Morgunblaðið - 09.12.1998, Qupperneq 40

40 MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1998
3-----------------------------
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Skynsemis-
stofnun ríkisins
Hvernig stendur á því að ekki hefur verið
sett upp Skynsemisstofnun ríkisins þar sem
ungu fólki yrði bent á óskynsemi þess að
láta tilfinningarnar ráða við makaval?
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Eg er haldinn þeirri
óþolandi áráttu að
taka tilfínningalega
afstöðu til flestra
hluta í lífí mínu.
Jafnvel hluta í umhverfinu, nær
og fjær, sem strangt til tekið
ættu ekki að koma mér neitt
við. Iðulega fyllist ég tilfinn-
ingasemi yfír aðskiljanlegustu
málum og rausa sjálfan mig
heitan við eldhúsborðið eða við
nánustu kunningja. Svo líður
þetta hjá.
Þessi árátta hefur sannarlega
komið mér í koll og oft orðið til
þess að réttmætar efasemdir
um rökhugsun mína og skyn-
semi hafa verið látnar í ljós;
mnuAnr s.Íá!fur get ég
VIÐHORF tekið undir
þetta og reyni
- ég reyni - að
láta tilfinning-
arnar ekki ná tökum á mér og
halda mig við kalda skynsemi
og rök. Nærtækt dæmi er börn-
in mín. Uppeldi þeirra ætti auð-
vitað fyrst og fremst að byggj-
ast á skynsamlegu mati á því
hvað þeim er fyrir bestu. Til-
finningasemi þvælist fyrir.
Tillitssemi þvælist h'ka fyrir.
Einfaldur hlutur eins og að
klæða sig á morgnana getur
orðið býsna tiifínningaleg upp-
lifun fyrir fjögurra ára gamla
dóttur mína. Hún vill vera fín,
hún vill fara í spariskónum á
leikskólann, hún vill fara í kjól
og sokkabuxum. Helst á hverj-
um degi. Eg segi við hana í
skynsemistón og þolinmæðin
drýpur af mér, að úti sé 8 stiga
frost, vindhraði talsverður, snjó-
föl á jörðu og hagkvæmast sé
fyrir hana að fara í þykkar síð-
buxur, ullarpeysu og hlýja
sokka. Síðan þegar hún hafí
borðað staðgóðan morgunverð
sé ráðlegast að fara í loðfóðrað-
an heilgalla, setja á sig skinn-
húfu og draga á sig kuldaskó.
Þegar ræðunni er lokið er hún
um það bil að ljúka við að festa
spennuna á seinni spariskónum.
Svo brosir hún og ætlast til að
ég hrósi henni. Ymislegt togast
á innra með mér, skynsemin
berst vonlausri baráttu við til-
fínningarnar og ég get ekkert
annað sagt en: „Mikið ertu orð-
in fín og þetta er allt í lagi, þú
ferð bara í gallann utanyfír ef
þú þarft að fara út í dag.“ Hún
ljómar, snýr sér í hring og
stingur upp á því að við fáum
okkur kókópöffs.
Akvarðanir um hvernig skuli
eyða frítíma byggjast líka á fá-
ránlegri tilfinningasemi. Hafa
það gott, heitir það. Fara á staði
sem maður hefur ekki komið á
áður, verða fyrir nýjum upplif-
unum og afla sér nýrrar
reynslu. Tilfínningalegrar
reynslu, því upplifun er ekkert
annað en flæði tilfinninga á til-
teknu augnabliki. Hvaða
praktískum tilgangi þjónar
slíkt? Ekki neinum, auðvitað.
Þeir sem ferðast um ósnortna
staði eru sérstaklega á valdi til-
finninga sinna; fyllast aðdáun,
upplifa frelsi, skynja hið óút-
skýranlega (hér skortir rök) og
óendanlega samhengi hlutanna í
náttúrunni. Svona tilfínninga-
semi er í sjálfu sér einskis virði,
hún skilar engu áþreifanlegu til
baka, heldur bara hjómi einu á
borð við minningar. Sjálfur hef
ég reiknað út að skynsamlegast
og hagkvæmast væri að fara
alltaf á sama staðinn. Ennþá
betra væri auðvitað ef allir færu
alltaf á sama staðinn. Allra best
væri ef fólk hætti hreinlega að
langa til að gera eitthvað annað
en vinna, sofa og éta. Legði af
ósiði eins og forvitni og nýj-
ungagimi. Og ef grundvallar-
þættina þrjá - vinna, sofa, éta -
væri nú hægt að byggja á ein-
hverju öðru en tilfinningasemi.
Þarf fólk t.d. að taka tilfinninga-
lega afstöðu til þess hvar og við
hvað það vinnur? Varla hafa
þeir hjá Landsvirkjun látið ann-
að en skynsemina ráða þegar
þeir völdu sér vinnustað. Ekki
hafa þeir látið tilfinningaleg at-
riði eins og löngun í góð laun,
flotta bíla, völd og áhrif ráða
ákvörðun sinni. Þeir hljóta
ávallt að taka þjóðarhagsmuni
fram yfir persónulegan hégóma.
Sumir ein jafnvel svo óskyn-
samir að láta tilfinningamar
ráða því hvað nám þeir leggja
stund á. Þeir læra eitthvað af því
þá langar til þess! Skynsamir
menn hafa reyndar markvisst
reynt að breyta þessu. Stýra
fólki í nám af skynsemi með
ýmsum ráðum. Og fólk tekur til-
finningalega afstöðu til þess
hvað það lætur ofan í sig. Eins
og það skipti máli. Smekkur og
bragð eru ekkert annað en til-
finningaleg fordild. Talsverður
fjöldi fólks lætur meira að segja
tilfinningalega afstöðu ráða því
hvar og hjá hverjum það sefur.
Öllum ætti þó að vera Ijóst hvert
það hefur leitt okkur. Þjóðin
samanstendur í dag að stærstum
hluta af tilfinningaverum. Þetta
erfist auðvitað. Vonandi tekst að
einangra þessi tilfinningagen
með tilkomu miðlæga gagna-
grunnsins og koma þeim fyrir í
læstu hólfi í genabanka. Síðan
yrðu þau seld skynsemisverum
framtíðarinnar gegn háu gjaldi
að sjálfsögðu. Þá fyrst yrði skyn-
semi í því að bjóða fólki upp á
ósnortna náttúra ef það hefur
orðið að gjalda hæfileikann til að
njóta hennar dýra verði.
Hvernig stendur á því að ekki
hefur verið sett upp Skynsemis-
stofnun ríkisins þar sem ungu
fólki yrði bent á óskynsemi þess
að láta tilfinningarnar ráða við
makaval. Þetta er grandvallará-
kvörðun í lífl hverrar mann-
eskju og svo mikilvæga ákvörð-
un ætti ekki að byggja á neinu
öðru en kaldri skynsemi og ná-
kvæmum hagkvæmniútreikn-
ingum. Þetta vissu foreldrar í
gamla daga og mér verður
óneitanlega hugsað aftur til
dóttur minnar fjögurra ára og
fyllist áhyggjum yfir því hvern-
ig henni muni reiða af með allar
ólukku tilfinningarnar í genun-
um. Samt er það svo skrýtið að
heldur vil ég að tilfinningar
hennar verði ávallt endurgoldn-
ar af heitri tilfinningu fremur
en kaldri skynsemi. I þessu er
auðvitað engin skynsemisglóra
enda erum við móðir hennar
genabanki dóttur okkar og
komin af tilfinningaverum í
marga ættliði.
Félagshyggjufólk,
lausnarorðið
er réttlæti
s
A undanförnum árum hefur mikið verið
rætt um hugmyndafræðilega kreppu á
vinstri væng stjórnmálanna. Þetta á rætur
sínar að rekja til þess að nú aðhyllast nán-
ast allir einhvers konar markaðsbúskap,
segir Jón Steinsson, og hefðbundin bar-
áttumál vinstriflokka um miðstýringu og
ríkisforsjá eru orðin óvinsæl á meðal kjós-
--------------... — .. ------------------
enda. Hér á Islandi hefur félagshyggju-
öflunum ekki tekist að laga sig nægilega
vel að þessum nýja veruleika.
ÞAÐ er lífsnauð-
synlegt fyrir stjóm-
málahreyfingu að
hafa á bak við sig heil-
steypta hugmynda-
fræði sem lýsir á víð-
tækan hátt hvers kon-
ar þjóðfélag hreyfing-
in leitast við að skapa.
Lengst af hefur hug-
myndafræði vinstri-
manna í Evrópu átt
rætur sínar að rekja
til heimspeki Marx
sem byggist á því að
stjómmál séu fyrst og
fremst stéttabarátta.
Slíkar hugmyndir
áttu skiljanlega upp á
pallborðið hjá mörgum í upphafi
iðnbyltingar þegar stór hluti fólks
vann myrkranna á milli við heilsu-
spillandi aðstæður fyrir smánar-
launum og lifði við ömurlega fá-
tækt. Miklar framfarir hafa sem
betur fer átt sér stað síðan þá. Nú
er svo komið að kjósendur líta ekki
lengur á stjórnmál sem stéttabar-
áttu í eins ríkum mæli og áður. Það
er því löngu tímabært að félags-
hyggjuöflin á Islandi endurskil-
greini sig hugmyndafræðilega til
þess að þau geti veitt kjósendum
verðugan valkost. Eg legg til að
hugmyndafræði félagshyggjuafl-
anna grundvallist á næstu áratug-
um í heimspeki Rawls í stað heim-
speki Marx.
Margir hafa haldið því fram að
nú þegar nánast allir hafa fallist á
markaðsbúskap sem eina af grund-
vallarstofnunum samfélagsins séu
allir flokkar orðnir miðjuflokkar.
Það er vissulega rétt að allir flokk-
ar eru miðjuflokkar hvað markaðs-
búskap snertir. En það er ekki þar
með sagt að ekki sé lengur djúp-
stæður ágreiningur milli félags-
hyggjufólks og frjálshyggjufólks
um það hvernig skipuleggja eigi
þjóðfélagið. I dag felst munurinn
aðallega í mismunandi skoðunum
manna á því hversu víðtæk afskipti
ríkisvaldið þurfi að hafa af mark-
aðsöflunum til að fram-
kalla réttlátt þjóðfélag.
Frjálshyggjufólk legg-
ur áherslu á að réttlæti
sé fólgiö í víðtæku ein-
staklingsfrelsi sem
samkvæmt því tryggir
best hagkvæmni og þar
með hámarksvelmegun
fyrir þjóðfélagið. Fé-
lagshyggjufólki er hins
vegar í mun meira
mæli umhugað um jöfn-
uð og er almennt tilbú-
ið að ganga lengra en
frjálshyggjufólk í að
nota ríkisvaldið til að
hafa áhrif á tekjuskipt-
inguna í þjóðfélaginu.
Samkvæmt Rawls er réttlæti
fólgið í sanngirni. Rawls ímyndar
sér frumástand þar sem einstak-
lingar samfélagsins velja samfé-
lagsgerð án þess að vita neitt um
stöðu sína í samfélaginu, þ.e. kyn,
greind, stétt, aldur, kynþátt eða
auð. Samkvæmt Rawls er sú sam-
félagsgerð sem yi-ði fyrir valinu við
slíkar aðstæður sanngjörn og þar
með réttlát. Sanngirnin felst í því
að við val á samfélagsgerð í
framástandinu komast menn ekki
hjá því að vega hlutskipti hvers og
eins þjóðfélagsþegns jafnt þar sem
hans hlutskipti gæti allt eins verið
þeirra. Frjálshyggjufólk jafnt sem
félagshyggjufólk ætti að geta fall-
ist á að þessi skilgreining á póli-
tísku réttlæti er í góðu samræmi
við eðlilega réttlætiskennd okkar
flestra.
Megininntakið í heimspeki
Rawls er hins vegar fólgið í því
hvaða þjóðfélagsgerð yrði fyrir val-
inu við slíkar aðstæður. Hann telur
að slík þjóðfélagsgerð þurfí að upp-
fylla tvö skilyrði. Fyrsta skilyrðið
er að hver einstaklingur hafi eins
víðtæk mannréttindi og mögulega
samrýmast því að aðrir hafi sömu
réttindi. Síðara skilyrðið er að
ójöfnuður í lífskjöram sé aðeins
umborinn að svo miklu leyti sem
hann kemur þeim sem minnst
Jón
Steinsson
mega sín í þjóðfélaginu til góða.
Það era þessi réttlætisskilyrði fyr-
ir leikreglum samfélagsins og þá
einkum það síðara sem ættu að
geta orðið hornsteinninn í hug-
myndafræði félagshyggjuflokka á
næstu áratugum.
En viðbrögð þingmanna á
vinstrivæng stjórnmálanna við
þeirri hugmyndafræðilegu ki-eppu
sem fylgir því að sátt hefur náðst
um ágæti markaðsbúskapar hafa
því miður ekki verið þau að koma
sér saman um nýjan hugmynda-
fræðilegan grunn. Þess í stað hafa
þingmenn félagshyggjuaflanna far-
ið hver í sína áttina og gerst ötulir
talsmenn einstakra málaflokka s.s.
umhverfísmála, spillingar eða
veiðileyfagjalds. Þingmennirnir
hafa með þessu gleymt því sem
sameinar þá og látið ágreining um
einstaka mál koma í veg fyrir að á
vinstrivæng stjórnmálanna rísi
stjórnmálaflokkur sem er nægilega
sterkur til að ógna Sjálfstæðis-
flokknum.
í flestum Evrópuríkjum hefur
þróunin orðið sú á síðustu áram að
vinstri flokkar hafa endurnýjað
baráttumál sín hvað skipulag hag-
kerfisins snertir. Mörgum þeirra
hefur tekist það vel upp að hag-
stjórnarstefna þeirra er nú í betra
samræmi við sjónarmið nútíma-
hagfræði en hagstjórnarstefna
hægi'iflokkanna. Á meðan vinstri-
flokkar aðhylltust gamaldags sósí-
alisma gátu hægriflokkar leyft sér
að leiðast út í öfgar á ýmsum svið-
um án þess að tapa miklu fylgi. En
nú þegar flestum vinstriflokkum í
Evrópu hefur tekist að sameina
grundvallarhugsjónir sínar um
réttlæti og jöfnuð nútímalegri hag-
stjórnarstefnu er ástæða kjósenda
fyrir að þola öfgar hægriflokkanna
ekki lengur fyrir hendi. Þetta
(ásamt öðru) hefur leitt til þess að
vinstriflokkar hafa komist til valda
í nánast öllum Evrópuríkjum. Sú
virðist þó ekki ætla að verða raunin
hér á landi. Það verður samt að
virða félagshyggjuöflunum hér það
til vorkunnar að Sjálfstæðisflokk-
urinn hefur gert þeim erfiðara fyr-
ir þar sem hann hefur ekki leiðst út
í jafn öfgakennda hægristefnu og
til dæmis Repúblikanaflokkurinn í
Bandaríkjunum og íhaldsflokkur-
inn í Bretlandi. Það er því stærri
hluti kjósenda sem ekki aðeins kýs
hann sem þann skásta af mörgum
slæmum kostum heldur er tiltölu-
lega sáttur við stefnumál hans.
Staða félagshyggjuaflanna á ís-
landi er veikari en hún hefur verið
um langt árabil. Nánast útilokað
er að ímynda sér að nokkur fé-
lagshyggjuflokkur taki þátt í rík-
isstjórn á næsta kjörtímabili.
Þessu veldur sundrung vinstri-
flokkanna. En sundrungin er bein
afleiðing af því að hin ýmsu
flokkabrot á vinstri vængnum
virðast ekki sjá skóginn fyrir
trjánum. Fullkomna samstöðu um
hvert einasta mál þarf ekki til að
félagshyggjuflokkarnir geti sam-
einast. En það sem óneitanlega
þarf er að félagshyggjufólk sam-
einist um heilsteyptan hugmynda-
fræðilegan grunn sem hægt er að
hafa að leiðarljósi við úrvinnslu
smærri ágreiningsefna. Heim-
speki Rawls er ákjósanlegur kost-
ur þar sem hún leggur áherslu á
mannréttindi og jöfnuð á sama
tíma og hún samrýmist lýðræði og
markaðsbúskap.
Höfumlur slundar nám í
hagfræði viil Princeton-háskóhi
í Biindnríkjunum.