Morgunblaðið - 05.08.1998, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 5. ÁGÚST 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Að snerta gulltöfl-
ur fegurðarinnar
Fallega mót-
aður söngur
TONLIST
Skálholtskirkja
SAMSPIL Á FIÐLU OG SEMBAL
Fluttar voru af Jaap Schröder og
Helgu Ingólfsdóttur þrjár fyrstu
sónöturnar fyrir fíðlu og sembal eftir
meistara J.S. Bach. Laugardagurinn
1. ágúst.
AÐ hlýða á tónlist, er svipuð íþrótt
og að hlýða á lesinn texta. Því flókn-
ari sem skipan tónanna er, útheimtir
úrvinnsla þeirra meiri skerpu í
greiningu og þjálfun í að skipa hljóð-
unum í skynsamlegt samhengi. Þetta
á einnig við um texta, hvort sem les-
inn er af bók eða á hann hlýtt. Ein-
falt sönglag, einrödduð tónlína,
hugsanlega með einföldum og tón-
tegundabundnum undirleik hljóma,
er samstofna einföldum texta, þar
sem notuð eru einföld og auðskiljan-
leg orð. Flókið tónverk, þar sem
unnið er með margbrotna samskipan
radda, flókið hljómferli, afmarkaða
formskipan og margbreytilega túlk-
un, er samstofna texta, sem er út-
færsla á flóknum hugmyndum, er
vísa til ýmissa ótilgreindra þátta,
varðandi merkingu og túlkun. „Ein-
falda lagið og sagan ljósa,“ geta búið
yfir meiri fegurð en „tónverkið
flókna og sagan margbrotna“ en það
er samt sem áður mikill munur á úr-
vinnslu þeirri, er viðtakandi þarf að
inna af hendi, við að meðtaka, skilja
og njóta þess einfalda eða flókna. Áð
lesa erfiða bók eða hlýða á flókið tón-
verk, er því bæði í senn menntandi
og góð þjálfun.
Trúlega eru fá tónskáld eins
kröfuhörð við hlustendur og Johann
Sebastian Bach en samtímis því að
verk hans eru sérlega flókin í allri
gerð sinni, búa þau yfir fegurð ein-
faldleikans, syngjandi fögru tónferli,
er oft á tíðum yfirskyggir flókinn rit-
háttinn, þannig, að þá er tónlist hans
fegurst er hann yrkir dýrast. Sónöt-
urnar fyrir fiðlu og sembal, eftir J.S.
Bach, sem Jaap Schröder og Helga
Ingólfsdóttir fluttu um síðustu helgi
í Skálholti, eru um margt merldleg-
ar, fyrir utan að vera dýrleg tónlist,
flókin og falleg, því þar lýkur í raun
„continuo" hefðinni og semballinn
verður þar með fullgildur samleiks-
aðili, eins og síðar gerðist, nema
hvað píanóröddin varð jafnvel meira
ráðandi á yfirfærslutímabilinu frá
barokkinni til klassikurinnar.
Á tónleikunum sl. laugardag voru
á efnisskránni þrjár fyrstu sónöturn-
ar, í h-moli, A-dúr og E-dúr (BWV
1014-16) og sem dæmi um það, hvað
getur að heyra í þessum verkum, má
nefna þann hinn fræga þriðja þátt í
A-dúr sónötunni, sem er að formi til
meistaralega vel gerður „kanón“ en
auk þess yndisleg tónhst. Það út-
heimtir því nokkra þjálfun í hlustun
að greina t.d. tónferlið í kanóninum í
þessum þætti, þ.e. að heyra hvernig
semballinn endurtekur tónhugmynd-
ir fiðlunnar og öfugt, er tónferlið um-
hverfist í svonefndan tvöfaldan
kontrapunkt. I öðrum köflum verks-
ins er tvöfaldi kontrapunturinn ráð-
andi í útfærslu á eftirlíkingum stefj-
anna og niðurbroti þein-a í smáar
tón- og hrynmyndir, bundnar inn í
sérlega markvissa samröðun hljóma.
Jaap Schröder hefur lagt áherslu
á að leika verkin, sem mögulegast
næst þeirri leiktækni, sem vitað er
að var iðkuð á tímum Bachs. Auðvit-
að gefur þetta tónverkunum sérstak-
an blæ en þó er mest um vert, að
leikur Schröders og Helgu var frá-
bærlega vel útfærður og tónleikamir
(á laugardaginn) í heild sérstök upp-
lifun. Það er ekkert eitt sem gerir
þessa tónleika eftirminniiega, heldur
allt, er varðar góða tónlist og meist-
aralegan flutning, allt sem í uppgjör-
inu nær því að vera, að endanlega
hafi Helgu og Schröder, með aðstoð
Bachs, tekist um stund að snerta
gulltöflur fegurðarinnar
Jón Ásgeirsson
TOJVLIST
Skálholt
KAMMERSÖNGUR
The Clerks’ Group flutti enska
söngva frá 14., 15. og 16. öld. Laug-
ardagurinn 1. ágúst.
FJÖLRADDAÐUR söngur og
hljóðfæraleikur var hluti af húshaldi
yfirstéttarinnar í Englandi í margar
aldir en datt að nokkru niður við upp-
haf siðbótarinnar og á meðan Thom-
as Cromwell hélt öllum í járngreipum
sínum komust menn ekki upp með
neitt páfalegt tónprjál en fyrir þann
tíma voru Englendingar meðal
fremstu þjóða í tónsmíði. Um það
vitna margar merkilegar bækur, eins
og t.d. Gamla hallar safnið (Old Hall
manuscript), sem í eru messuþættir
og mótettur, eftir ensk tónskáld, frá
14. og 15. öld. Talið er að bókin hafi
verið í eigu konungskapellunnar á
tímum Hinriks V. en einnig, að
möguiega hafi bókin verið ætluð til
nota í kapellu hertogans af Clarence,
er var bróðir Hinriks V.
Tónleikamir hófust á verki, sem
varðveitt er í þessu merka handriti,
Gloríu eftir Pycard. Hann mun hafa
verið franskur en starfaði sem heim-
ilistónlistarmaður hjá „John of
Gaunt’s” eftir 1390. Tónverk hans
em merkileg fyrir „kanónísk" vinnu-
brögð og af þremur „gloríum" í þessu
handriti, er ein í tvöföldum canón,
með frjálsri fimmtu röddinni. Söngur
féiaganna var nokkuð varfærinn, því
vel hefði mátt leggja skarpari
áherslu á sérkennilega raddfleygun
þá sem Pyeard var á sínum tíma
frægur fyrir.
Tvö næstu viðfangsefnin eru eftir
John Dunstable (líklega fæddur 1380
en dáinn 24. desember 1453). Margt
er óljóst varðandi þennan meistara
en hann mun hafa verið mikill reikn-
ingslistarmaður og stjörnufróður vel
og dvalist mestan hluta ævi sinnar í
Frakklandi, í þjónustu hertogans af
Bedford, yngri bróður Hinriks V.
Tónverk hans vom flest varðveitt á
meginlandinu og vitað er, að hann
hafði mikil áhrif á Dufay og Binchois.
Eftir þennan meistara fluttu félag-
ai'nir Salve scema sanctitatis, dýrð-
arsöng um heilaga Katrínu, langt
verk er var mjög vel flutt, og Quam
pulchra est, sem er úr Ljóðaljóðun-
um, einstaklega falleg tónsmíð, er
einnig var sérlega vel flutt.
Anima mea liquefacta est eftir Le-
onel Power (talinn fæddur 1375 en
dáinn 5. júní 1445), er einnig samið
við texta úr Ljóðaljóðunum. Power
hafði, ásamt Dunstable, mikil áhrif á
vinnutækni tónskálda á meginland-
inu en eftir hann era varðveitt mörg
verk í Old Hall-safninu. Þetta sér-
kennilega tónverk og það næsta,
Agnus Dei-þáttur úr „Missa Flos
Regalis", eftir Walter Frye (látinn 5.
júní 1475), var fallega flutt enda er
þarna um ákaflega lagrænar tón-
smíðar að ræða. Frye starfaði mest-
an hluta ævi sinnar á meginlandinu,
naut þar mikilla vinsælda og vom
sum verk hans tii í mörgum handrit-
um og jafnvel umrituð fyrir orgel,
t.d. í Buxheimer Orgelbuch frá 1470.
William Cornysh (1468-1523) starf-
aði við konungskapelluna frá 1496 á
tímum Hinriks VIII og era sum
verka Cornysh varðveitt í Eton-kór-
bókinni. Hann var frábær kórstjóri
og eftir hann var flutt mjög falleg
Ave María, mater Dei. Wolsey kar-
dináli tilnefndi John Taverner sem
kórstjóra við Kristskirkjuna í Ox-
ford. Taverner var settur í fangelsi
fyrir trúarvillu en leystur síðar úr
haldi, hætti tónsmíði og gerðist of-
stækisfullur umboðsmaður
Cromwells. Síðustu æviár sín tók
hann þátt í að eyðileggja kirkjumuni,
í anda púritana og þykir saga hans
vera einkennandi fyrir þau trúará-
tök, er fylgdu stjómartíð Hinriks
VIII og Cromwells, þegar kaþólikkar
vora dæmdir til dauða fyrir Iandráð
en lútherskir fyrir trúvillu. Eftir Ta-
verner sungu The Clerks’ Group með
miklum glæsibrag Santus-þátt úr
messu eftir þennan sérkennilega
snilling, sem, eftir að hafa samið ein-
hver glæsilegustu tónverk enskrar
kirkjusögu, hætti slíkri „fásinnu” og
sneri sér að siðbót púritana.
John Shepherd (1515-1560) var
einn af félögunum í konungskapell-
unni og eftir hann liggja mörg kór-
verk, samin til notkunar við kaþólska
messugjörð, eins og t.d. Criste
redemptor omnium, sem að formi til
er víxlsöngur einsöngvara og kórs,
mjög falleg tónlist er var fi-ábærlega
vel flutt. Lokaverk tónleikanna var
seinna tónverkið af tveimur er Thom-
as Tallis (1505-1585) samdi við harm-
ljóð Jeremíasar spámanns. Tallis var
einnig félagi við konungskapelluna
og starfaði auk þess með William
Byrd, því árið 1575 fengu þeir félagar
einkarétt til prentunar og útgáfu
tónlistar í Englandi.
Öll viðfangsefni tónleikanna voru
mjög fallega flutt og þó að félagarn-
ir séu ekki allir miklir raddmenn var
söngurinn svo vel samæfður og af
þokka framfærður, að unun var á að
hlýða. Það var ekki aðeins að söng-
urinn væri vel framfærður, því í
þessari tónlist er að finna þau við-
fangsefni í tónsköpun, sem er í raun
undirstaða tónsmíði á öllum tímum
þótt ýmsar breytingar hafi orðið á
tónferli, tóntegundaskipan, raðferli
hljóma, formskipan og jafnvel þótt
að síðar hafi komið til sögunnar
mörg ný hljóðfæri er þarna að finna
þann grunn, sem aðeins tók út-
færslubreytingum er tímar liðu.
Eins og fyrr segir var ensk
kirkjusaga stormasöm um þessar
mundir og sorglegt til þess að vita,
að Englendingar, sem voru meðal
fremstu þjóða í tónsköpun, hafi fyrir
tilverknað Cromwells og boð og
bönn púritananna, týnt niður allri
tónsmíðakunnáttu sinni, sem ekki
náðist að endurreisa og þá ekki að
fullu, fyiT en með valdatöku Karls II
1660 og í raun ekki að fullu fyrr en
200 árum síðar, með „ensku endur-
reisninni” á síðari hiuta 19. aldar.
Ensk tónlist á 14., 15. og 16. öld,
bæði kirkjuleg og veraldleg söng-
tónlist, er sérlega glæsileg og í
henni er að finna allt sem skiptir
máli. Það er einmitt þetta sem nú-
tímafólk finnur og laðast að, bæði
hlustendur og flytjendur, því í allri
firringunni nútímans skynjar fólk
þann hreina upprana, sem ef til vill
er sjálfur sannleikur fegurðarinnar
og menn kunnu á þessum tíma, að er
virðist, að meðhöndla af virðingu og
ástúð.
Jón Ásgeirsson