Morgunblaðið - 04.02.1999, Blaðsíða 52

Morgunblaðið - 04.02.1999, Blaðsíða 52
--52 FIMMTUDAGUR 4. FEBRÚAR 1999 MINNINGAR MORGUNBLAÐIÐ JAKOB BENEDIKTSSON + Sigurður Jakob Benediktsson fæddist á Fjalli í Seyluhreppi í Skagafirði 20. júlí 1907. Hann lést á dvalar- og hjúkrun- arheimilinu Skóg- arbæ 23. janúar síðastliðinn. Minn- ingarathöfn um Jakob fór fram frá Fossvogskirkju 1. .v febrúar. Árið 1952 fóru nokkrir Islendingar til Kínverska alþýðulýðveldisins. I hópnum voru meðal annarra Jóhannes úr Kötlum og Þórbergur Þórðarson. Eftir að þeir félagar voru komnir heim var stofnuð sérstök Kínanefnd sem undirbjó m.a. kínverska listmuna- og vörusýningu og stofnun Kín- versk-íslenska menningarfélagsins. Jakob Benediktsson hafði áhuga á öðrum þjóðum og háttum fólks í ýmsum löndum. Hið nýja þjóð- skipulag Kínverja undir forystu Maos var honum forvitnisefni og var því eðlilegt að hann væri í for- ystusveit þeirra er stóðu að stofnun Kínversk-íslenska menningarfé- lagsins. Hann var kjörinn formaður þess á stofnfundinum 20. október 1953. Jakob markaði þegar í upphafi þá stefnu að félagið tæki ekki af- stöðu til stjórnmála. Hélt hann þessari skoðun jafnan fram og stýrði félaginu þannig um brimsjói pólitískra átaka hér á landi og aust- ur í Kínaveldi. Jakob var formaður Kím tO ársins 1975, en þá tók hann við embætti varaformanns. Arið 1994 óskaði hann eftir lausn frá stjórnarstörfum og var kjörinn heiðursformaður félagsins. Ljúfmennska Jakobs og vinsæld- ir hafa vafalítið orðið til þess að efla félagið. Hann hafði einstakt lag á að vinna með fólki úr öllum þjóðfé- lagshópum og á ýmsum aldri. Eng- inn kenndi þess nokkru sinni að hann væri tekinn að gamlast í hugsun. Þekking hans og víðsýni var slík að hann dró jafnan réttar ályktanir af því sem undir kraum- aði hverju sinni. Skipti þá engu hvort rætt var um kínversk mál- efni, stjórnmál á íslandi og í öðrum Evrópulöndum eða ýmsa þætti fornrar og nýrrar menningar og tækni. Eitt sinn greindi ég honum frá því að ný tækni gerði mönnum kleift að lesa texta inn á tölvur og vinna hann þar. Jakob var þegar heima og greindi frá margvíslegum vandkvæðum við að skima inn texta. Sagðist hann hafa fylgst með slíkum tilraunum frá því snemma á 8. áratugnum. Eftir því sem tíminn hefur liðið hafa þessar vangaveltur Jakobs komið æ oftar upp í hugann þegar glímt er við íslenska brodd- stafí og annað sem einkennir okkar elskuðu tungu. Á fyrstu tveimur áratugum Kín- versk-íslenska menningarfélagsins Var það aðaltengiliður íslendinga við Kínverska alþýðylýðveldið. Jak- ob beitti áhrifum sínum til þess að Persónuleg, alhliða útfararþjónusta. Áralöng reynsla. Sverrir Olsen, Sverrir Einarsson, útfararstjóri útfararstjóri Útfararstofa íslands Suðurhlíð 35 ♦ Síxni 581 3300 Allan sólarhringinn. www.utfararstofa.ehf.is/ ýmsum stjórnmála- mönnum og forkólfum íslenskrar menningar væri boðið að sækja landið heim. Hlutu sumir þeirra bágt fýrir hjá forystu stjórn- málaflokka sinna og voru jafnvel sviptir mannvirðingum sínum. Kalda stríðið var þá í algleymingi og voru þeir illa séðir sem dönsuðu ekki eftir réttri línu. Þessi sam- skipti íslenskra menntamanna við Kín- verja áttu síðar eftir að greiða götu þess að þjóðirnar tvær tækju upp eðlileg samskipti. Jakob veitti tveimur rnenningar- sendinefndum forystu. Árið 1956 hélt hann ásamt nokkrum þjóð- þekktum Islendingum til Kína. Hefur Björn Þorsteinsson, prófess- or, gert þeirri ferð glögg skil í bók- inni Kínaævintýrinu. Hafði Jakob unun af að segja ýmsar sögur úr ferðinni. Einhvern veginn var það svo að hann var sjaldan aðalper- sóna sagna sinna en greindi frá ýmsu sem dreif á daga annarra. Sem dæmi er sagan af ökuferð þeirra félaga meðfram strönd Vest- urvatns þar sem náttúran skartar sínu fegursta. Með þeim var ung stúlka sem túlkaði fyrir þá. Hún söng á leiðinni og hafði þá einn þeirra orð á því að hún mætti ekki syngja svo vel að bílstjórinn æki út í vatnið og drekkti þeim eins og Lorelei hefði gert forðum. „Hver var hún?“ spurði stúlkan. Björn Þorsteinsson varð iyrir svörum og sagði: „She was a Germ- an...“ Framburður hans á g-inu í German líktist dálítið ch-hljóðinu í chairman svo að Jón Helgason greip af honum orðið og sagði: „She was the chairman of the taxydri- ver’s association." Einnig minnast margir sagna Jakobs um íslenska námsmenn í Kaupmannahöfn á fjórða áratugn- um, þar á meðal réttarhaldanna yf- ir Sverri Kristjánssyni sem hafði vikið af hinni réttu leið vinstri sann- leikans. Var haldinn yfír honum réttur, en dómararnir tóku saman fóggur sínar þegar ung, íslensk stúlka bar á Sverri að hann hefði „haft mök við borgaralegar konur“. Á fyrstu áratugum Kínversk-ís- lenska menningarfélagsins sóttu ýmsai- sendinefndir frá Kína Is- lendinga heim og hópar listamanna. Jakob og kona hans veittu þessu fólki ýmsa fyrirgreiðslu og heimili þein-a stóð jafnan opið þeim sem huguðu að kínverskum málefnum. Hann átti þá einnig gott samstarf við kínverska sendiráðið í Kaup- mannahöfn og kom ýmsu til leiðar með aðstoð starfsmanna þar. I minningunni finnst mér eins og ég hafí alltaf vitað af Jakobi. Hann sá lengi um þættina „Islenskt mál“ í Ríkisútvarpinu og flutti erindi um ýmis hugðarefni sín. Árið 1962 kynnti hann kínverska tónlist í út- varpinu og urðu þá straumhvörf í lífí mínu; Kína hefur ekki vikið úr huga mér síðan. Þegar ég hóf nám við Menntaskólann í Reykjavík risu öldur menningarbyltingarinnar sem hæst og ég hóf samskipti við kínverskar stofnanir. Það var ýms- um annmörkum háð. í unggæðings- hætti mínum vildi ég koma hinum rétta boðskap á framfæri og kynna Islendingum þær tilraunir á sviði bókmennta, tónlistar og leiklistar sem gerðar voru þar eystra í anda „hugsunar Maos formanns“. Stefán Blómttbúðin öak*3sKom v/ T-ossvogsi<i»*i<juc|ar3 Símú 554 0500 Jónsson, fréttamaður hjá Ríkisút- varpinu, var þá nýkominn frá Kina og benti mér á að hafa samband við Jakob. Eg herjaði nokkrum sinnum á hann og truflaði hann stundum við fræðistörf. Eg hlýt að hafa vald- ið honum ónæði því að eitt sinn sagði hann: „Ég hef lítið hugsað um þessi Kínamál, ungi maður; ég er um þessar mundir á kafí í fræðun- um.“ Þegar Kínversk-íslenska menn- ingarfélagið var endurvakið árið 1971 eftir að hafa legið í dvala um þriggja ára skeið, hófust kynni okk- ar Jakobs og samstarf. Þegar ég var kjörinn í stjórn Kím árið 1974 vorum við yngri mennirnir í stjórn- inni fullir af eldmóði. Jakob lét okk- ur leika lausum hala og fól okkur að hrinda því í framkvæmd sem við vildum. Á aðalfundi félagsins 1975 var kjörinn nýr formaður öllum að óvörum. Jakob tók því af æðruleysi og féllst á að starfa sem varafor- maður félagsins. Þótt Jakob gegndi stöðu varafor- manns vissu allir að mestu skipti hvað honum þætti um störf félags- ins. Þegar félagið riðaði til falls árið 1989 vegna atburðanna á Torgi hins himneska friðar í Beijing, taldi Jak- ob menn á að taka þessum atburð- um með stillingu; ef menn ein- blíndu jafnan á einhvern stóra sannleik hlyti hann að standa í þeim. „Hvernig heldurðu að mér hefði farnast ef ég hefði tekið allt gott og gilt sem ég heyrði eða las?“ spurði hann mig. Menn áttuðu sig Aog félagið er ennþá til. Með Jakobi er horfínn merkur fræðimaður, hugrakkur baráttu- maður og mannvinur. Hann hefur markað djúp spor víða um þjóðfé- lagið. Það eru menn á borð við Jak- ob sem hafa veitt okkur þann unað að Islendingar búa nú við ríkulegt menningarstarf á ýmsum sviðum. Hans verður því lengi minnst. Arnþór Helgason, formaður sljórnar Kínversk-íslenska menningarfélagsins. Þegar Jakob Benediktsson var kvaddur til þess að veita Orðabók Háskólans forystu fertugur að aldri var hann undir það búinn svo sem best mátti verða, gagnmenntaður í klassískum fræðum með forntung- urnar latínu og grísku á valdi sínu og þjálfaður í rannsóknum á frum- heimildum íslenskrar tungu og menningar undir handarjaðri Jóns Helgasonar. Tímabilið eftir siða- skipti hafði þegar fangað athygli Jakobs sem rannsóknarefni svo að hann var sannarlega á heimavelli þegar farið var að huga að fyrstu viðfangsefnum nýrrar stofnunar, skipulegri könnun og orðtöku mál- heimilda 16. og 17. aldar. Orðabók Háskólans varð hinn fasti starfs- vettvangur Jakobs Benediktssonar í 30 ár, allt til þess er hann lét af störfum forstöðumanns fyrir aldurs sakir árið 1977. Það mikla orðíræði- starf sem fram fór á þessu tímabili var og er enn sýnilegast í umfangs- miklum söfnum Orðabókarinnar, bæði úr rituðum heimildum og úr mæltu máli. Segja má að megin- hluti safnanna hafí farið um hendur Jakobs sjálfs, því að hann fór að jafnaði yfir allt það sem aðrir höfðu orðtekið, lagfærði og jók við. Og þá er ekki öll sagan sögð, því að eitt safnið er bókstaflega handarverk Jakobs eins, hið mikla safn orða og orðskýringa í íslensk-latnesku orðabókarhandriti Jóns Olafssonar úr Grunnavík. Að því verki vann Jakob um margra ára bil meðfram öðrum daglegum störfum. Stóðst það nokkuð á endum að glímunni við Grunnavíkur-Jón lauk er komið var að starfslokum á Orðabókinni. Það mætti ætla að maður sem svo miklu kom í verk hafí haft óvenjulegt lag á því að skapa sér næði og víkja sér undan ágangi og kvabbi. En það var fjarri því að Jakob sæti ótruflaður að verki sínu því að hann var allra manna eftir- sóttastur til viðræðu þegar fræði- legan vanda bar að höndum, leita þurfti skýringa á torræðum texta eða þörf þótti á að viðra nýja hug- mynd við málsmetandi sérfræðing. Því svo mátti heita að Jakob væri hvarvetna heima þegar mál, menn- ing og menntir voru annars vegar, og var óspar á að miðla þekkingu sinni og kunnáttu. Og oft bar við að menn úr nálægum herbergjum og jafnvel lengra að slæddust í kaffi á Orðabókinni, gagngert til að hlýða á og nærast af umræðunum sem þar fóru fram og Jakob átti drýgst- an hlut í og kryddaði margvíslegum fróðleik og skemmtisögum. Fyrh- okkur, sem áttum því láni að fagna að fá sumarstarf á Orðabókinni á námsárunum, gat góður kaffitími jafnast á við bestu kennslustund að menntunargildi. Ég hygg að þeir sem unnu undir stjórn Jakobs á Orðabókinni hafi lítt verið látnir kenna á húsbónda- valdi en hafi þeim mun betur notið ljúfmannlegrar handlpiðslu. Ég minnist þess að þegar Ásgeir Blön- dal talaði um húsbóndann gætti sérstakrar hlýju í röddinni. Þeir fé- lagarnir Jakob, Ásgeh- og Jón Aðal- steinn voru ólíkir menn að skapferli en þeir voru samrýndir í starfi og samstarf þeirra dugði vel og lengi. Og þeir sem yngstir voru í starfí á þeim tíma er Jakob lét af störfum bundu við hann vináttu og tryggð. Orðabókarmenn héldu áfram að leita til Jakobs þegar upp komu úr- lausnarefni sem vita mátti að hann myndi best kunna um að fjalla. Eitt síðasta verkefnið sem Jakob átti hlut að var undirbúningur að út- gáfu á orðabók Guðmundar Andréssonar frá 17. öld, þess sama Guðmundar og nýlega var endur- vakinn sem aðalpersóna í sögulegri skáldsögu Þórarins Eldjárns. Þar með var hringnum á vissan hátt lokað, því að 50 árum fyrr hafði Jakob sökkt sér niður í örlög og ævi þessa sérstæða frumherja ís- lenskrar orðabókargerðar og gefið út Deilurit hans sama ár og hann hóf störf á Orðabókinni. Þegar hugsað var til málþinga um orðfræðileg efni þótti ekki full- skipað fyiT en rætt hafði verið við Jakob og hann beðinn að leggja sitt af mörkum. Á orðabókarþingi árið 1995, sem helgað var orðabók Blön- dals, hélt Jakob eftirminnilegt er- indi um kynni sín af manninum Sig- fúsi Blöndal og brúaði heillrar aldar bil íslenskrar orðabókarsögu. Og fyrir tveimur árum, þegar efnt var til hliðstæðrar samkomu um Orða- bók Menningarsjóðs, var Jakob aft- ur viðstaddur. Við sem nú berum ábyrgð á starfsemi Orðabókarinnar eigum Jakobi Benediktssyni margt að þakka. Á kveðjustund er hugurinn fullur af ljúfum minningum um hógværan lærdómsmann, mildan húsbónda, glaðværan félaga og vin. Með verkum sínum hefur hann tryggt að við munum áfram fínna fyrir návist hans þegar seðlum er flett og rýnt er í gamalt letur á Orðabók Háskólans. Jón Hilmar Jónsson. Kveðja frá fslenskri málnefnd Jakob Benediktsson átti langa og giftudrjúga starfsævi, og mun nafn hans lengi uppi meðal þeirra sem stunda íslensk fræði og unna ís- lenskri tungu. Störf hans við Orða- bók Háskólans verða seint metin til fulls, en hann var forstöðumaður hennar í áratugi. Einnig liggur eftir hann ótölulegur ijöldi verka sem fjalla um margvíslegustu þætti ís- lenskra fræða, bókmenntir, sögu og málfræði. Hann stundaði klassísk fræði í Kaupmannahöfn en helgaði sig síðar íslenskum fræðum og varð einn af helstu jöfrum á því sviði. En mannvirðingar stigu honum ekki til höfuðs né vísindaframi; hann var ljúfmennskan sjálf og logaði jafnan af kæti og lífskrafti. Þótt aðalstarf Jakobs hafi verið á sviði vísinda, átti hann mörg áhugamál og kom víða við, og skylt er að bera fram fáein þakkarorð í nafni Islenskrar málnefndar, en Jakob var foi-maður hennar 1966-1977. Þótt Jakob hafí e.t.v. aldrei talist til þeirra sem strangastir hafa þótt um málvönd- un, hefur það starf sem hann innti af hendi reynst íslenskri málrækt sérlega mikilvægt. Hér má nefna þáttinn íslenskt mál í ríkisútvarp- inu, sem hann mótaði ásamt sam- starfsmönnum sínum við Orðabók- ina. Sá þáttur hefur stuðlað mjög að því að halda við þeim lifandi áhuga á íslenskri tungu sem nauð- synlegur er til að málræktarstarf beri árangur. Þátturinn hefur fallið í frjóan jarðveg hjá almenningi og orðið geysivinsæll, og margt hefur borið á góma í hlustendabréfum. Að leiðarlokum minnist ég Jak- obs Benediktssonar með þakklæti fyrir margar góðar stundir og mik- inn fróðleik og þakka starf hans í þágu Islenskrar málnefndar. Kristján Árnason, formaður Islenskrar inálnefndar. Rómverjar höfðu þann sið til forna að flytja lofræðu, „laudatio", á opinberum vettvangi yfir látnum merkismönnum. Full ástæða væri til að gera slíkt þegar minnst er dr. Jakobs Benediktssonar, ekki síst þegai- haft er í huga að hann var einn helsti merkisberi íslenskur þeirra fræða sem fjalla um þá arf- leifð Rómverja og Grikkja sem vestræn menning byggist á. Hins vegar er ekki víst að slík ræða væri í anda hins látna og því verður hér einungis nokkrum minningabrotum raðað saman til að minnast latínu- fræðarans og húmanistans Jakobs Benediktssonar. Kynni mín af Jakobi hófust við prófborð í Háskóla Islands í janúar 1966. Verið var að prófa einn nem- anda til 1. stigs í latínu til BA-prófs. Sá nemandi var undirritaður og gegnt honum sátu þrír jöfrar klass- ískra fræða á Islandi á þessari öld, kennarinn Kristinn Ármannsson og prófdómararnir dr. Jón Gíslason og Jakob Benediktsson. Stúdent fann mikið til smæðar sinnar en eftir á að hyggja var þetta í raun söguleg stund. Þetta var í síðasta sinn að þessir þrír menn sátu saman á rök- stólum vegna prófs í latínu. Eftir lát Kristins Armannssonar átti það fyrir mér að liggja að kynnast báð- um þessum prófdómurum mínum. Nánust urðu þó kynni mín af Jak- obi Benediktssyni því að ég var svo lánsamur að njóta kennslu hans í klassískri latínu við Háskóla Is- lands um tveggja ára skeið. Oft sat ég einn á skrifstofu hans og því má með sanni segja að hann hafí verið minn „praeceptor privatus" eins og sérstakir umsjónarkennarar voru nefndir fyrr á öldum við Hafnarhá- skóla. Þessar kennslustundir eru mér ógleymanlegar. Jakob miðlaði ekki aðeins faglegri þekkingu, ná- kvæmni og virðingu fyrir fræðun- um. Hann tengdi þau svo mörgu öðru, sjálfri tilverunni og mannleg- um málefnum en ekki svo að hann gleymdi kjarna málsins og ætíð hafði hann hressandi og glettin til- svör á hraðbergi. Annar kafli samskipta minna við Jakob hófst þegar ég sneri heim frá Danmörku að námi loknu og tók við kennslu í latínu af honum. Til hans gat ég alltaf sótt holl ráð jafnt í kennslu sem í rannsóknum þegar ég smám saman fór að fikra mig áfram á þeirri braut latínurann- sókna sem hann hafði lagt svo drjúgan skerf til fyrr á starfsævi sinni. Með rannsóknum sínum og útgáfu á ritum Arngríms _ lærða Jónssonar, bréfaskiptum Islend- inga á 17. öld við lærdómsmanninn Ole Worm og ýmsu öðru latínuefni var Jakob Benediktsson mun meiri frumkvöðull en margan grunar. Á íslandi þótti 17. öldin e.t.v. ekki ýkja áhugaverð og harðsnúnir lat- ínufræðingar fyrirlitu mest af því sem ekki taldist til klassískrar lat- ínu. Jakob var því langt á undan sinni tíð. Með þessum rannsóknum skilaði hann komandi kynslóðum gagnmerkum fræðiritum um menn- ingarsögu íslands á fyrri hluta 17. aldar og á alþjóðavettvangi mark- aði hann sér bás í forystusveit þeirra sem tóku að stunda rann- sóknir á þeirri latínu sem þróaðist í skjóli húmanismans og sem nú er viðurkennd sem sjálfstæð fræði- grein og oftast nefnd nýlatína. Fulla viðurkenningu fyrir þetta
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.