Morgunblaðið - 04.07.1999, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
A Hafnarrölti með góð-
vinum Grunnavíkur-Jóns
Grunnavíkur-Jón, ritari
Arna Magnússonar, var
merkur fræðimaður,
eins og Sigrún Davíðs-
dóttir komst að á
göngu með góðvinum
hans.
Jón Helgason prófessor fór ekki
alltof vel með nafna sinn frá
Grunnavík í bók um hann á
sínum tíma og Halldór Laxness
gerir hann að furðufugli og „nörd“
löngu áður en hugtakið var fundið
upp. I rauninni var hann grandvai'
og góður fræðimaður og nú hafa
nokkrir núlifandi starfsbræður
hans og aðrir velþenkjandi menn
tekið sig saman um að endurreisa
fræðimannsheiður Jóns Ólafssonar
frá Grunnavík.
Hópurinn kallar sig Góðvini
Grunnavíkur-Jóns og eru sautján
manns; þau Guðrún Kvaran, Jakob
Yngvason, Svavar Sigmundsson,
Þorgerður Árnadótth-, Gunnlaugur
Ingólfsson, Guðrún Ása Grímsdótt-
ir, Sigurgeir Steingrímsson, Mar-
grét Eggertsdóttir, Guðbjöm Sig-
urmundsson, Þórunn Sigurðardótt-
ir, Guðmundur Hálfdanarson og
Árni Björnsson. Auk þess er Stefán
Karlsson, handritafræðingur og
fyrrum forstöðumaður Árnastofn-
unar, alúðarvinur. Heiðursfélagi
var einnig Jakob Benediktsson,
fyrrum ritstjóri Orðabókar Háskól-
ans, en hann lést í vetur. Til félags-
manna teljast einnig tveir útlimir
en það eru áhugamenn um Jón
Ólafsson búsettir erlendis.
Eins og fleiri samtímamenn var
Jón afkastamikill bréfritari. Hann
hafði það meðal annars fyrii' sið að
skrifa löndum sínum heima fyi-ir
fréttabréf til að efla þekkingu
þeirra á gangi mála í Danmörku og
skrifaði þá auk annars fréttir úr
blöðunum. Bréfin eru hin fróðleg-
asta heimild, bæði um hugarheim
og atburði þess tíma. Og ekki má
gleyma að Jón skrifaði eina bestu
frásögn sem til er af brunanum
mikla í Höfn 1728, þegar bókasafn
og heimili Árna Magnússonar
(1663-1730) brann ásamt svo
mörgu öðru.
Auk þess að halda fundi, ráð-
stefnur og sinna útgáfum á verkum
Jóns hefur félagið þegar gefið út
ráðstefnurit um störf Jóns, Hag-
þenki, eftir Jón sjálfan og nýlega
fékkst styi'kur frá Menningarsjóði
til að gefa út ritgerðasafn eftir Jón
og er verið að ljúka undirbúningi
ritsins til prentunar. Einnig hafa
góðvinir Grunnavíkur-Jóns, eins og
hópurinn kallar sig, farið á slóðir
Jóns. Nýlega hittust vinirnir í
Kaupmannahöfn tU að þræða slóðir
hans þar í borginni, sem Jón bjó í
mestan hluta ævi sinnar.
Hver var hann þessi
Grunnavíkur-J ón?
En ef Jón Helgason tók nafna
sinn ekki nógu virðulegum tökum
og Laxness gerir grín að honum,
hver var hann þá þessi Grunnavík-
ur-Jón? Jón er jafnan kenndur við
fæðingarstað sinn, Stað í Grunna-
vík, þar sem hann fæddist 1705,
sonur Ólafs prests Jónssonar og
konu hans Þórunnar, sem einnig
var prestsdóttir.
Þegar hann var sex ára var hann
settur í fóstur hjá Páli lögmanni
Vídalín og fimmtán ára fór hann í
Hólaskóla. Þaðan lá leiðin út til
Hafnar, þar sem hann fór í guð-
fræði og lauk prófi með fyrstu ein-
kunn 1731. En hann var líka skrif-
ari hjá Áma Magnússyni og var æ
síðan viðloðandi safn Árna og
styrkþegi þess sjóðs, sem Árni
stofnaði tU að íslenskum handritum
og fræðum yrði sinnt.
Það komst greinilega fátt annað
að en fræðin því hann kvæntist
aldrei en átti dótturina Guðrúnu
þegar hann var orðinn rúmlega fer-
tugur með þjónustustúlku á Þing-
eyrum. Þótt hann byggi erlendis
fjarri barnsmóður sinni kom hann
því svo fyrir að dóttir hans erfði
jörð eftir hann á íslandi.
Frá kirkjugarðinum
á krána
Allt þetta og meira tU höfðu Góð-
vinirnir að sjálfsögðu bak við eyrað
er menn hittust á laugardags-
morgni í Assistenskirkjugarðinum
til að hefja gönguna um Hafnar-
slóðir Grunnvíkingsins og þar
höfðu þær Marinne Overgaard, sér-
fræðingur á Árnastofnun, Guðrún
María Svavarsdóttir læknanemi og
Steinunn Jóhannesdóttir rithöfund-
ur slegist í hópinn.
Daginn áður hafði verið farið út í
Brede, byggðasafn úti í Lyngby, er
tilheyrir Þjóðminjasafninu danska/
Þar höfðu menn kynnt sér híbýla-
hætti og klæðnað á dögum Jóns til
að geta betur gert sér í hugarlund
aðstæður hans. Og tU að komast
enn betur inn í hugarheim þessa
tíma var í ferðinni snæddur matur
að hætti 18. aldar. Eitt kvöldið var
matseðillinn baunasúpa, þverhand-
arþykkar sneiðar af reyktu og nýju
svínafleski, medisterpylsa og svína-
halar og í eftirrétt pönnukökur með
sultu og þeyttum rjóma. Jón hlyti
að hafa glaðst af slíkum krásum
Góðvina sinna.
I kirkjugarðinum var það Jorgen
Ask norrænufræðingur sem tók á
móti gestunum og gekk með þeim
um garðinn, sem hann er fróður
um. Þarna liggja ekki aðeins merk-
ir íslendingar, heldur einnig merk-
ir íslandsvinir eins og Carl Christi-
an Rafn (1795-1864). Yfir hann er
reistur stór rúnasteinn, sem Mari-
anne Overgaard sá strax að ekki
muni bera réttar rúnir, heldur síð-
ari tíma uppdiktaðar rúnir.
Leiðin liggur framhjá leiði ým-
issa merkra íslendinga. Grímur
Thorkelín (1791-1829) leyndar-
skjalavörður átti glæsilegan feril í
Danmörku og safnaði bókum og
forngripum, sem hann átti kannski
auðveldara með því hann kvæntist
auðugri ekkju, líkt og Árni Magn-
ússon gerði. Bókasafnið missti
Grímur í brunanum 1807 en tókst
að ná saman góðu safni aftur.
Grímur kom víða við, gaf meðal
annars út fyrstur manna fornenska
hetjukvæðið Bjólfskviðu. Eftirmað-
ur hans í þessu virðulega embætti
var Finnur Magnússon (1781—
GÓÐVINIR Grunnavíkur - Jóns.
1847), sem einnig er grafinn þama,
en hér reynir á þekkingu því gröf
hans er án legsteins.
Fjölnismenn voru allir grafnir í
kirkjugarðinum, nema Tómas Sæ-
mundsson, sem einum þeirra félaga
auðnaðist að flytja aftur til íslands.
Meint bein Jónasar voru síðan flutt
til Islands eins og kunnugt er.
Brynjólfur Pétursson (1810-1851)
er grafinn þar sem nú stendur helj-
armikil eik. „Af honum er mikill
stofn kominn", varð einhverjum
Góðvinanna að orði og það má til
sanns vegar færa. Menn voru líka
að velta fyrir sér hvort í þessu tréi
leyndust ekki einhverjar frumeind-
ir úr Brynjólfi, en ekki voru tök á
að greina það í þessari heimsókn.
„Nú reynir á lærdóminn“, varð
mönnum að orði, þegar kom að ein-
um glæsilegasta legsteini í öllum
garðinum. Þann stein áttu Islend-
ingar þátt í að yrði reistur málvís-
indamanninum Rasmusi Kristjáni
Rask (1787-1832) og í hans anda,
því á honum eru áletranir á
sanskrít, arabísku og svo með rún-
um. Steinninn er teiknaður af ekki
ómerkari manni en arkitektinum
Michael Gottlieb Bindesbpl
(1800-1856), sem meðal annars
teiknaði Thorvaldsens-safnið.
Hér runnu danskar þýðingar
hinna framandi tungna viðstöðu-
laust upp úr leiðsögumanninum. Á
sanskrít stendur: „Föðurlandinu
skuldar maður allt sem gera má.“
Rúnatextinn er úr Konungsskugg-
sjá: „Ef þú vilt fullkominn vera í
fróðleik þá nem þú allar tungur en
týn þó eigi að heldur þinni tungu.“
Á arabísku stendur: „Hið sanna er
ljóst, en hið falska óljóst.“
Eftir þessi hollráð á heimstung-
unum var komið að leiði annars
Fjölnismanns, Konráðs Gíslasonar
(1808-1891). Konráð var afkasta-
mikill fræðimaður fram í andlátið,
en heimilislífið var erfitt. Hann gift-
ist ekkju sem dó frá honum og lét
honum eftir son sinn sem var van-
stilltur og með síðari tíma augum
greinilega þroskaheftur. Konráð
vann á Árnasafni, lét því eftir eigur
sínar gegn því að hugsað yrði um
leiði hans og svo er enn gert.
Brunasögxir
Úr kirkjugarðinum lá leiðin á
Wesselskrá í Sværtegade 7,
skammt frá Kaupmangaragötu og
Strikinu. Guðrún Ása Grímsdóttir
hafði undirbúið ferðina með því að
huga að hvar Jón bjó í borginni á
sínum tíma og í Svertugötu, sem þá
hét Regnegade bjó hann og lést.
Húsnúmerið fylgir ekki sögunni,
svo fræðilega séð gæti hann hafa
búið á nr. 7.
Það kom kráareiganda nokkuð á
óvart að Góðvinirnir kusu sér
súkkulaði með rjóma til drykkjar.
Þótt drykkurinn sé venjulega ekki
á boðstólum þar tók starfsfólkið sig
til, hitaði súkkulaði og bar fram í
veglegum glerkönnum. Hin and-
lega hressing var borin fram af Sig-
urgeiri Steingrímssyni, sem las frá-
sögn Jóns af brunanum 1728.
Jón segit' frá því hvernig eldur-
inn kom upp miðvikudaginn 20.
október. Eldsupptökin voru í húsi
brennivínskaupmanns, þar sem
verið var að steypa kerti. Barn
komst í kerti, missti það logandi í
hey, sem ekki tókst að slökkva í,
auk þess sem brennivínið varð góð-
ur eldsmatur. Á 60 stundum brann
61 gata í borginni og 1700 hús.
Jón lýsir vel þvílík handvömm
var við slökkvistarfið og svall Góð-
vinunum móður af tilhugsuninni um
hve óskipulega var unnið. Borgin
var að mestu vatnslaus, því vatnið
hafði verið tekið af til að hægt væri
að fylla Peblinge-tjömina. Til
slökkvistarfsins var því tekið vatn
úr ræsum, en með því kom skítur,
sem stíflaði og sprengdi slöngurn-
ar.
Utan borgarmúranna var herlið
sem enginn gat gefið skipun um að
hjálpa til og innan borgai-múranna
var fólkið lokað inni án vatns. Með-
al annars þess vegna náði eldurinn
á endanum að húsi Árna Magnús-
sonar.
Súkkulaðið og brunasagan yljaði,
svo áfram var haldið um nærliggj-
andi götur að Trinitatiskirkjunni
við Kaupmangaragötu, sem er sam-
byggð Sívala turninum. Kirkju-
garðurinn við kirkjuna var mun
stærri áður og þar hlýtur Jón að
vera grafinn. Giskað er á að þarna
séu 60-70 íslendingar grafnir.
Á endanum var Sívali turninn
klifinn, en hann kallaðist Sívalistöp-
ull forðum. Turninn er einn af
mörgum byggingum sem Kristján
IV (1577-1648) lét byggja í anda
endurreisnartímans. Kóngur var
bæði byggingaglaður og herskár,
en var öllu heppnari í fyrrnefndu
framkvæmdunum en þeim síðari.
Þessi athafnasami konungur hefur
mótað ásjónu borgarinnar sem
blasti við Jóni ofan úr turninum líkt
og okkur nú, en handan þeirra hef-
ur hann horft yfir nálægar sveitir,
akra og vötn.
Við Góðvinunum blasti hins veg-
ar Eyrarsundsbrúin í allri sinni
reisn, nýjasta mannvirkið sem sést
af stöplinum. Jafn hagrænt þenkj-
andi og Jón var hefði hann vísast
kunnað að meta þá samgöngubót,
sem brúin felur í sér og þá ekki síð-
ur flugvélina, sem daginn eftir flutti
marga Góðvinina heim það spotta-
korn, sem á dögum Jóns kostaði
aldrei minna en vikusiglingu. Anda
Jóns má því víða finna fyi'ir, líka
þótt slóðir hans í Höfn séu yfirgefn-
ar.
Ormstunga
aftur á
Islandi
LEIKRITIÐ Ormstunga með
þeim Benedikt Erlingssyni og
Halldóru Geirharðsdóttur sem
verið er að
kvikmynda
verður sýnt
fimm sinn-
um af því
tilefni.
Sýning-
arnar verða
sem hér
segir: Á litla
sviði Borg-
arleikhúss-
ins miðviku-
daginn 7.
júlí kl. 20,
fimmtudag-
inn 8. júlí kl.
17 og föstu-
daginn 9.
júlí kl. 17. í
Iðnó laugar-
daginn 10.
júlí kl. 21.
Eftir þetta verður Orms-
tunga aldrei sýnd aftur á leik-
sviði á íslandi, segir í fréttatil-
kynningu, en hins vegar má
eiga von á því að leikritið líti
dagsins ljós í Japan, Þýska-
landi og í Færeyjum en sýn-
ingunni hefur verið boðið sér-
staklega þangað.
Ormstunga hefur verið leik-
in í Noregi, Svíþjóð og Dan-
mörku auk þess sem hún hef-
ur verið sett upp á sænsku og
gengur enn fyrir fullu húsi í
Svíþjóð.
Norræna húsið
Kynning á
Kraká, menn-
ingarborg
Evrópu árið
2000
KRAKÁ í Póllandi verður
kynnt í sumardagskrá Nor-
ræna hússins á morgun,
mánudag, kl. 20. Sköpun,
hugsun og andlegt líf er yfir-
skriftin fyrir Kraká sem
menningarborg Evrópu árið
2000.
Maria Anna Potocka, eig-
andi gallerísins Potocka,
kynnir borg sína, þriðju
stærstu borg Póllands, og
menningarlíf hennar. Maria
Anna Potocka var ráðin 1996
sem forstöðumaður Samtíma-
safnsins í Niepolomice sem
opnað verður árið 2000. Dag-
skráin verður á ensku og að-
gangur er ókeypis.
Kraká, með 750.000 íbúa,
hefur á sér orð sem borg leik-
húslífs og kvikmynda. Fræg-
ustu nöfnin eru Andrzei Wa-
jda og Tadeusz Kantor. Kraká
er líka eina borgin í heiminum
þar sem búa tveir nóbelsverð-
launahafar í bókmenntum,
Czeslaw Milosz og Wislawa
Szymborska. í Kraká er
einnig mikið tónlistarlíf, mörg
gallerí og yfir tíu atvinnuleik-
hús. Á hverju ári eru fjölmai'g-
ir listviðburðir í boði og haldn-
ar hátíðir hinna ýmsu list-
greina. I Kraká hafa haldist
virðulegar hefðir frá miðöld-
um og þar hefur ætíð verið
miðpunktur gyðingamenning-
arinnar. Vegna þess hve mikið
líf er í stúdentafélögum,
klúbbum og kaffihúsum er
Kraká oft kölluð fundarstaður
æskunnar. I dagskrá Norræna
hússins um Rraká verður m.a.
sýnd tíu mínútna kynningar-
mynd með ensku tali.
Benedikt
Erlingsson
Halldóra
Geirharðsdóttir