Morgunblaðið - 15.04.1998, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Allar hliðar Jökuls
Jóhanna Kristjónsdóttir
FYRIR tæpum fímm árum kom út
bókin Perlur og steinar eftir Jó-
hönnu Kristjónsdóttur. Þar segir
höfundur frá hjónabandi sínu og
Jökuls Jakobssonar sem hófst
seint á sjötta áratugnum og varði
í um ellefu ár. Jóhanna er þekkt
fyrir að hafa skrifað skáldsögur,
ferðabækur og ljóð og unnið sem
blaðamaður á Morgunblaðinu f
fjöldamörg ár. Jökull var eijtt af-
kastamesta leikritaskáld á íslandi
en hann lést langt fyrir aldur
fram, fyrir tuttugu árum nú í apr-
fl.
Bókin hefur verið uppseld frá
því árið sem hún kom út og eftir-
spurn eftir henni þónokkur. Því
hefur Jóhanna nýlega endurút-
gefið verkið sjálf í kilju. Jóhanna
hefur einu sinni áður stjórnað
bókaútgáfu heiman frá sér, en
það var þegar liún og Jökull gáfu
út skáldsögu hennar, Ast á rauðu
ljósi, árið 1960.
Jóhanna Kristjónsdóttir er því
hér í sæti höfundar og útgefanda
þegar hún er spurð út í endurút-
gáfu verksins og af hveiju hún sé
BÆKIIR
Siðfræði
FJÖLSKYLDAN OG RÉTTLÆTIÐ
Ráðstefnurit. Ritsljórar: Jón Á.
Kalmansson, Magnús D. Baldursson
og Sigriður Þorgeirsdóttir. 218 blað-
síður. Siðfræðistofnun Háskóla
íslands og Háskólaútgáfan. Reykja-
vík 1997.
HUGTÖKIN fjölskylda og réttlæti
eru viðfangsefnið í úrvali erinda af
ráðstefnu Siðfræðistofnunar sem
haldin var fyrir þremur árum. Til-
gangurinn var sá að fjalla um hlut-
verk, aðbúnað og skipulag fjölskyldu
dagsins í dag, meðal annars hvort
réttlæti ríkti í fjölskyldulífi samtím-
ans, misrétti eða ofbeldi og hvort
réttlátt fjölskyldulíf væri forsenda
góðs þjóðfélags. Höfundar bókarinn-
ar skoða viðfangsefni sitt ýmist af
sjónarhóli heimspeki eða félagsvís-
inda og vekja athygli á vanda fjöl-
skyldunnar og mikilvægi, hver með
sínum hætti.
Róttækar breytingar hafa orðið á
hugmyndum um eðli fjölskyldunnar
og gerir Magnús D. Baldursson
„upplausn hinnar borgaralegu smá-
fjölskyldu" að umtalsefni í grein
sinni. Segir hann meðal annars að
stjómmálamenn hafí verið mun
seinni en fræðimenn að átta sig á
þeim breytingum og að því leyti
misst sjónar á veruleika þeirra sem
þeim sé ætlað að þjóna.
Þá vitnar hann í Hartmut Tyrell
sem talar um „afnám stofnunarein-
kenna smáfjölskyldunnar“ og að
„menningarlegar uppsprettur hjóna-
bandsins séu uppþomaðar“.
Axel Honneth fjallar um aukið
sjálfræði kjamafjölskyldunnar í
grein sinni og hættunni á eyðilegg-
ingu fjölskyldutengsla af þeim sök-
um. Hann nefnir að stofnunin fjöl-
skylda hafi orðið fyrir miklum „hefð-
arrofum" þegar hjónabandið varð
óháð félagslegum og efnahagslegum
væntingum. .Ákvörðunin um að
stofna fjölskyldu verður nú í æ ríkara
mæli bundin af þeim tilfinningum
sem báðir aðilar bera hvor til annars
... böndin byggjast þá einvörðungu á
tilvist jákvæðra tilfinninga, þannig að
ending þeirra ræður alfarið afdrifum
sambandsins." (23)
Axel nefnir að frjálsræði tilfinning-
anna hafi í för með sér aukið einstak-
lingsfrelsi en geti jafnframt leitt til
„duldrar afskiptingar“ sem bitni
einkum á konum og bömum. Að hans
mati vex sú hætta, samfara ístöðu-
lausu háttemi foreldranna, að bömin
annað hvort gleymist tilfinningalega
eða verði leiksoppur erfiðleika í sam-
bandinu. Fari hjónabandserjurnar úr
böndunum geti konumar síðan hæg-
lega orðið fómarlömb ofbeldis.
Halldór Guðjónsson segir í erindi
sínu að fjölskyldan hafi glatað því
hlutverki að vera efnislegt umhverfi
mannsins og efnahagsleg undirstaða
svona óvenju gjafmild á líf sitt og
sögu.
„Ég hef skrifað sögur úr mínu
eigin lífi vegna þess að mér finnst
þær eiga erindi við annað fólk og
líka vegna þess að mig langar til
að hreyfa við viðkvæmum málum
í samfélagi okkar, segja frá hlut-
um sem fólk vill oft á tíðum halda
í þagnargildi. I Perlum og stein-
um talaði ég um áfengisvandamál
fyrrverandi manns míns án þess
að fela nokkuð, af því að ég vissi
að þótt við værum þekkt fólk
væri saga okkar ekki einstök.
Hún gerist kannski í fjórða
hverju húsi og er ekkert sem fólk
á að þurfa að skammast sín fyrir.
I bók minni sem kom út í fyrra og
hét Kæri Keith, tók ég á öðru
vandamáli, nefnilega sambandi
mínu við giftan mann. Það er
nefnilega tabú. Og ef ég hefði
fært þá sögu yfir í skáldsöguform
- sem hefði alls ekki verið svo
erfitt - hefði bókin ekki orðið jafn
hættuleg lögmálum þagnarinnar.
I þjóðfélagi okkar ríkir skamm-
sýni og fordómar fyrir tilfinning-
um og breyskleika okkar mann-
anna en af einhveijum ástæðum
hef ég með aldrinum eignast þor
til að klífa hindranirnar sem
óskráðu lögin setja manni, bæði
til þess að sigrast á eigin hindr-
unuin í sjálfri mér og í von um að
aðrir geti við lesturinn sigrast á
sínum. Ég segi ekki að ég hafi
skrifað þessar bækur af hugsjón,
kannski næstum því.
í Perlum og steinum langaði
mig líka til þess að segja fólki, og
ekki síst börnum okkar Jökuls,
frá öllum liliðum hans. Krakkarn-
ir voru alltaf að heyra skrautleg-
ar sögur af honum sem fyllibyttu
en hann átti miklu fleiri hliðar og
það var sjaldnast fjallað um þær.
Mér fannst hann þess virði að ég
segði frá honum í krók og kima
en ekki með augum goðsögunnar
eða klisjunnar um hann. Og ég
held að mér hafi tekist að auka
t.d. við myndirnar sem krakkarn-
ir okkar áttu af honum. Ári eftir
að bókin kom fyrst út gáfu þau út
heildarsafn leikrita hans og með
frumsýningum Borgarleikhússins
á Dónn'nó í fyrra og Sumarinu 37
fyrir skömmu virðist mér sem
höfundaverk hans og persóna hafi
skiptingu möguleika, tækifæra og
gæða. „Formlegur réttur kvenna til
frelsis verður að finna samsvörun í
athafnai'ými sem er í samræmi við
það frelsi sem karlar búa við. I því
skyni þurfa að koma til aðgerðir sem
búa þannig að fjölskyldunni að hún
geti orðið að réttlátri stofnun.“ (92).
Ástríður Stefánsdóttir vekur at-
hygli á frelsisskerðingu kvenna og
þeirri óréttlátu kröfu samfélagsins
um að konur annist umönnun veikra
fjölskyldumeðlima sem stofnanir
senda heim. „Það verður að leiðrétta
óréttlætið sem felst í því að skerða
frelsi kvenna á þennan hátt. Þessa
ábyi-gð verða konur og karlar að
bera í sameiningu,“ segir hún. (168)
Sigrún Júlíusdóttir bendir hins
vegar á að konur séu ekki einar um
rétt til persónulegs svigrúms innan
fjölskyldunnar. „I rannsóknum mín-
um kemur fram að þetta óréttlæti er
ekki bundið við kyn. Hjá íslenskum
fjölskyldum sem halda velli kemur
fram að vinnukvöð karlanna kemur í
veg fyrir að þeir geti notið eðlilegrar
hvfldar og samskipta við sín eigin
börn. Konurnar í sömu rannsókn
segjast hins vegar vera ánægðar
með svigrúm sitt til persónufrelsis
og með þann tíma sem þær eiga með
bömunum, en óánægja þeirra með
skort á barnagæslu og vannýtta
menntun er engu að síður greini-
leg.“ (185)
I erindi Stefáns Erlendssonar
vitnar hann í Nancy Fraser þar sem
hún segir, samkvæmt Habermas, að
feðraveldið sé innbyggt í markaðs-
þjóðfélagið en ekki tilviljanakennd
aukaafleiðing þar sem meginstofnan-
ir þess eru reistar á grandvelli
kynjaskiptingai'. „Yfirráð karla eru
því ekki forneskjulegar leifai' frá
fyrri tímum eins og kenningin gerir
ráð fyrir, „heldur nútímaleg í sjálfu
sér“ samkvæmt skilningi Habennas,
vegna þess að aðskilnaður launa-
vinnu og ríkisins frá uppeldisstörfum
kvenna og heimilishaldi er ein meg-
inforsenda þeirra," segir hann. (112)
Sem sjá má af þessu stikli steðja
hin fjölbreytilegustu vandamál að
fjölskyldunni og liðsmönnum henn-
ar. Sigríður Dúna Kristmundsdóttir
bendir á að við íslendingar verjum
minna fé til fjölskyldumála en ná-
grannar á Norðui'löndum og Magn-
ús D. Baldursson segh' að afstaða
stjórnvalda til fjölskyldunnar, eins
og hún birtist í lagalegum, efnhags-
legum, félagslegum, og atvinnupóli-
tísku aðgerðum, taki enn þann dag í
dag að miklu leyti mið af hinni hefð-
bundnu fjölskyldugerð.
Af því má vera ljóst að Fjölskyld-
an og réttlætið sé skyldurit á lestr-
arlista nútímalegs stjórnmálamanns
við upphaf nýrrar aldar.
Bókin er auk þess vel upp sett og í
flottri kápu, og mjög vel til þess fall-
in að upplýsa þá sem velta fyrir sér
hvort Fjölskyldan rambi á barmi
gjaldþrots, eða sé hreinlega dauð.
Helga Kr. Einarsdóttir
fengið nýtt endurmat. Nú
sýnist mér sem áhorfend-
ur skilji verk hans á þann
hátt sem þeir skildu þau
ekki þegar þau voru
frumsýnd fyrir þrjátíu ár-
um. Að mörgu leyti held
ég að Jökull hafi verið á
undan sinni samtíð.
Um þessar mundir
stjórna ég því bókaútgáfu
heiman frá mér, hef dreift
bókinni í bókabúðir og
hef svo verið í gamni
mínu að prófa að fara í
hús síðustu kvöld með
bókina. Það er voðalega
gaman og bókinni er vel
tekið. Fólki finnst gaman
að fá höfunda heim til sín
í spjall. En þess utan er ég
á leiðinni til Sýrlands í
stutta ferð en stefni í
Iengri ferð og í nám þang-
að í haust því ég er að
læra arabísku. Ég hef þá
lifsskoðun sem ég vil endi-
lega koma á framfæri við
sem flesta og sérstaklega
konur, að með aldrinum
sé hægt að byija á nýjum
hlutum, ferðast á fram-
andi slóðum og hefja nám. Og síð-
ast en ekki síst að skrifa og gefa
út bækur.“
N$ar bækur
• MÁL og menning hefur
gefið út bókina Ljóðasafn
Tómasar Guðmundssonar.
í fréttatilkynningu stendur:
„Tómas Guðmundsson er eitt
ástsælasta skáld þjóðarinnar
á tuttugustu öld. Hann varð
landskunnur á svipstundu
með annarri ljóðabók sinni,
Fögru veröld, sem kom út í
miðri kreppu árið 1933, þar
sem hann yrkir um fegurð
mannlífsins og Reykjavíkur.
Höfuðstaðurinn hafði til þess
tíma verið kenndur við flest
annað en fegurð, en eftir að
ljóð Tómasar urðu fleyg opn-
uðust augu margra fyrir töfr-
um borgarinnar. Að launum
hlaut hann nafnbótina borgar-
skald.
Ástin og fegurðin í víðum
skilningi eru raunar helstu
yrkisefni Tómasar í flestum
ljóðanna og hárfínn húmor
hans nýtur sín til fullnustu í
léttum og leikandi brag.“
Ljóðasafn Tómasar Guð-
mundssonar hefur að geyma
allar ljóðabækur hans. Ljóða-
safn Tómasar Guðmundsson-
ar er 669 bls., prentað í Sví-
þjóð. Kápuna hannaði Mar-
grét E. Laxness en málverk á
kápu er eftir Louisu Matthí-
asdóttm-. Verð: 3.980 kr.
• VEF mig vængjum þínum
er bænabók eftir Sigurbjöm
Þorkelsson. I bókinni eru
bænir sem
höfundur
hefur orðað
fyrir hvern
morgun og
hvert kvöld
mánaðarins
auk orða úr
Biblíunni til
Sigurbjörn íhugunar.
Þorkeisson Einnig eru í
bókinni göm-
ul og ný kvöldbænavers,
morgunbænavers, borðbænir
og bænin sem frelsarinn
kenndi, Faðir vor. Auk þess
er að finna í bókinni trúar-
játninguna, Boðorðin 10,
gullnu regluna, tvöfalda kær-
leiksboðorðið, óðinn um kær-
leikann, litlu Biblíuna, bæna-
ljóð og -sálma og Biblíulestr-
artöflu.
Þetta er fjórða bók höfund-
ar á jafn mörgum árum.
Útgefandi er höfundur. Vef
mig vængjum þínum er inn-
bundin bók, 100 bls. JJmbrot,
fílmuvinna og prentun: Offset-
þjónustan hf.
Er Fjölskyld-
an dauð líka?
samfélagsins. „Börn
og foreldrar eyða nú
mestu af tíma sínum
utan heimilisins í
umhverfi sem aðiTr
en fjölskyldan hafa
mótað, umhverfi
sem fjölskyldan eða
meðlimir hennar
geta að vísu stund-
um valið en geta
sjaldnast mótað fyr-
ir sig.
Athafnir manna
og bama beinast út á
við og greinast sund-
ur efth' kerfi samfé-
lagsins sem ber at-
hafnimar uppi. Vel-
ferð fjölskyldunnar
allrar og meðh-
manna hvers um sig
byggist fremur á að-
lögun að kerfi sam-
félagsins en auði
fjölskyldunnar,“ seg-
ir hann. (148)
Fjölskyldan og
réttlætið eru um-
fjöllunarefni Vil-
hjálms Árnasonar
og mótun réttlætis-
kenndarinnar innan
fjölskyldunnar. „I
þessu efni er [John]
Rawls á gamalkunn-
um slóðum; helstu
Ljósmynd/Presslink
CLEAVER-fólkið var ein helsta sjónvarpskjarna-
fjölskylda sjötta áratugarins í Bandaríkjunum.
siðfræðingar hafa verið á einu máli
um að uppeldið skipti sköpum fyrir
siðferðið." (44)
Vilhjálmur veltir því íyrir sér
hvernig ranglæti geti birst innan fjöl-
skyldu þai' sem kærleikshlutverk er
ræktað, sem Rawls segi búa í haginn
fyrir réttlætiskennd, en hlutverka-
skiptingin í fjölskyldunni er ranglát.
„Næi-tækasta dæmið um þetta væri
að móðirin sæi nær algjörlega um
heimilið og uppeldi barnanna og
þyrfti að fórna öðrum lífsáformum
sínum fyrir það. Draga má í efa að sú
„réttlætiskennd" sem bömin öðluð-
ust í slíki-i fjölskyldu yrði mótuð með
sanngjörnum hætti. Harðari útgáfa
af þessari tegund ranglætis væri sú
þegar makinn er beittur ofbeldi eða
kúgun af einhverju tagi.
Hitt meginbirtingarform óréttlæt-
is í fjölskyldum myndi aftur á móti
stafa af því að fjölskyldan rækti kær-
leikshlutverk sitt illa eða ekki,
þannig að segja mætti að börnin
væru vanrækt." (45)
Heimilisranglæti er á margan hátt
samofið samfélagslegu ranglæti segh'
Vilhjálmur líka. „Það er ótvírætt
réttlætismál að samfélagið skapi leik-
reglur og félagsleg skilyrði þess að
fjölskyldufólk geti hagað málum sín-
um á sanngjarnan hátt fyrir alla að-
ila.“ (59)
Sigríður Dúna Ki'istmundsdóttir
tekur í sama streng er hún segir að
réttlátt fjölskyldulífs sé forsenda
góðs þjóðfélags og góðra siða í
mannlegum samskiptum, viðskiptum
og stjórnmálum. „Böm alast upp í
fjölskyldum og það réttlæti sem þau
alast upp við, og þar með sú hug-
mynd um réttlæti sem þau tileinka
sér í uppvextinum, kemur til með að
móta samskipti þeirra við aðra á öðr-
um sviðum þjóðfélagsins þegar þau
vaxa úr grasi ... Fjölskyldan getur
ekki verið óháð því þjóðfélagi sem
hún er hluti af og þess vegna skiptir
miklu máli hvernig við sem heild
skilgreinum fjölskylduna og frelsi
okkar sem einstaklinga, og hvernig
við skiljum réttlætið í þeirri skil-
greiningu." (211)
Sigríður Þorgeirsdóttir fjallar um
tvöfalda vinnubyrði kvenna sem enn
er við lýði í meirihluta fjölskyldna
og kemur í veg fyrir sanngjarna