Morgunblaðið - 27.02.1999, Síða 40

40 LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Eru dagar íslensku
kýrinnar senn taldir?
Stefán Ólafur Sigurður
Aðalsteinsson Ólafsson Sigurðarson
Vofir innflutningur
fósturvísa yfir?
Nú fara örlagadagar í hönd. ís-
lenska kýrin, sem hefur þjónað lýð
þessa lands í 1100 ár gæti verið á
förum út úr heiminum. Sótt hefur
verið um að flytja til landsins fóst-
urvísa úr mjólkurkúm af norskum
stofni til að prófa hann hér á landi.
Nokkurt kapp virðist lagt á þennan
innflutning nú, þó að Islenskir
bændur höfnuðu þessum stofni þeg-
ar þeir vora spurðir fyrir rúmu ári.
í ljósi nýrrar þekkingar sem fram
hefur komið er ástæða til að spyrja
bændur aftur.
Málið ekki nógu
vel undirbúið
Engin úttekt hefur verið gerð á
hagkvæmni þessa væntanlega inn-
flutnings. Menn vitna gjarnan í
samanburð á norskum og íslenskum
kvígum sem gerður var í Færeyjum
fyrir nokkram árum. Norsku kvíg-
umar voru 20% (70 kg) þyngri en
þær íslensku og skiluðu 24% hærri
dagsnyt (norskar 15,5 kg, íslenskar
12,5 kg). Sé dagsnyt reiknuð eftir
þunga kvígnanna, skiluðu norsku
kvígumar 3,7 kg og þær íslensku
3,6 kg mjólkur á dag á hver 100 kg
lifandi þunga. Munur í dagsnyt á
hver 100 kg lifandi þunga var aðeins
100 grömm. Hærri dagsnyt hjá
norsku kvígunum stafaði af því að
þær voru þyngri en þær íslensku.
Ágóðinn var því ekki sannfærandi
þegar á heildina var litið.
Norskar kýr eru of stórar fyrir
íslensk fjós. Þær vaða frekar upp
beitiland. Þær þurfa meira kjarn-
fóður af heildarfóðri. Stórar, þung-
ar kýr hafa aðra og að sumu leyti
erfíðari sjúkdóma en léttari kýr. I
Noregi þekkja menn vel fram-
leiðslusjúkdóma sem íslenskh'
bændur þekkja lítt eða ekki s.s.
kvikublæðingar, súrvömb, snúin
vinstur og vöðvaskemmdir, og end-
ingin er skemmri. Júgurbólga er al-
geng eins og hér, einnig súrdoði. ís-
lenskar kýr nýta vel gróffóður,
ganga vel um beitiland og komast
enn inn í fjósin sín. Þær mjólka
meira nú en nokkra sinni fyrr.
Smithætta eykst
í kúm og sauðfé
Innflutningi kúa frá Noregi fylgir
hætta á nýjum smitsjúkdómum sem
leggjast sumir á bæði nautgripi og
sauðfé. Þótt unnt sé að framkvæma
innflutning án mikillar áhættu einu
sinni, magnast hún í hvert sinn sem
flytja þarf inn á ný. Öll varúð
sljóvgast þegar frá líður. Sífelldur
innflutningur er óhjákvæmilegur ef
nýtt kyn er flutt til landsins. Þessa
framtíðaráhættu hljóta þeir að meta
af alvöru sem bera ábyrgð á vörn-
um gegn dýrasjúkdómum. Þetta
mál varðar einnig sauðfjárbændur.
Til dæmis er illkynjuð slímhúðapest
(BVD og Border disease) bæði í
nautgripum og sauðfé í Noregi og
gæti borist í sauðfé hér eftir inn-
flutning.
Varasamt betakaseín
í mjólk veldur sykursýki
í tilraunadýrum
í mjólk norskra kúa er prótínið
betakaseín A1 algengt. Það veldur
insúlínháðri sykursýki í tilrauna-
músum og hugsanlega insúhnháðri
sykursýki í börnum líka. Þetta
prótín er mun sjaldgæfara í ís-
lenskri mjólk, og hér er þessi teg-
und sykursýki sjaldgæf. I Noregi er
hún rúmlega tvöfalt algengari en
hér og meira en fjórfalt algengari í
Finnlandi. Islendingar drekka álíka
mikla mjólk og Finnar, en í fínnskri
mjólk er hátt hlutfall af betakaseíni
Kúainnflutningur
Viljum við flytja
inn norskar kýr við
aukna áhættu, spyrja
Stefán Aðalsteinsson,
----------------------
Olafur Olafsson
og Signrður Sigurðar-
son, aukin óþægindi,
aukinn kostnað og
óvissan ágóða?
A1 og telja sumir það valda munin-
um á sykm'sýki. Norðmenn drekka
minna af mjólk en Islendingar og
Finnar.
íslenski kúastofninn er lítill. Hér
mætti með viðráðanlegum kostnaði
arfgreina alla nautgripi í landinu og
velja gegn A1 geninu sem veldur
þessu varasama prótíni. Með kröft-
ugu vali mætti útiýma því úr stofn-
inum á 5-6 árum. Mjög erfítt yrði
að hreinsa hinn óheppilega erfðavísi
úr stórum kúakynjum í Evrópu.
Með góðri markaðsfærslu gæti ís-
lensk kúamjólk þá oroið eftirsótt í
mjólkurduft handa börnum víða um
heim. Hafa verður nokkurn fyrir-
vara á um samband betakaseín A1
prótínsins og sykursýki í börnum.
Líkurnar á þessu sambandi virðast
hins vegar það sterkar að það hlýt-
ur að teljast ábyrgðarhluti að flytja
inn kýi- sem gætu aukið tíðni þessa
alvarlega sjúkdóms. Islenskir sér-
fræðingar í sykursýki hafa varað
við þeim breytingum á kúastofnin-
um sem myndu verða við innflutn-
ing frá Noregi. Þetta mál varðar yf-
irvöld heilbrigðismála í landinu.
Islensk mjólk er heppileg
til ostagerðar
í íslenskum kúm er hátt hlutfall
af kappakaseín B prótíni sem eykur
nýtingu ostefnis í mjólkinni við
ostagerð. Þetta hlutfall er lágt í
norskum kúm. Erlendis hafa þessi
áhrif gensins verið mikið rannsökuð
og virðast menn fullvissir um að þau
séu fyrir hendi. Það er líka ábyrgð-
arhluti að stofna til þess að nýting
ostefnis í íslenskri mjólk versni við
að breyta um kúakyn. Þessi þáttur
hlýtur að varða mjólkuriðnaðinn og
þá sem stefnunni ráða þar.
Hagkvæmnin óljós -
áhættan margþætt
Við þessa samantekt vakna
áleitnar spurningar. Þegar tekin er
margþætt og mikil áhætta þarf
vinningsvonin að vera mikil, og það
er óverjandi kæraleysi að meta ekki
áhættu og ávinning fyrirfram.
Hverjir bera ábyrgð hér? Hvers
vegna er svo hljótt um þetta af-
drifaríka mál? Hvers vegna hefur
ekki verið gerð nákvæm úttekt á
væntanlegri áhættu og hagkvæmni
við þennan innflutning?
Viljum við flytja inn norskar kýr
við aukna áhættu, aukin óþægindi,
aukinn kostnað og óvissan ágóða?
Viljum við stefna á ofurbú og fækka
bændum stórlega? Viljum við stefna
frá vistvænum búskap í verk-
smiðjurekin kúabú? Vilja menn með
þessum innflutningi rjúfa skarð í
þann vamarmúr sem nú umlykur
landið og heldur alvarlegum sjúk-
dómum í kúm, kindum og hrossum í
fjarlægð? Verði skarð rofið í þann
múr nú, er líklegt að því verði aldrei
lokað aftur. Það segir reynslan okk-
ur, frá innflutningi svína, hunda og
katta. Þar er varla viðnám gegn
innflutningi lengur, enda hafa ýmsir
nýir smitsjúkdómar í hundum og
köttum borist til landsjns nú þegar.
Heilbrigði búfjár á íslandi er ein-
stætt hvað smitsjúkdóma varðar.
Sú staða leyfir okkur að loka fyrir
innflutning búvara frá löndum með
sjúkdóma sem sannanlega finnast
hér ekki. Vilja íslenskir bændur
tefla þeimi stöðu í óvissu? Viljum
við taka þá áhættu með innflutningi
á kúm að tíðni sykursýki í landinu, á
100.000 einstaklinga á aldrinum
0-15 ára, aukist úr tæpum 10 nú, í
20, 30 eða yfir 40 nýja sjúklinga á
ári þegar frá líður? Viljum við fórna
þeim möguleikum að nýta prótínin
betakaseín A2 og kappakaseín B í
verðmætasköpun fyrir bændur í
landinu og þjóðina alla? Vilja
óbreyttir Islendingar þetta? Vilja
ráðamenn þetta, þeir sem ábyrgð
munu bera á slíkum innflutningi?
Innflutningsáform bíði úttektar
Auðvitað vill enginn verða til óþ-
urftar með aðgerðum sínum. Menn
vona í lengstu lög að allt gangi vel.
En hér má ekki láta kylfu ráða
kasti. Gera verður úttekt á væntan-
legri hagkvæmni þess innflutnings
sem sótt er um og þeirri margþættu
áhættu sem honum fylgir. Leggja
ber til hliðar áform um innflutning
meðan á úttekt stendur og endur-
meta stöðuna, ef úttektin bendir til
verulegs ávinnings. Þess skal að
lokum getið að erfðanefnd búfjár
hefur varað við fyrirhuguðum inn-
flutningi.
Virkjanir á landinu munu allar
fara í umhverfismat á komandi ár-
um. Innflutningur fósturvísa úr
norskum kúm ætti að fara í
hliðstætt umhverfismat, svo að ekki
verði unnin óbætanleg spjöll á þeim
verðmæta náttúruauði sem hefur
fylgt þjóðinni frá upphafi vega, ís-
lensku kúnni.
Höfundar eru fyrrv. framkvæmda-
stjiíri Norræna genabankans fyrir
búfé (S.A.), fyrrv. landlæknir
(ÓI.ÓI.) og dýralæknir nautgripa-
sjúkdóma (Sig.Sig.).
A að hækka eða
lækka vexti?
ER HIN mikla
útlánaþensla í hagkerf-
inu eftirspumardrifin
eða framboðsdrifin?
Miklu skiptir að greina
þá krafta rétt sem eru
að verki á lánsfjár-
markaðnum ef peninga-
stjómun á að ná árangri.
Hækkun vaxta
Ef útlánaþenslan á
sér fyrst og fremst ræt-
ur á eftirspurnarhlið
lánsfjármarkaðarins,
þ.e. í vilja heimilanna og
fyrirtækjanna til að
auka lántökur vegna
neyslu og fjárfestinga,
er hægt að draga úr lán-
fjáreftirspurn með hækkun vaxta.
En liggja rætur útlánaþenslunnar á
eftirspurnarhlið markaðarins?
Til að varpa ljósi á þetta þyrfti að
draga fram þá hvata sem búa að baki
eftirspurnar-aukningu fyrirtækja og
heimila. Er það mikil trú og bjartsýni
á framtíðarhagvöxt og á auknar tekj-
ur? Erfitt er að sjá augljósar skýr-
ingar á framkvæði eftirspyrjenda.
Kaupmáttur hefur að vísu aukist
verulega og sömuleiðis velta fyrir-
tækja, en skýrir það viljann til um-
talsverðrar skuldasöfnunar? Eða er
líklegra að ofangreindir aðilar séu
frekar óvirkir eftirspyrjendur.
Vitað er að lánsfjáreftirspum fólks
er mjög háð aldri og ræðst af því hvar
í lífsgæðastiganum það
er statt. Yngra fólk sem
er að afla sér menntun-
ar, húsnæðis og annarra
lífsgæða er mun
viljugra til lántöku en
eldra fólk sem komið
hefur sér upp þeim lífs-
gæðum. Það getur því
skipt verulegu máli að
lánveitingar séu sniðnar
að þörfum fólks. Vaxta-
stigið, sem oft er breyti-
legt og skattatengt, hef-
ur að sjálfsögðu
þýðingu fyrir viljann til
lántöku, en það ræður
ekki öllu. Tekjur og
ekki síður greiðslubyrði
ráða einnig miklu.
Mikil kaupmáttaraukning gefur
aukið svigrúm til lántöku. En sú
staðreynd að bankaþjónusta eins og
önnur þjónusta er í ríkara mæli að
laga sig að þörfum viðskiptavina hef-
ur í raun valdið kerfisbreytingu á
lánsfjármarkaðnum. Greiðslubyrði
hefur orðið jafnari og nær nú lengra
inn í framtíðina. Lántökur hafa því
aukist í kjölfarið.
Segja má að á lánsfjármarkaðnum
eigi sér stað viss aðlögunarferli að
nýjum vinnubrögðum. Nú er farið að
líta á peninga eins og hverja aðra
vöra sem þarf að selja á réttu verði,
en ekki skammta. I lok þessa aðlög-
unarferlis má greina jafnvægisstöðu
þar sem lána- og eignasafn heimil-
anna og fyrirtækjanna hefur náð
jafnvægi miðað við þetta nýja
viðhorf og þær efnahagsforsendur
sem ráð. Á meðan þetta ferli á sér
stað verður um ójafnvægi að ræða á
lánsfjármarkaðnum, sem speglast
m.a. í mikilli útlánaaukningu. Við
höfum sambærilegt dæmi um ójafn-
Lánamarkaður
Segja má, segir Jóhann
Rúnar Björgvinsson,
að á lánsfjármarkaðn-
um eigi sér stað viss
aðlögunarferli að nýj-
um vinnubrögðum.
vægi á öðrum mörkuðum vegna
aðlögunarferlis. Þannig var til
skamms tíma lítið af hlutabréfum í
eignasafni heimilanna, en með opnun
hlutabréfamarkaðarins hefur orðið
gríðarleg breyting þar á. Aðlögunar-
ferlið hefur tekið tíma með tilheyr-
andi ójafnvægi, framboði hlutabréfa
og hækkun á gengi þeirra.
Lækkun vaxta
Ef útlánaþenslan á sér fyrst og
fremst rætur á framboðshlið láns-
fjármarkaðarins, þ.e. hjá bankakerf-
Jóhann Rúnar
Björgvinsson
inu sjálfu, þarf að huga að öðram að-
ferðum til að draga úr útlánaþensl-
unni. Spyrja má hvort ekki hafi orðið
það miklar breytingar á framboðs-
hlið markaðarins á síðasta ári að í
raun sé um kerfisbreytingu að ræða
sem breytt hafi markaðsskilyrðum
lánsfjármarkaðarins verulega. I
þessu sambandi má einkum nefna
fjögur atriði, þ.e. breytingu á
stjómtækjum Seðlabankans, tilkomu
Fjárfestingabanka atvinnulífsins,
hai'ðnandi samkeppni bankanna og
mikinn vaxtamun milli innlendra og
erlendra lána.
Stjómtæki Seðlabankans: Á síð-
ustu áram hafa mörg stór skref verið
stigin sem miða að því að gera
stjórntæki Seðlabankans líkari því
sem þekkist víða erlendis. Frelsi inn-
lánastofnana hefur verið aukið veru-
lega, lausafjárkrafa þeirra afnumin
og svokölluð bindiskylda nánast gerð
að engu samtímis því sem gnmnur
hennar hefur verið breikkaður.
Helsta stjómtæki bankans nú eru
svokölluð endurhverf viðskipti en
það eru uppboð á verðbréfum. Seðla-
bankinn getur dregið úr peninga-
magni eða aukið með sölu eða kaup-
um á verðbréfum. Hann getur með
þeim hætti haft bein áhrif á vaxta-
stigið.
Fjárfestingabanki atvinnulífsins
(FBA) var stofnaður í byrjun síðasta
árs. Eignir hans voru í byrjun ríflega
54 milljarðar króna og eigið fé rúm-
lega 8 milljarðar. Eiginfjárhlutfall
(CAD-hlutfall) hans var því um 16%,
en samkvæmt lögum má það ekki
fara niður fyrir 8%. Bankinn hefur
því mikið svigrúm til að auka útlán
sín án þess að auka eigið fé. I raun-
inni er honum mikið í mun að auka
útlánin svo ávöxtun eiginfjár verði
meiri. Samkeppni bankanna: Með
tilkomu hins nýja banka og einka-
væðingar ríkisbankanna hefur sam-
keppnin harðnað verulega á lánsfjár-
markaðnum. Bankamir berjast um
viðskiptavinina, sem kemur meðal
annars fram í fjölbreyttari og bættri
þjónustu þeirra. Boðið er upp á meiri
greiðslujöfnun og lengri neyslulán
(bflalán) en áður. Þá er bankarnir að
ryðja sér nýjar brautir, s.s. inn á
trygginga-, lóða-, húsnæðis- og
hlutabréfamarkaðinn. Þeir taka í
ríkara mæli frumkvæðið að útlánum
peninga á lánsfjármarkaðnum.
Mikill vaxtamunur á inn- og er-
lendum lánamarkaði getur skapað
veralegt ójafnvægi á innlendum pen-
ingamarkaði. Ef fjársterk innlend
fyrirtæki sem njóta trausts erlendis
færa lánaviðskipti sín út úr landinu
vegna hagstæðari kjara losnar um
fjármagn hér innanlands og útlána-
geta innlendra banka eykst til ann-
arra viðskiptavina. Svipaða sögu er
að segja ef bankarnir sjálfir leita á
erlendan lánamarkað til að auka
útlánagetu sína hér á landi. Ef bank-
ar vilja auka útlán sín geta þeir
annað tveggja höfðað til sparenda
um aukin innlán eða aukið erlenda
lántöku til endurlána.
Ljóst er af ofangreindum þáttum
að mikill þrýstingur er á framboðs-
hlið lánsfjármarkaðarins um aukin
útlán. Einn lykilþáttur í þeim þrýst-
ingi er vaxtamunur milli innlendra
og erlendra lána sem gefur banka-
kerfinu færi á auknum umsvifum.
Væri vaxtamunurinn minni drægi
veralega úr hvatningu þeirra til er-
lendrar lántöku og endurlána.
Lækkun vaxta drægi því verulega úr
frumkvæði bankakerfisins að
útlánaþenslu. I þessu samhengi má
velta upp hvort hinn mikli viðskipta-
halli sem þjóðarbúið á við að etja eigi
ef til vill rætur í kerfisbreytingum á
framboðshlið lánsfjármarkaðarins.
Höfundur er hagfræðingur.