Morgunblaðið - 21.10.1998, Blaðsíða 40

>40 MIÐVIKUDAGUR 21. OKTÓBER 1998
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Jóhannes Jó-
hannesson
fæddist í Reykjavík
27. maí 1921. Hann
lést á Landspítalan-
um 12. október síð-
astliðinn. Jóhannes
var sonur Jóhannes-
ar Bárðarsonar, sjó-
manns, f. 1880, d.
1959, og konu hans
Hallgrímu Margrét-
ar Jónsdóttur, f.
jf. 1899, d. 1995.
Systkini hans: Elsa
Dórothea, f. 1913,
d. 1989, Kristín, f.
1922, Bárður, f. 1926, d. 1996,
og Ómar, f. 1941, d. 1989. Árið
1954 kvæntist Jóhannes Álf-
heiði Kjartansdóttur, þýðanda,
f. 8.10. 1925, d. 28.11. 1997. Frá
fyrra hjónabandi átti hún Sig-
rúnu Guðnadóttur, f. 1948,
maki Ingimar Sigurðsson, þau
eiga 3 dætur og 3 barnabörn.
Börn Álfheiðar og Jóhannesar:
1) Kjartan, f. 1955, maki María
Guðmundsdóttir, eiga þau 3
börn. 2) Sigurður, f. 1959, maki
Sóiey Reynisdóttir, þau eiga 4
■*- börn. 3) EgiII, f. 1961, maki Elín
María Guðjónsdóttir, þau eiga 3
börn. 4) Halla, f. 1965, maki
hennar Andri Lárusson og eiga
Ófyrirséð stefnumót á tröppum
Grand Palais, þar sem rýnirinn var
að koma af sýningu á verkum post-
ula táknsæisins, Gustave Moreau,
sem bæði Ásgrímur og Kjarval sóttu
fóng til, bar honum döpur tíðindi.
Mál var að efst í tröppunum sér
hann til Harðar Ágústssonar list-
málara og freyju hans sem voru að
fíkra sig upp frá jaðri þeirra. Á þeim
miðjum skarast leiðir og var upplit á
Herði er hann var óforvarandis
ávarpaður á tungu feðranna. Er
hann hafði jafnað sig spyr hann um
sýninguna og svo ræddum við um
fleira sem á döfínni hefur verið í
myndlist. Loks kemur að því að
hann setur upp grafalvarlegan svip
og segir Jóhannes Jóhannesson lát-
inn, einnig Guðrúnu Katrínu for-
setafrú. Spyr hvenær, en hann sagð-
ist ekki vita það nákvæmlega, hafi
verið að frétta það símleiðis rétt í
þessu. Er svo var komið sýndist
ekki lengur stætt á því að hindra för
annarra svo leiðir skildust í það
sinnið.
Undarleg skikkun skaparans, að
við Hörður hittumst þarna á tröpp-
unum, þetta voru fyrstu íslending-
arnir sem ég rekst á í heimsborginni
og hafði þó víða farið á farskjótum
postulanna dagana sem ég var búinn
að vera í mannhafi milljónaborgar-
innar aleinn og einangraður eða lík-
ast til að hvíla mig á Islendingum
um stund og Islendinga á mér. En
var þetta tilviljun, sá þeim hjónum
meira að segja bregða fyrir aftur á
sama stað er ég átti leið hjá og var
að koma úr Petit Palais. Eins og til
áréttingar, og nú fór að fara um mig,
og hugleiddi hvort þetta væru skila-
boð tii mín um þá skyldu að minnast
starfsbróður og samherja um langt
— árabil. Einkum er í ljós kom að tíð-
indin voru glóðvolg og höfðu birst
samdægurs í fjölmiðlum heima. Átti
í raun smáerindi á sýninguna sem
ég var búinn að skoða vel og gaum-
gæfilega áður. Var liður í löngum og
mörkuðum göngutúr og sýningar og
söfn síður á dagskrá, loks hafði mér
seinkað um klukkustund.
Ræddi síðast við Jóhannes
snemmsumars við opnun sýningar í
Listaskólanum í Hveragerði. Settist
við borð andspænis honum, síst
grunaði mig að þetta væri í raun
kveðjustund. En einhvem tíma í
samræðum okkar þar sem sitthvað
fauk á milli að venju, spyr ég um
hagi og heilsu. Ekki var þá langt um
liðið frá andláti konu hans, sem
hann kvaðst hafa komið að örendri
þar sem hún hafði verið að taka_ til
sundfötin sín í baðherberginu. Álf-
heiður Kjartansdóttir var kjarna-
kona sem bjó málaranum fagurt og
3^ traust skjól, þar sem tíma gests og
þau 2 börn. Fyrir
hjónaband eignaðist
Jóhannes Jóhönnu
Auði, f. 1951, maki
Þorsteinn Jóhanns-
son, þau eiga 3 börn
og eitt barnabarn.
Jóhannes lauk námi
í gull og silfursmíði
frá Iðnskólanum í
Reykjavík 1945,
stundaði myndlist-
arnám við Barnes
Foundation í
Bandaríkjunum
1945-1946 og á ítal-
íu og í Frakklandi
1949-1951. Starfaði sem gull- og
silfursmiður til 1975, en jafn-
framt sem listmálari allt til
dauðadags. Fulltrúi hjá Lista-
safni íslands 1971-1988. For-
maður Félags Islenskra Mynd-
listarmanna 1951-1952, fulltrúi
í stjórn Bandalags íslenskra
listamanna 1959-1960. í safn-
ráði Listasafns íslands 1965-
1973. Einn stofnenda Septem-
bersýninganna 1947. Hélt
margar einkasýningar og tók
þátt í fjölda samsýninga, jafnt
innanlands sem utan.
Utför Jóhannesar verður
gerð frá Grensáskirkju í dag og
hefst athöfnin klukkan 15.
gangandi hætti til að líða hraðar en
venjulega gerðist. Jóhannes svaraði
opinskátt að venju og kvað sér líða
heldur illa, hvernig þá, spyr ég,
svona allstaðar segir hann og tekur
út úr sér pípuna og bendir með
henni á allan skrokkinn, yppti lítil-
lega öxlunum og hristi höfuðið hálf
mæðulega. Lítur svo kankvís á mig
og lyftir glasi, fleiri orð óþörf. Segist
svo vera búinn að sleppa vinnustof-
unni, sem hann hefði haft um árabil
og fluttur heim í íbúðina með allt
hafurtaskið. Einmitt það sagði
meira en mörg orð.
Á þeim rúmlega tveim árum sem
liðin eru frá því Jóhannes hélt veg-
lega upp á 75 ára afmælið sitt með
því að bjóða til siglingar um sundin
hefur margt áfallið dunið yfir. Fyrst
lést Olafur Jensson blóðmeinafræð-
ingur og einkavinur til fjölda ára,
þarnæst Sigurður Sigurðsson list-
málari sem var honum nánastur
allra starfsbræðra og loks músa
hans og freyja sem lagði alla tíð
drjúgan skerf til búsins með yfir-
gengilegum dugnaði við þýðingar.
Hér er einnig rétt að nefna höfðingj-
ann Helga Einarsson húsgagna-
hönnuð og innrammara. Þessi sigl-
ing um sundin er fyrir margt minn-
isstæð og að henni lokinni bauð Jó-
hannes örfáum heim til sín. Var ég
kominn á undan hinum því Jóhannes
þurfti í ýmsu að snúast og marga að
kveðja á hafnarbakkanum. Fyrir
heppilega atburðarás sat ég sallaró-
legur inni í stofu er hina bar að
garði, og kom þá heldur betur undr-
unarsvipur á liðið. Eftir að hafa sótt
veitingar fyrir gesti sína var gengið
í innri stofu þar sem borð var hlaðið
gjöfum. Þama kynntist ég nýrri hlið
á listamanninum, eftirvæntingarfull-
um og glöðum eins og barn þegar
hann opnaði gjafirnar, sem voru í
senn veglegar sem vel valdar þannig
að hann ljómaði eins sól í hádegis-
stað. Orlæti, tillitsemi og uppörvun
eru þeir ásar hinna stóru dyggða,
sem vísa veginn til farsældar - og
ástin hefst þá endurgjalds er ekki
vænst líkt og Saint Exup ~ ery orð-
aði það.
Ýmislegt fleira var Jóhannesi
mótdrægt á þessum árum, fast sótt
að málverkinu og markaðurinn
skroppið saman. Þróunin nokkuð
önnur hér á landi en í Danmörku og
víðar, þar sem jafnaldrar og sam-
herjar í óhlutlæga málverkinu eru
vel metnir og þeim stíft haldið fram.
Hér er ég heimildamaður, sem sótti
allar sýningar Septembermálar-
anna, utan þeirra sem haldnar voru
er ég var erlendis, auk þess sótti ég
allar sýningar meðlima Hel-
hestens/Cobra árin mín í Kaup-
mannahöfn um miðbik aldarinnar,
þótt í báðum tilvikum væru mér
ýmsir aðrir málarar kærari.
Það hefði glatt Jóhannes að frétta
að á nýlokinni FIAC listakaupstefnu
hér í borg, risavaxinni framkvæmd
listhúsa og listtímarita frá öllum
heimshomum, reyndust 70-80%
verkanna vera málverk og rúmtaks-
verk, þótt flest hitt sæist líka. Að
auk var aðsóknin yfirþynnandi og
mikið af ungu fólki. Það er síst góð
tilfinning fyrir frumherja, alla þá er
mddu brautina, að finna sig
gleymda og forsmáða á sama tíma
og félögum þeirra og samherjum er
lyft á stall í útlandinu. Hann var líka
snemma áhyggjufullur út af því að
of margir listamenn kæmu úr skól-
um, skildi það ekki fullkomlega að
okkur lærimeisturunum gekk flest-
um það eitt til að veita meiri og gild-
ari menntun á myndlistir út í þjóðfé-
lagið og að það væri drjúg hugsjón
til að lifa fyrir. Þeir tímar voru þó
langt undan er farið var að útskrifa
listamenn eins og bakara, með próf-
gráðum og bumbuslætti, af fólki
sem ekki skilur og ekki vill skilja að
í listum eru það einungis verkin sem
tala og sýna merkin.
Jóhannes stóð lengi framarlega í
félagsmálum myndlistarmanna og
unnum við saman í sýningarnefnd
FIM á mikilvægum tímum. Settum
m.a. upp sýningu Norræna mynd-
listarbandalagsins í Myndlistarhús-
inu að Klömbrum 1972, seinna Kjar-
valsstöðum, sem var mikið verk og
skilaði góðum árangri. Það var mjög
gott að vinna með því liði úrvals
myndlistarmanna og hér var hlutur
Jóhannesar drjúgur. Dagamir sem
ég vann með þessu fólki gleymast
ekki, Jóhannesi og Svavari Guðna-
syni var báðum ljóst að nú voru
runnir upp nýir tímar og að meiri
hlutlægni yrði að gæta. Er mér
minnistætt að Svavar fékk það sam-
þykkt, að þrátt fyrir alla gagmýni
og brölt unga fólksins skyldi það
ekki látið gjalda þess. Þótti það
óvænt hljóð úr horni og var sam-
þykkt einróma að ég best man, þótt
umræður yrðu eðlilega um málið. Þá
hefur það naumast verið uppörvandi
fyrir hinn aldna hal að eiga aðeins
eitt verk á sýningu geometríska
málverksins á Listasafni Islands,
eins virkur og hann var á sviðinu.
Milli þess sem ég hef verið að
skrifa þessar línur hefur mér verið
reikað um laufskálagarðinn við St.
Eustache kirkjuna fógru og nýja
Les Halles hverfið. Grunnmál kirkj-
unnar er gotneskt en frágangur að
hluta í stfl enduiTeisnar, er til frá-
sagnar að þar hafa bæði Berlioz og
Lizt frumflutt verk eftir sig. Stígar
eða trjágöng liggja til margi-a átta
og hér minnast Frakkar skálda
sinna og rithöfunda svo sem Blaise
Cendrars, Saint-John Perse, André
Breton o.fl. og er það ræktarsemi af
hárri gráðu, þeir þekkja sína menn.
Þótt ég teldist í innsta hópi sam-
herja Jóhannesar Jóhannessonar
var ég honum ekki svo náinn að geta
fullyrt eitt né neitt. En ég ætla hann
hafi verið nokkuð sáttur við að
hverfa úr umhverfi áreitis og
græðgi, þar sem verðmætamatið er
mest á ytra byrðinu, en skoðanir,
andleg gildi, hugvit og mannauður
mæta afgangi, hlutfallslega sem
aldrei fyrr. Virtist þó vel virkur í list
sinni til hins síðasta og var alla tíð
upplagi sínu og hugsjónum trúr
hvernig sem á móti blés. Tilbúinn til
að mæta skapara sínum. Fari hann á
guðs vegum.
París, á degi heilagrar Theresu
frá Avila.
Bragi Ásgeirsson.
Kveðja frá
Listasafni Islands.
I dag verður borinn til moldar Jó-
hannes Jóhannesson listmálari, einn
merkasti myndlistarmaður okkar
Islendinga. Jóhannes tilheyrir þeim
hópi listamanna sem braut blað í ís-
lenskri listasögu um 1950. Hann var
einn af stofnendum Septembersýn-
inganna árið 1947 en þeir listamenn
sameinuðust um þá skoðun að lista-
maðurinn ætti ekki að líkja eftir
veruleikanum heldur skapa list sem
væri nýr veruleiki sem notið yrði á
eigin forsendum og hefði sín sér-
stöku lögmál. Jóhannes Jóhannes-
son var síðan í fremstu röð ís-
lenskra abstraktmálara og í verkum
hans var liturinn ávallt í aðalhlut-
verkinu, oft í stífri, knappri hrynj-
andi. Sjálfur komst hann eitt sinn
svo að orði „að galdurinn væri að fá
tóninn til að njóta sín“. Liturinn í
verkum Jóhannesar í ríkulegum
blæbrigðum hefur jafnframt oft á
tíðum ríka skírskotun til náttúrunn-
ar. I mörgum verkum hans og þá
sérstaklega frá seinni árum búa
formin jafnframt yfir þeirri tví-
ræðni að umbreytast í þekkjanleg
tákn og skírskota til ljóðrænna
minninga, brot af fugli, manni eða
birtu.
Jóhannes Jóhannesson átti sæti í
safnráði Listasafns Islands á árun-
um 1965-1973 og í byggingarnefnd
safnsins 1976 til 1992. Á árunum
1973-1991 var Jóhannes starfsmað-
ur safnsins og hafði einkum umsjón
með uppsetningu sýninga í safninu
og kynningu á verkum safnsins úti á
landsbyggðinni.
Að leiðarlokum vil ég fyrir hönd
Listasafns Islands þakka Jóhannesi
margvísleg og mikilvæg störf hans í
þágu safnsins um langt árabil.
Fjölskyldu hans sendi ég innileg-
ar samúðarkveðjur.
Ólafur Kvaran.
Kveðja frá Félagi íslenskra
myndlistarmanna
Litbrigði jarðar verða líklega
aldrei skírari en á haustin. Haustið
er sú árstíð sem felur í sér þá sér-
stöku tegund birtu sem stundum
virðist fegurri en sú er sveipar land-
ið á sólríkum sumardegi. Það var ár-
ið 1947, að haustið færði íslenskum
listunnendum ný litbrigði - ólík
þeim er þeir höfðu átt að venjast til
þessa. Þau litbrigði voru hins vegar
ekki af ætt náttúrunnar heldur list-
arinnar, sem blasti við sjónum gesta
fyrstu Septembersýningarinnar. Á
táknrænan hátt endurspegluðust í
verkum þessara listamanna aðrir lit-
ir en heyrðu að jafnaði til þessari
árstíð, enda yfirlýst stefna þessara
listamanna að hverfa frá beinni eft-
irlíkingu náttúrunnar, sem hafði sett
mark sitt á og mótað hinn viðtekna
smekk listunnenda í landinu til
þessa. Þeim, sem þá unnu listum af
heilum hug, varð ljóst að á þessari
sýningu kvað við nýjan tón í íslensk-
um listum.
Jóhannes Jóhannesson listmálari
var einn þeirra tíu listamanna, sem
sýndu verk sín á fyrstu September-
sýningunni. Eins og þeir mætti
hann mótlæti og á stundum kald-
lyndu háði samlanda sinna, sem
ekki gátu sætt sig við þá staðreynd,
að þau verk sem liðsmenn Septem-
bersýningarinnar höfðu stillt upp,
heyrðu yfirleitt til því margræða
hugtaki, sem kallast list. En
krapyrðin og geðvonska sam-
borgaranna höfðu lítil áhrif á þenn-
an hávaxna og hógværa mann. Af
alúð helgaði hann sig listsköpun
sinni jafnhliða því sem hann starfaði
við gull- og silfursmíði á árunum
1953-68.
Jóhannes Jóhannesson listmálari
var í listsköpun sinni trúr hugmynd-
um abstraktlistarinnar og náði að
skapa sér persónulegan stíl innan
hennar þar sem viðfangsefnin sner-
ust fyrst og fremst um form, liti og
byggingu.
Jóhannes Jóhannesson var for-
maður Félags íslenskra myndlistar-
manna árin 1951-52. Auk þess
gegndi hann ýmsum trúnaðarstörf-
um fyrir félagið og var um skeið full-
trúi FIM í Bandalagi íslenskra lista-
manna. Jóhannes bar alla tíð mikinn
hlýhug til FÍM og var ætíð reiðubú-
inn að veita aðstoð eða upplýsingar
um málefni myndlistarmanna, þegar
til hans var leitað.
Það er með þakklæti og virðingu
sem við kveðjum félaga okkar Jó-
hannes Jóhannesson listmálara og
sendum fjölskyldu hans og vinum
innilegar samúðarkveðjur. Lauffall-
ið ristir rúnir sínar í landið að
hausti. Megi minningin um ljúf-
mennið Jóhannes Jóhannesson lifa í
litbrigðum listar hans.
Fyrir hönd Félags íslenskra
myndlistarmanna,
Guðbjörg Lind Jónsdóttir,
formaður FÍM.
JÓHANNES
JÓHANNESSON
Fyrsta málverkið eftir Jóhannes
Jóhannesson sem ég kynntist er á
stofuvegg tengdamóður minnar -
systur hans - og sýnir unga konu
sitjandi í ruggustól með kött í fangi.
Sterk mynd í djörfum heitum litum.
Listmálarinn Jóhannes var mjög
ungur þegar hann málaði þessa
mynd.
Málverk númer tvö sá ég í Lista-
safninu. Þá er Jóhannes kominn í
hringina sína frægu. Þeir minna á
himintunglin og hreyfingu háloft-
anna. Litirnir sterkir og fallegir.
Listamaðurinn Jóhannes þroskaður
og kominn á miðjan aldur.
Þriðja málverkið birtist mér á lít-
illi sýningu i galleríi við Rauðarár-
stíg íyrir fáum árum. Þar voru
hringirnir hans Jóhannesar mark-
vissir sem fyrr en inn í þá var komin
konumynd, litirnir bjartir og mildir.
Listmálarinn Jóhannes kominn á
efri ár.
Hár og glæsilegur - ljós yfirlitum
- óaðfinnanlega klæddur með silki-
klút um hálsinn. Sannur herramað-
ur.
Svona kom Jóhannes, móðurbróð-
ir mannsins míns, mér fýrir sjónir.
Hann skar sig úr - ekki bara í út-
liti - heldur líka fasi og skoðunum.
Listin var hans líf. Næmleiki fyrir
litum og formi voru hans ær og kýr.
Mamman hans, hún amma Margrét,
sagði að ungur hefði hann byrjað að
teikna og mála, móta og búa tfl. Allt
lék í höndunum á drengnum. Og
áfram hélt hann til síðasta dags. Jó-
hannes var gæfumaður, listfengi
hans bar árangur.
Ungur lauk hann gullsmíðanámi
og sló í gegn sem gullsmiður með
nýstárlegum skartgripum úr silfri
og gulli sem hann skreytti af mikilli
smekkvísi með íslenskum steinum.
Eitt frægasta hross á Islandi skap-
aði Jóhannes, en það var Silfurhest-
urinn, sem lengi var aðalviðurkenn-
ing veitt framúrskarandi listamönn-
um. En Jóhannes ákvað að söðla
um. Hann lokaði gullsmíðabúðinni
og málverkið tók yfir í lífi hans.
Fljótlega varð hann einn af okkar
þekktustu listmálurum og fékk að
njóta sín sem slíkur.
En mesta gæfan hans í lífinu var
hún Álfheiður - hans ástkæra eigin-
kona - sem kvaddi svo skyndilega -
rétt eins og hann nú - fyrir tæpu ári.
Saman höfðu þau gengið ævigöt-
una, ótrúlega samstiga og sæl hvort
með annað.
Álfheiður, dökk og fínleg,
geislandi greind með sitt bjarta
bros, hún var hamingjudísin hans
Jóa „frænda“. Hún sagði að einn
besti tíminn í lífi þeirra hefði verið,
þegar Jóhannes flutti vinnustofu
sína inn í stofuna þeirra. Þar stóð
hann við trönurnar og málaði af
hjartans lyst með öll börnin og eril-
inn á stóru heimili í kringum sig.
Þarna urðu stórbrotin listaverk til
og Álfheiður studdi manninn sinn,
listamanninn, af alhug.
Eg kynntist þessum fallegu hjón-
um, sem klæddu hvort annað svo
vel, fyrir 17 árum. Mér fannst dýr-
mætt að sjá hvað ástin þeirra var
heit og hvað þau höfðu varðveitt
hana vel í lífsins ólgusjó.
Þau virtust kunna listina að lifa og
njóta - saman.
Nú eru þau gengin bæði tvö, Jó-
hannes og Álfheiður.
Eg get ekki annað en samglaðst
þeim innilega, að hafa fundist á ný, í
eilífðarlandinu, um leið og við Dón-
ald þökkum þeim samverustundirn-
ar.
Börnunum þeirra og barnabörn-
um sendum við hjartans kveðjur frá
heimskautsbaug.
Helga Mattína og
Dónald, Grímsey.
Hann Jói dó alveg eins og hann
lifði: Hafði lúmskt gaman af því að
koma á óvart og var engum manni
til ama.
Blessuð sé minning meistara Jó-
hannesar.
Jón Baldur.
Ám þess að iðka beint kenninga-
smíð, hef ég hallast að þeirri skoðun,
að um öldina ofanverða hafi borið
einna hæst þrístirnið Þorvald Skúla-
son, Kristján Davíðsson og Jóhann-