Morgunblaðið - 09.12.1998, Side 34

34 MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Nýr skáld-
skapur á
Grandrokki
BESTI vinur ljóðsins lieldur skálda-
kvöld á Grandrokki við Klapparstíg í
kvöld, miðvikudag, kl. 21.
Auður Jónsdóttir les úr skáldsög-
unni Stjórnlaus lukka, Arni Þórar-
insson flytur kafla úr bókinni Nóttin
hefur þúsund augu, Vigdís Gríms-
dóttir les úr bókinni Nætursöngvar,
Jón Karl Helgason les úr bókinni
Næturgalinn, Þorsteinn frá Hamri
flytur ljóð úr heildarsafni ljóða sinna
og Jón Múli Ámason les úr öðru
bindi þjóðsagna sinna.
Eftir lesturinn flytur trúbadorinn
Öm Bjarnson eigin tónlist og ann-
arra.
------------------
Hátíða-
tonleikar
þriggja kóra
KVENNAKÓR Hafnarfjarðar, Kar-
lakórinn Þrestir og Heldri kór Þrasta
halda hina áiiegu jólatónleika í Víði-
staðakirkju á morgun, fimmtudag kl.
20.30, og fímmtudaginn 17. desember
kl. 20.30.
Kóramh' syngja hátíðalög og í lok
tónleikanna syngja kóramir nokkur
lög saman.
Stjómandi kvennakórsins og
Heldri kórs Þrasta er Guðjón Halldór
Óskarsson og undirleikari er Hörður
Bragason. Raddþjálfari er Elín Ósk
Óskarsdóttir. Stjómandi Kaiiakórs-
ins Þrasta er Jón Kristinn Cortes og
undirleikari Sigrún Grendal.
Miðasala er við innganginn.
LISTIR
>> '
Obyggðirnar kalla
BÆKUR
Svaðil íarasögur
Útkall
Fallið fram af fjalli, Óttar Sveinsson,
Islenska bókaútgáfan, 1998, 256 bls.
FALLIÐ fram af fjalli er fimmta
bókin í bókaflokki Öttars Sveins-
sonar, Utkall. Bækurnar era byggð-
ar á viðtölum, frásögnum fólks sem
hefur lent í svaðilföram, lýsingum á
björgunaraðgerðum sem oftast eru
þekktar úr nýlegum fréttum fjöl-
miðla. í þessari bók er lýst falli tví-
menninga fram af Grímsfjalli og
öðru sambærilegu eldra atviki sem
upp kom í kjölfarið. Einnig hrakför-
um fimm Vestmannaeyinga sem
voru rétt drakknaðir við Bjarnarey
og áttmenninga frá Dalvík sem
urðu nánast úti í illviðri í óbyggðum.
Utkallsbækurnar era vinsæl lesning
og spurningin er: hvað veldur að-
dráttarafli svaðilfarasagna? Er það
lífsháski? Spenna? Þörf fyrir að
skyggnast í mannlega þáttinn, upp-
lifunina á bakvið oft almennar at-
burðalýsingar fréttanna? Ef til vill
hafa óblíð náttúraöflin seiðmagn,
tálgaðar kringumstæður óbyggð-
anna sem eru gjörsneyddar dúðun
og öryggi borgarlífsins. Að minnsta
kosti er nautn að gægjast í þessa
veröld og hugarheim þeirra sem
hana sækja.
Utkallsbækurnar byggjast á svip-
uðu skema og bandarísku sjón-
varpsþættirnir Neyðarlínan sem eru
í sjálfu sér merkilegur kimi menn-
ingar en ekki sérlega merkilegir að
öðra leyti. Lífsháskinn hæfir hins-
vegar íslendingum bet-
ur, ef ég má orða það
svo kaldhæðnislega.
Því svaðilfarasögur eru
einnig gömul íslensk
frásagnarhefð. í Fallið
fram af fjalli era gífur:
lega sterk andartök. í
fyrsta kaflanum, „í
lausu lofti“ er að finna
eitt það sterkasta: þær
fáeinu sekúndur sem
Bryndís Brandsdóttir
og William Menke era í
jeppa í lausu lofti á leið-
inni niður að rótum
Grímsfjalls á Vatna-
jökli. I öðram kaflan-
um, „Fyrr má nú rota“
er samskonar andartak: Leifur
Jónsson og Magnús Hallgrímsson
falla einnig fram af sama fjalli. Þetta
líkist senu úr hressilegri martröð.
Að Leifur skyldi taka á móti Bryn-
dísi á spítalanum eftir slys hennar
er lygasögu líkast. Rauður bpnsín-
brúsi kemur fljótandi í fang Ómars
Stefánssonar þegar hann er i þann
mund að sökkva í sjóinn. Þessu and-
artaki er lýst í þriðja kaflanum, „Hr-
ingdu í tíu tuttugu og einn!“ og það
er athyglisvert hvernig farsími sem
verður Vestmannaeyingum til
bjargar öðlast ára gersema og töft'a:
gripa úr þjóðsögum og ævintýrum. í
fjórða kaflanum, „Engh- kóladreng-
ir“, næst sterk rýmis- eða þrengsla-
kennd þegar fimm Dalvíkingar haf-
ast við í snjóhúsi á Nýjabæjarfjalli
meðan félagar þeirra berjast til
byggða. Sterkir litir eru í samkennd
Dalvíkurbúa á óvissustund.
Hvað gerir fólk á ögurstundu? Jú,
í háskanum límast
kringumstæður við
minnið, smæstu smáat-
riði öðlast merkdngu,
sagðar og ósagðar
hugsanir verða
ógleymanlegar. Og fólk
túlkar. Þess eru dæmi
að fólk endurmeti allt
líf sitt í ljósi sterkra
augnablika í skugga
dauðans. Hér er ekki
boðið uppá lífshlaup
eða bakgi-unn sögu-
manna. Því er ekki um
að ræða líf í ljósi lífs-
háska nema að tak-
mörkuðu leyti, lífið
fram að atburðunum
birtist í smámyndum. I fyrstu köfl-
unum er talsvert um hliðstæður í
nútíð og fortíð, rifjuð upp eldri slys,
eldri svaðilfarir og eldri leiðangrar.
Leiðangurinn í öðram kafla er bein-
línis farinn í minningu eldri leiðang-
urs. Þeir ríma báðir við svaðilför
fyrsta kaflans. í hrakfarasögu Vest-
mannaeyinga eru atburðir túlkaðir
á trúarlegan hátt; björgunin talin of
miklum og ótrúlegum tilviljunum
háð til að hún feli ekki í sér hand-
bendi æðri máttarvalda. Þegai'
hættan er liðin hjá eiga flestir sögu-
manna það sameiginlegt að reyta af
sér brandara; kímnigáfa á ögur-
stundu. Þetta er merkilegt fyiir-
bæri. Fólk er aldrei fyndnara og
kemst aldrei betur að orði heldur en
þegar það er rétt sloppið við sína
hinstu stund. Þetta skilur kannski
enginn nema reynt hafi: gálga-
húmor verður svo ósegjanlega
hlægilegur, hversdagsleg kímni og
úrdráttur svo sterkur við ótrúlegar
aðstæður. Þó era þetta hetjusögur,
nútíma þjóðsögur um dug og dáð.
Ég hef ekki lesið hinar Útkalls-
bækurnar en Óttar Sveinsson hef-
ur öðlast mikla leikni í því sem
hann gerir. Megnið af textanum er
frásagnir í gæsalöppum og þó Ótt-
ar ráði ekki hvað fólk segir velur
hann úr og ákveður hvar hlutirnir
eru sagðir og í hvaða samhengi.
Skipt er ört um sjónarhorn og
sögumann til að vekja spennu og
halda athygli. Frásögn hvers og
eins fyllir iðulega ekki nema fjórð-
ung úr blaðsíðu í einu og svo er
skipt um umhverfi og sögumann.
Stíllinn minnir þannig á kvikmynd
með hröðum klippingum og senu-
skiptingum. Vandinn er þó ekki
síst fólginn í þeirri blaðamennsku
að fá fólk til að tjá sig um erfiða at-
burði; víða skín í gegn að viðtölin
hafa tekið á. Rödd söguhöfundar
hefði kannski mátt taka sér meira
svigrúm til túlkana og vangaveltna,
til dæmis um sambland raunveru-
leikakenndar og óraunveruleikatil-
finningar, muninum á því að berj-
ast áfram og bíða í óvissu. Hann
heldur sig til hlés og nasr fram því
sem hann ætlar sér. Óbyggðirnar
kalla. Fjöldi mynda er í bókinni,
teikningar og kort af aðstæðum
sem ella væri oft erfitt að átta sig
á, ljósmyndir af hrikalegri náttúru
og mannamyndir, sumar hverjar
teknar rétt eftir björgun, ýmist af
björgunarmönnum eða hinum
hólpnu. í augum þeirra er alveg
sérstök tegund af birtu.
Hermann Stefánsson.
Óttar
Sveinsson
Horft
o g hugsað
KRISTÍN Ómars-
dóttir skrifar allra
handa skáldskap,
ljóð, smásögur,
skáldsögur og leik-
rit. Þetta árið sendir
hún frá sér ljóða-
bókina Lokaðu aug-
unum og hugsaðu
um mig. Ljóðin eni
íjölbreytt, frá því að
vera lítil mynd í að
vera eins konar saga
og allt þar á milli.
Skyldi vera öðru-
vísi að skrifa ljóð?
„Já, það er dálítið
öðruvísi, maður
sljórnar þeim ekki
svo glatt. Ljóð eru óútreiknan-
leg. Þau koma af sjálfu sér,
gera ekki boð á undan sér held-
ur verða til einhvern veginn,
einn tveir og þrír, en svo nátt-
úrlega vinnur maður þau. Að
skrifa ljóð er svolítið eins og að
fara með tungumálið undir
smásjá. I stærri textum er oft
ekki eins mikil nærskoðun. Að
búa til Ijóð er stundum eins og
að stækka upp það sem oft ekki
sést annars,“ segir Kristín og
segir ljóð geta verið persónu-
legri en annar skáldskapur.
TitiIIinn, hvaðan kemur
hann?
„í ástamálum nýtur fólk þess
að láta horfa á sig og nýtur
þess að horfa. Það er mikið um
það í bókinni, bæði að horft sé
og nautnin að horfa. En stund-
um verður fólk líka að loka
augunum og hugsa, ekki bara
að glápa úr sér augun. Þetta
gæti verið ósk einhverrar per-
sónu um að einhver loki augun-
um og hugsi um hana, nota ekki
bara augun heldur líka hug-
ann.“
Hvernig vinnurðu
myndmálið? Kemur
það af sjálfu sér með
Ijóðunum?
„Það er partur af
heiminum, hann er
fullur af myndmáli,
maður er bara í því
að pikka í það og
pikka úr því, fá lán-
að og nota.“
Myndir á bókar-
kápu eru eftirþig.
Tengjast þær Ijóðun-
um?
„Já,“ segir Krist-
ín, „þær tengjast
því sem ég skrifa.
Þetta eru skáld-
skaparskissur. Sumar þeirra
eru beinlínis úr texta eða
tengdar textum. Þær lifa líka
sjálfstæðu lífi, en eru mjög
tengdar verkunum. Eg get eig-
inlega ekki rofið þetta í sund-
ur.“
Á sínum stað
Lömbin eru úti í haga. Mamma mín er
á sínum stað.
í hvert sinn sem ég hringi eða legg leið mína
til hennar
er hún á sínum stað. Einsog ástin.
Margir kvarta yfir að ástina sé erfitt að finna
sérstaklega heyrist hátt í gagnkynhneigðu
kvenfólki.
En ástin er á sínum stað.
Eins og mamma.
Lömbin úti í haga.
Allt á sínum stað.
Líka ég.
Ur Lokaðu augunum
og hugsaðu um mig
Kristín
Ómarsdóttir
í LEIT AÐ
TÝNDU BARNI
BÆKUR
Itarnabók
ÉG HEITI BLÍÐFINNUR
en þú mátt kalla mig Bóbó. Eftir Þor-
vald Þorsteinsson. Kápa og mynd-
skreytmgar: Guðjón Ketilsson. Bjart-
ur, 1998, 117 bls.
ÞORVALDUR Þorsteinsson
vakti verðskuldaða athygli fyrir
barnabókina Skilaboðaskjóðuna sem
kom út fyrir einum þrettán áram.
Athyglisvert er að Þorvaldur hefur
ekki freistað þess að fylgja eftir
þeirri velgengni með því að róa aft-
ur á barnabókaflóðið, fyrr en nú í ár
með bókinni um Blíðfinn. Hann hef-
ur þó síður en svo setið auðum hönd-
um þetta árabil; hann hefur skrifað
leikrit, leikþætti og sögur fyrir full-
orðna, ásamt því að sinna myndlist-
inni.
I Skilaboðaskjóðunni spinnur
Þorvaldur á skemmtilegan máta
spennandi söguþráð í kringum æv-
intýri sem flest börn þekkja en sag-
an af Blíðfinni er af öðrum toga.
Hér er um allegóríska, eða tákn-
ræna, fantasíu að ræða, þ.e.a.s. sag-
an vísar til tveggja sviða í senn sem
þó falla fullkomlega saman í frá-
sögninni. Þótt hér sé kannski fyrst
og fremst um barnabók að ræða
munu fullorðnir lesendur ekki síður
njóta sögunnar því þeir hafa aðgang
að báðum sviðum frásagnarinnar,
sviðinu sem hin fantasíska barna-
saga gerist á svo og hinu táknræna
sviði sem „barnasagan“ vísar
stöðugt til.
Sagan segir frá Blíðfinni, ungum,
vængjuðum, blíðlyndum dreng sem
misst hefur foreldra sína yfir í
Ljósheima, heimkynni Orkunnar,
og býr ásamt nokkrum öðrum ver-
um í litlum garði. Utan garðsins
eru ókannaðar lendur
og hættusvæði og
þangað hættir Blíð-
finnur sér ekki. Dag
einn kynnist hann
barninu (sem kallar
hann Bóbó) og tekst
með þeim mikill vin-
skapur. Blíðfinnur trú-
ir ekki illspá Spekings-
ins sem segir að barnið
muni hverfa einn dag-
inn og aldrei snúa aft-
ur. Eftir þriggja ára
sælutíma Blíðfinns og
barnsins vaknar þrá
þess síðarnefnda eftir
því að kanna heimana
utan garðsins og þegar
tvö ár til viðbótar hafa
liðið „rann hann upp. Dagurinn sem
breytti öllu“ (22) og barnið heldur á
brott. Þegar Blíðfinnur hefur safn-
að nægum kjarki heldur hann af
stað í ferðalag, ásamt vini sínum
Smælkinu og tuskudúkkunni Ræfl-
inum, að leita barnsins. Eftir að
hafa tekist á við erfiðar aðstæður
og hættulegar verur (hættulegastir
eru Akedemónarnir í Háskahelli!)
finnur Blíðfinnur barnið á ný en
þekkir það varla þar sem það er í
líki gamals manns.
í þessari fallegu sögu um glataða
bernsku og hætturnar sem leynast á
vegi þess sem týnt hefur barninu
era tilfinningarnar yfirskipaðar
öðra og að vissu leyti ríkir „anti-in-
tellektúalismi“ í frásögninni (sbr.
Akademónana hættulegu). Slík tví-
hyggja getur orðið afar klisjukennd
þegar verst lætur en Þorvaldi tekst
ágætlega að varast þann pyttinn og
varla hægt að saka hann um klisjur í
þessari sögu. Að mörgu leyti minnir
frásögnin af Blíðfínni og ferðalagi
hans á eina fallegustu barnabók sem
skrifuð hefur verið og fjallar einmitt
um ferðalag blíðlynds drengs, nefni-
lega Litla prinsinn eftir
Antoine de Saint-Ex-
upéry. Snertifletir
bókanna era margir og
snúa bæði að efni og
stíl, sem og boðskap
frásagnanna.
Ef þessi saga er
skoðuð í samhengi við
fyrri barnabók Þor-
valdar má sjá að þær
era í grandvallaratrið-
um ólíkar en geyma
engu að síður sameigin-
lega þætti, svo sem þá
að báðar sögurnar til-
heyra heimi ævintýra
og fantasíu og báðar
segja þær frá drengjum
sem leggja í ferðalag
þar sem hættur leynast við hvert fót-
mál. Það er hins vegar fleira sem að-
skilur þessar tvær barnasögur Þor-
valdar en sem sameinar þær. Hér
skiptir mestu máli hversu ólíkur stíll
og frásagnarháttur þessara tveggja
bóka er. í Skilaboðaskjóðunni notar
Þorvaldur markvisst hefðbundinn
frásagnarhátt ævintýra en í sögunni
af Blíðfinni er samspil ljóðrænu og
táknræns tungumáls ráðandi, svo úr
verður draumkenndur frásagnarstíll.
Þorvaldur hefur afar góð tök á þess-
um frásagnarhætti, enda hefur hann
beitt honum áður á eftirtektarverðan
máta í leikprósasafninu Engill meðal
áhorfenda.
Sagan af Blíðfinni hlýtur að telj-
ast meðal eftirtektarverðustu ís-
lensku barnabóka síðustu ára og ég
gæti best trúað að hún ætti eftir að
verða „klassíker“ meðal íslenskra
barnabóka þegar fram líða stundir.
Og það er vissulega kostur að for-
eldrar munu njóta þess að lesa bók-
ina fyrir börn sín og skilja hana sín-
um skilningi.
Soffía Auður Birgisdóttir
Þorvaldur
Þorsteinsson