð-
ingur og dósent í sjúkraþjálfun,
flytur fyrirlestur sem nefnist
„Vinnuþolspróf; fræðilegur bak-
grunnur og notagildi aðferða sem
meta afkastagetu og úthald einstak-
linga.“ Fyrirlesturinn er fluttur í
málstofu í læknadeild sem haldin er
í sal Krabbameinsfélags Islands,
Skógarhlíð 8, efstu hæð kl. 16.00.
Föstudagurinn 20. mars:
Sveinn Aðalsteinsson, tilrauna-
stjóri Garðyrkjuskóla ríkisins, flyt-
ur fyrirlestur í málstofu í líffræði í
stofu G-6, Grensásvegi 12. kl. 12.20
sem hann nefnir: „Plöntulífeðlis-
fræði í ylrækt.“
Bergljót Magnadóttir, sérfræð-
ingur á Tilraunastöðinni á Keldum,
flytur fyrirlestur sem hún nefnir
„Sykruþáttur fiskamótefna - gerð
og hlutverk" í málstofu efna-
fræðiskorar, húsi VR-II við Hjarð-
arhaga kl. 12.20-13.00
Sten Vikner, háskólakennari frá
Stuttgart, flytur fyrirlestur í boði
Islenska málfræðifélagsins kl.
20.30 í Skólabæ. Fyrirlesturinn
verður fluttur á ensku og ber heit-
ið: „The Interpretation of Object
Shift, Optimality Theory and
Minimalism.“
Ráðstefna um krabbameinsrann-
sóknir í fundarsal Krabbameinsfé-
lagsins við Skógarhlíð 20. - 21. mars
haldin í samvinnu við Rannsókna-
stofu Krabbameinsfélags íslands í
sameinda- og frumulíffræði í tilefni
af 10 ára afmæli rannsóknastofunn-
ar. Gestafyrirlesarar kl. 9.35 til
11.55. Snorri Þorgeirsson, National
Cancer Institute, USA „Establis-
hing a cross-talk between mouse
and human genomes: a novel para-
digm for analysing human
neoplasia." Shoukat Dedhar, Divi-
sion of Cancer Biology Research,
Toronto, Canada. „The Integrin-
Linked Kinase (ILK) is a pro-
tooncogene which regulates Epit-
helial to mesenchymal transition
and activates the B-Catenin/Lef-1
Signalling pathway." Curtis C.
Harris, National Cancer Institute,
USA „Molecular carcinogenesis
and epidemiology of human
cancer.“ Laugardaginn 21. mars er
fjallað um erfðafræði brjósta-
krabbameina og erfðabreytingar í
ýmsum krabbameinum. Ráðstefn-
an er opin öllum áhugamönnum um
krabbameinsrannsóknir. Þátttöku-
gjald er 1000 kr., 500 kr. fyrir stúd-
enta og 250 kr. fyrir hálfan dag.
Laugardagurinn 21. mars:
Elín Pálmadóttir blaðamaður
segir frá frönskum sjómönnum á
fiskiskipum hér við land á síðustu
öld í fyrirlestri sem hún nefnir:
„Franskir duggarar á íslandsmið-
um.“ Erindið er á vegum Sjávarút-
vegsstofnunar Háskóla Islands í
tilefni af Ári hafsins og verður flutt
í Háskólabíói, sal 4, kl 13.15-14.30.
Stofnfundur Hollvinafélags
heimspekideildar verður haldinn í
hátíðasal og hefst kl. 14 með ávarpi
háskólarektors, Páls Skúlasonar.
Síðan verður stofnskrá félagsins
kynnt og borin undir atkvæði og
formaður kjörinn ásamt stjórn. Að
því loknu flytur Kristján Amason
prófessor fyrirlestur um hrynjandi
íslensks máls.
Sýningar
Stofnun Árna Magnússonar
v/Suðurgötu Handritasýning í
Árnagarði er opin almenningi
þriðjudaga, miðvikudaga og
fimmtudaga kl. 14.00-16.00. Unnt
er að panta sýningu utan reglulegs
sýningartíma sé það gert með dags
fyrirvara.
Landsbókasafn íslands - Há-
skólabókasafn Sigurður Breiðfjörð,
200 ára minningarsýning, 1798-
1998. 7. mars til 30. apríl 1998.
Passíusálmar Hallgríms Péturs-
sonar - frá handriti til samtíðar, 9.
febrúar til 9. apríl 1998.
Námskeið á vegum Endur-
menntunarstofnunar HI vikuna
16.-21. mars:
16.-17. mars kl. 20-23. íslenski
þroskalistinn. Kennarar: Einar
Guðmundsson sálfi'æðingur, for-
stöðumaður Rannsóknastofnunar
uppeldismála, og Sigurður J. Grét-
arsson sálfræðingur, dósent við
Háskóla íslands.
Mán. og mið. kl. 17-19 og lau. kl.
9-13, 16.-28. mars, alls 16 klst. Ný-
tísku aðhvarfsgreining (Modern
Regression). Kennari: Dr. Helgi
Tómasson tölfræðingur.
16. og 17. mars kl 13-16. Næring
bama á leikskóla- og grunnskóla-
aldri. Umsjón: Laufey Steingríms-
dóttir, forstöðumaður Manneldis-
ráðs. Aðrir kennarar eru bama-
læknar, næringaríræðingar, hjúkr-
unarfræðingar og tannlæknir.
11. og 14. mars kl. 8.30-12.30, 13.
mars kl. 13-17. Gerð verkáætlana
með aðstoð tölvu. Kennari: Eðvald
Möller rekstrarverkfr., lektor TÍ
og stundak. HÍ.
16. mars kl. 9-16 og 17. mars kl.
8.30-12.30. Hálka, hálkuspár og
hálkuvarnir. Kennarar: Bjöm
Ólafsson, forstöðumaður þjónustu-
deildar Vegagerðarinnar, Daníel
Árnason, deildarstjóri á þjónustu-
deild Vegagerðarinnar, Sigurður
Skarphéðinsson gatnamálastjóri,
Guðbjartur Sigfússon, deildarstjóri
hjá gatnamálastjóra, Guðmundur
Hafsteinsson veðurfræðingur,
Hreinn Hjartarson veðurfræðingur
o.fl. frá Veðurstofunni. Einnig fyr-
irlesarar frá lögreglu.
17. mars kl. 12.30-16.00 og 18.
mars kl. 8.30-16.00. Samverkandi
virki: Nýr Evrópustaðall - EC 4.
Aðalleiðbeinandi verður R.P.
Johnson, prófessor í bygginga-
verkfræði við University of
Warwick, formaður þeirrar nefnd-
ar sem samdi EC-4-staðalinn.
Honum til aðstoðar verður Bald-
vin Einarsson, verkfræðingur hjá
Línuhönnun hf.
Þri. 17. mars - 7. apr. kl. 20-22
(4x). Arkitektúr - byggingarlist.
Haldið í samstarfi við Arkitektafé-
lag íslands. Umsjón: Sigurbergur
Amason arkitekt. Fyrirlesarar:
Geirharður Þorsteinsson arkitekt,
Pálmar Kristmundsson arkitekt,
Pétur H. Armannsson arkitekt og
Illugi Jökulsson rithöfundur.
18., 19. og 20. mars 1998 kl. 8.30-
12.30. Tcl/Tk-forskriftarmálið.
Kennari: Bjöm Ragnar Bjömsson
reiknifræðingur.
18. og 19. mars kl. 12.30-16.00.
Áhættu-, neyðar- og öryggisstjórn-
un í rekstri fyrirtækja og stofnana.
Kennarar: Elísabet Pálmadóttir,
starfar sem verkfr. hjá Hönnun hf.
við ráðgjöf á sviði umhverfis- og ör-
yggismála, og Dóra Hjálmarsdótt-
ir, starfar sem verkff. hjá Verk-
fræðistofu Sigurðar Thoroddsen á
véla- og iðnaðarsviði, við ráðgjöf
m.a. á sviði neyðarstjómunar og
öiyggismála.
18. og 25. mars og 1. apr. kl.
20.00-22.30. Flutningur máls og
framkoma í ræðustóli. Kennari:
Margrét Pálsdóttir, málfræðingur
og málfarsráðunautur RÚV.
19. mars kl. 9-12. Yfirlitsnám-
skeið um upplýsingalög. Kennari:
Kristján Andri Stefánsson lögfræð-
ingur, deildarstjóri í forsætisráðu-
neyti.
20. mars kl. 9-16. Valdir þættir
um stjómun starfsmannamála.
Kennarar: Ólafur Jón Ingólfsson,
viðskiptafræðingur og starfs-
mannastjóri hjá Sjóvá-Almennum,
og Randver Fleckenstein Ed.s.,
ráðgjafi hjá Forskoti ehf.
f
p
f
-
“I