Morgunblaðið - 24.07.1999, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 24. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Rís nýtt Nato úr
rústum Kosovo?
ATBURÐIRNIR
og ástandið í Kosovo
og reyndar allri Jú-
góslavíu eru einhver
alvariegustu atvik í
samskiptum austurs
og vesturs á síðari ár-
úih. Balkanskaginn
hefur lengi verið
þrætuepli og púður-
tunna Evrópu. I fyrri
heimsstyrjöldinni réð-
ust Þjóðverjar og
Austurríkismenn inn í
Serbíu yfir Dóná og
tóku Belgrad 9. októ-
ber 1915. Nokkrum
dögum síðar fór
búlgarski herinn inn í
Kosovo. Serbar voru
gersigraðir af innrásarliðunum um
miðjan desember
1915.
Sama sagan endur-
tók sig í síðari heims-
styrjöldinni, þá réðust
hersveitir Hitlers í
byrjun apríl 1941 bæði
inn í Júgóslavíu og
Grikkland. Júgóslavar
gáfust formlega upp
fyrir Þjóðverjum 17.
apríl 1941 en Grikkir
héldu út viku lengur.
Kosovo var þá samein-
að nýlendu Itala, Al-
baníu, undir stjórn
ítala til 1943 er Þjóð-
verjar tóku yfír eftir
fall Mússólínis. Eftir
uppgjöf Þjóðverja
1945 reyndu Kosovomenn árang-
Nils P.
Sigurðsson
Nato
Hvernig sem fer er
nauðsynlegt fyrir okk-
ur Islendinga, segir
Nils P. Sigurðsson, að
vinna ásamt öðrum að-
ildarríkjum Nato að
áframhaldandi upp-
byggingu friðar og ör-
yggis fyrir komandi
kynslóðir.
ÍSLENSKT MÁL
GUÐMUNDUR Elíasson í
Garðabæ er eins og við fleiri
hugsandi út af orðtakinu að bera
beinin= deyja. Um þetta orðtak
er til fjöldi dæma bæði gamall
og nýr, en sögnin er eins og
Guðmundur segir, oft í nafn-
hætti, þannig að beygingin
mætti þess vegna vera bæði veik
eða sterk. Ég held hún sé sterk:
Hann bar þar beinin, ekki *ber-
aði. En er ekki „að bera bein-
in“= deyja rökleysa? Prófessor
Halldór Halldórsson, meistari
minn, hefur leitast við að skýra
þetta, og tek ég nú orðrétt upp
úr bókinni Isienzkt orðtakasafn,
bls.52:
„í þessu sambandi hefir sögnin
bera sennilega haft forskeyti í
fullnaðarmerkingu, t.d. *gaberan
og merkt „ljúka við að bera“. Til
samanburðar má benda á bera í
\* merkingunni „fæða“, sem á ræt-
ur að rekja til *gaberan og hefír
óforskeytt merkt „ganga með“,
en forskeytt (þ.e. *gaberarí)
„Ijúka við að ganga með“, þ.e.
„fæða“. „
Vera má að einhverjum þyki
þetta lært og langsótt, en ég veit
ekki til þess að aðrir hafi betra að
bjóða.
★
Bjami Magnússon á Akureyri
spurði mig hvort ég kannaðist við
orðið nefsneiðingur. Það var ekki
svo. Hann lýsti þessu íyrir mér
með dæmum og leikrænum til-
burðum. Dóri á Lækjarbakka
sagði um mann sem ekki þóttist
þekkja hann eða vildi ekki staldra
við á götu og heilsa honum:
„Hann gekk nefsneiðing fram hjá
mér.“ Nefsneiðingur táknar þá
slíka tilburði, er menn vilja losna
við að heilsa einhverjum á götu
sinni, snúa sér undan og reigja
haus.
En samkvæmt orðabókum
merkir nefsneiðingur fleira, en
þó þessu skylt, svo sem kröpp
beygja eða viðleitni til þess að
forðast afskipti. Sniðganga má
sem best kalla það, enda væri þá
snið í 1. hljóðskiptaröð við sneið-
ingur. Orðabók Háskólans hefur
mörg góð dæmi um nefsneiðing í
nokkrum merkingartilbrigðum.
★
Andvarp
Miðdigur, gamall og göngumóður,
fyl græðgina finn ég á sjálfum mér bitna.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1015. þáttur
Mikið lifandi skelfing er guð þeim góður
sem geta étið án þess að fitna.
(Þórir í Bjarkey.)
★
Hlymrekur handan kvað:
Limran fer ekki að lögum,
það er landsþekkt á síðustu dögum.
í athöfn og orði,
sem alvaldur forði,
vill hún keppa við Stínu í Krögum.
★
Prestar skrifuðu upp á dönsku
í manntalinu 1801. Gerðu margir
ekki mun á brodduðum og
óbryddum sérhljóðum eða hirtu
um i eða y. Kona sem hét Asný
er oftast í þessu manntali bókuð
Asni. Menn sjá auðvitað í gegn-
um þetta. En í systkinahópum,
þegar skráð var „börn þeirra"
(foreldranna) er oft ekki hirt um
að setja son eða dóttir á eftir
nöfnunum. Það kostar því ósjald-
an rannsókn, þegar skráð er
Guðni, því það gat allt eins verið
stúlkan Guðný.
Sumir prestar voru svo pjatt-
aðir að skrumskæla íslensk nöfn
upp á dönsku. Á „Nprdre-
Langemyre" í Húnavatnssýslu
skyldi 1801 vera 23 ára „tjeneste-
karl Otto Björnsen". Þótti mér
nú sem hnífur minn hefði komist
í feitt og nú hefði ég fundið eldri
dæmi um Ottó en aðrir nafna-
grúskarar. Einkum varð ég
brattur, þegar ég sá að sr. Jón
Jónsson „bókabéus" hafði bókað
konu sína „Ingebjörg Ottesdatt-
er“. En Adam var ekki lengi í
paradís. „Þjónustukarlinn" á
Löngumýri reyndist heita Oddur
en ekki Ottó, og maddaman, sem
ég í bráðræði hélt að verið hefði
Ottósdóttir, var dóttir ekki
ófrægari manns en sr. Odds
Gíslasonar sem reið dæmdur
maður um Blönduhlíð 1876, svo
að dunaði í svellum.
Nafnið Sigurdör (= sigur-
spjót) er ærið sjaldgæft, en þó
ekki einsdæmi. Alþingismaður
einn fyrir Skagafjarðarsýslu hét
Friðrik Sigurdör Stefánsson.
Þetta vissi að sjálfsögðu Bryn-
leifur Tobíasson, þegar hann gaf
út Alþingismannatal 1952. En
svo kom önnur útgáfa 1978, og þá
er búið að „leiðrétta" Brynleif og
breyta Sigurdör í Sigurdór.
Heldur óheppileg breyting, því
að nafnið Sigurdór er talsvert
yngra en þingmaðurinn. En nú
kom enn Álþingismannatal 1996,
og þá er aftur komið Sigurdör,
enda er það svo skýrt í kirkjubók
sem verða má.
Árni Magnússon prófessor hef-
ur af heimspekilegu æðruleysi
skrifaði þessi vísdómsorð: „Svo
geingur það til í heiminum, að
sumir hjálpa erroribus [villumj á
gang, og aðrir leitast síðan við að
útryðja aptur þeim sömu errori-
bus. Hafa svo hverir tveggja
nokkuð að iðja.“
★
Dynamics
A nykri vildi Hallur í hlað,
og hausinn stefndi á Vað,
en skepnan ógöfga
hefúr hófana öfuga,
svo hún stóð alveg naglfóst í stað.
(Þorfmnur strangi.)
★
Þar, eða nú, stendur hnífurinn
í kúnni, er stundum sagt, þegar
ágreiningur er slíkur, að allt
stendur fast, allt er komið í
strand. Þetta tal er nokkuð gam-
alt í máli okkar, en próf. Jón G.
Friðjónsson vill ekki fullyrða um
upprunann. Þetta mætti vera úr
þýsku og hnífurinn þá sláturhníf-
ur („Da steckt das Messer in der
Kuh“).
Matthildur Sigurlaugardóttir,
orðvönd og málnæm, heyrði mjög
skakkt með þetta myndhverfa
orðtak farið. Hún veit stundum
ekki hvort hún á að hlæja eða
gráta, þegar hún heyrir orðtök-
um ruglað saman, svo sem „ég
veit nú hvar hnífurinn kreppir“,
eða „ég veit hvar skórinn stendur
í kúnni“, og ekki má gleyma kerl-
ingunni sem sagði um grannkonu
sína: „Ja, sú hefur nú aldeilis
vaðið fyrir neðan nefið.“
★
Drekktuvarlega,
dæmdu sparlega,
dauðinn kemur snarlega.
(Aletrun á horni.)
Auk þess var umsjónarmaður
hreykinn fyrir hönd móðurmáls-
ins og Svarfaðardals að heyra
mál Svavars Tryggvasonar eftir
46 ára útivist.
urslaust að berjast gegn innlimun í
Júgóslavíu, en Tito veitti þeim síð-
ar ýmis sveitarstjórnarréttindi árið
1968.
Júgóslavar hófu eftir hernámið
1941 baráttu skæruliða gegn inn-
rásarliðinu undir forystu Titos
marskálks. Þrátt fyrir hersetu
Þjóðverja og Itala gátu Júgóslavar
ekki komið sér saman um aðgerðir
gegn óvininum. Mihailovic hers-
höfðingi og stuðningshópur hans,
„Cetniks", eins og hann var kallað-
ur, reyndu að semja við Þjóðverja
um framkvæmd hemámsins, en
Tito og menn hans fóru sínar eigin
leiðir í skæruhernaðinum. Varð
Tito leiðtogi þeirra Júgóslava sem
flestir áttu litlu að tapa öðru en
eigin lífi og voru reiðubúnir að
duga eða drepast. Skæruliðar Titos
sýndu mikla dirfsku og gátu stund-
um leikið þýsk/ítalska setuliðið
grátt, en fylgismenn Mihailovics
reyndu einnig að sýna mótspyrnu.
Mótspymuhreyfingin gegn setulið-
inu var einnig nokkuð virk á Alban-
íusvæðinu á þeim tíma.
í lok nóvember 1943 lýstu Tito
og fylgismenn hans yfir í Bosníu
myndun ríkisstjórnar Júgóslavíu
til bráðabirgða og að útlagastjórn
Júgóslavíu sem á stríðsárunum sat
í Kaíro væri svipt völdum. Tito
varð allsráðandi og stofnaði síðar
sambandsrflrið Júgóslavíu. Hélt
Tito völdum til æviloka árið 1980,
en Tito kom því til leiðar 1966 að
Alexander Rankovic, sem var orð-
inn valdamikill í serbneska hluta
Júgóslavíu, var ýtt til hliðar.
Á árunum 1991 og 1992 klofnaði
Júgóslavía er Slóvenía, Króatía og
Bosnía sögðu sig úr sambandsrík-
inu. Fljótlega hófst borgarastyrj-
öld í Bosníu og Króatíu milli
Króata, íslamskra manna og Serba.
Lauk þessum deilum a.m.k. á yfir-
borðinu með Dayton-samkomulag-
inu í nóvember 1995.
Nú hefur Kosovo að mestu verið
lagt í eyði í þjóðernishreinsunum
Serba og loftárásum Nato, sem
báru ekki tilætlaðan árangur eins
skjótt og búist var við. Virtust
sumir búnir að gleyma því að loft-
árásir og eyðileggingar borga og
byggða í síðustu heimsstyrjöld
buguðu hvorki Breta, Rússa né
Þjóðverja. Það var alls staðar land-
hernaður sem að lokum gerði úts-
lagið í endanlegum sigri banda-
manna 1945, þótt lofthernaður hafi
einnig átt stóran þátt í skilyrðis-
lausri uppgjöf öxulveldanna, a.m.k.
Japans.
Það var m.a. eyðilegging orku-
vera, vatnsveita og spennistöðva í
loftárásum Nato sem í reynd
knúði Serba og málalið Milosevics
til að ganga að öllum skilmálum
Nato um lausn Kosovo-deilunnar,
en Rússar ásamt forseta Finn-
lands áttu í lokin einnig þátt í að
miðla málum.
Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna
heimilaði síðan 10. júní 1999 alþjóð-
legu gæsluliði að fara inn í Kosovo.
Hlé var gert á loftárásum Nato um
svipað leyti og brottflutningur
hers, hergagna og öryggissveita
Serba frá Kosovo hófst.
Rússneskar hersveitir fóru eftir
herkænsku Pattons hershöfðingja
úr síðustu heimsstyrjöld og urðu
fyrstar til flugvallar Pristina, hér-
aðshöfuðborgar Kosovo, en megin-
herstyrkur Nato fór í byrjun aðal-
lega fótgangandi inn í Kosovo og
„missti af strætisvagninum". Fljót-
lega varð þó samkomulag um hlut-
verk Rússa í friðargæslunni í
Kosovo.
Eftir Kosovo vaknar sú spurning
hvort aðgerðir vegna mannúðar-
mála verði framvegis teknar með í
áætlanir Nato en friðargæsluhlut-
verk í Bosníu og Kosovo eru um
leið fyrst og fremst til að draga úr
þjóðernishreinsunum og efla skiln-
ing á mannúðlegri háttsemi.
Hvemig sem fer er nauðsynlegt
fyrir okkur Islendinga að vinna
ásamt öðrum aðildarríkjum Nato
að áframhaldandi uppbyggingu
friðar og öryggis fyrir komandi
kynslóðir. Stuðningur okkar og
allra aðildarríkja Nato er ekki síð-
ur þýðingarmikill nú eftir átökin í
Bosníu og Kosovo en hann var við
stofnun Nato fyrir 50 árum og á
kaldastríðs-tímabilinu. Á nýrri öld
verður nauðsynlegt að halda áfram
að byggja upp varnarstyrk Nato
því vonir um eðlilega þróun í sam-
skiptum austurs og vesturs á
kaldastríðstímabilinu stóðu mjög
tæpt eins og eftirfarandi dæmi
sýna:
Arið
1946 Sovéska járntjaldið fellur í
Evrópu. Kalda stríðið hefst.
1947 Kommúnistar taka völdin í
Ungverjalandi.
1948 Tékkóslóvakía lokast fyrir
austan járntjaldið.
1948-1949 Samgöngubann við
Vestur-Berlín.
1949 Nato stofnað.
1950 Kóreustyijöldin hefst með
árás kommúnista inn í Suður-
Kóreu. Lýkur 1953.
1953 Rauði herinn kæfir upp-
reisnartilraun í A-Þýskalandi.
1954 Parísarsamningarnir um
aðild Vestur-Þýskalands að Nato.
1955 Varsjárbandalagið stofnað.
1956 Varsjárbandalagsrfld gera
innrás í Ungverjaland. Rauði her-
inn tekur Búdapest.
1958 Sovétríkin krefjast þess að
vesturveldin yfirgefi Berlín. Yfir-
lýsing Nato-ríkja um frelsi Berlín-
arbúa.
1960 U-2 njósnavél USA skotin
niður yfir Sovétríkjunum.
1961 Berlín girt af. Beriínarmúr-
inn reistur. (Felldur 1989.)
1962 Kennedy forseti setur Sov-
étmönnum úrslitakosti vegna
kjamorkuvopnaeldflauga á Kúbu.
1965 Víetnam-styrjöldin hefst.
(Stendur til 1973.)
1968 Innrás rauða hersins í
Tékkóslóvakíu.
1970 Sovétríkin byrja en hætta
svo við að koma upp eigin flotastöð
á Kúbu.
1979 Innrás Sovétmanna í
Afganistan. (Stendur til 1989.)
1980 Herlög sett í Póllandi. Felld
niður 1982.
1983 Sovétmenn skjóta niður
farþegaflugvél frá Suður-Kóreu.
1985 Varsjárbandalagssamning-
urinn framlengdur um 20 ár, en
felldur niður fimm árum síðar.
1989 Kalda striðinu talið lokið
eftir fall Berlínarmúrsins og afnám
forræðis kommúnistaflokka í flest-
um löndum Austur-Evrópu 1989.
Jámtjaldið fellur.
Hætta er á að almenningur í
Nato-ríkjunum gleymi með tíman-
um kaldastríðs-vandamálunum og
leggi meiri áherslu á önnur verk-
efni sem leysa þarf innanlands á
hverjum tíma. Slíkar hugsanir
mega alls ekki koma niður á eða
draga úr framlögum til varnarmála
aðildarríkja Nato.
Nato-ríkin verða að ganga frá
nýrri áætlun um framtíðarverk-
efni samtakanna á 21. öldinni þar
sem byggt verði á reynslu 50 ára
starfsemi í þágu friðar og öryggis.
Hvort sem loftárásir Nato á skot-
mörk í Serbíu eru réttlætanlegar
eða ekki hafa þær haft í för með
sér óhjákvæmilega skyldu Nato-
ríkja til að koma á og gæta varan-
legs friðar á Balkanskaga. Auk
þess komast aðildarríki Nato ekki
hjá að leggja fram tæknilega
kunnáttu, aðstoð og fjármagn til
endurreisnar Kosovo og gæta
stöðugleika á svæðinu. Friðar-
gæsla í Serbíu - Kosovo - verður
án efa fjárfrekt langframaverkefni
á 21. öldinni auk hefðbundinnar
varðveislu friðar, öryggis og frels-
is á Norður-Atlantshafssáttmála-
svæðinu.
Höfundur er fv. sendiherra.