Morgunblaðið - 24.07.1999, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
LAUGARDAGUR 24. JÚLÍ 1999 4T
ÞAÐ VANTAR lög-
sögu á hálendið. Til
hvers? „Svo eitthvað sé
hægt að gera,“ segja
jarðýtumennirnir. Eins
og er strandar allt á því
að enginn getur tekið
ákvarðanir, hver
þvælist fyrir öðrum,
iðnaðarráðuneyti, um-
hverfisráðuneyti, virkj-
anamenn, túristafor-
kólfar, sveitarstjórnir,
umhverfissinnar,
rjúpnaskyttur, sveita-
menn, rollur og gæsir.
Nú á að búa til þessa
lögsögu og setja undir
Ríkið hvað sem það nú
þýðir í reynd. Kannski
einkavinir? Skipulagsstofnanir hafa
verið fengnar til að draga strik
hringinn í kring í 300 metra hæðar-
línu yfir sjó að jafnaði til þess að af-
marka miðhluta landsins. Til stend-
ur að kalla sem mest af því „al-
menning" og einskis eign en undir
stjóm og ráðstöfunarvaldi Ríkisins.
Dubba svæðið upp með finu nafni;
Þjóðlenda. Hver sá sem rengja vill
réttmæti landtöku þessarar (þykist
t.d. eiga nefnd lönd), hann geri svo
vel og sanni það, helst með sam-
felldum afsalsbréfum fram í fom-
eskju og; „svo óyggjandi sé“.
Sveitamenn rekur í stans. Þeir
vissu ekki betur en gild lögsaga
væri á öllu þessu svæði. Meir að
segja staðfestur eignaréttur ein-
staklinga, bændasamlaga eða sveit-
arfélaga á mestum hluta þess. Nú
eiga þeir allt í einu að fara að sanna
það. Þeim fínnst að al-
veg eins mætti krefja
þá um sönnun fyrir
rétti sínum tií að
standa undir himnin-
um! Þeim finnst eðli-
lega að að upptöku-
mönnum ríkisins væri
nær að sanna sinn rétt
til síns nýja landnáms
og/eða hertöku. Því í
reynd er þetta hertaka,
undir yfirskini löggem-
ings. Rétt eins og þeg-
ar Evrópumenn slógu
eign sinni á „villtar
sléttur og skóga“ Am-
eríku, ásamt gullinu
sem þar fannst síðar,
og hröktu heimamenn í
markaðar réttir (reservations) - og
á styrki.
Hér er einmitt ágætt dæmi um
landrán af þessu tagi þótt kallað
Eignarréttur
s
I reynd er þetta, segir
Eyvindur Erlendsson,
hertaka undir yfirskini
löggernings.
hafi verið landnám, jafnvel „frelsun
villimanna“ í fegrunarskyni. Nær
væri að segja að Evrópuríki hafi
sleppt villimönnum lausum á inn-
byggjara Ameríku sem sannanlega
byggðu landið allt þegar Evrópu-
menn réðust þar inn í krafti síns
germanska og rómanska „réttar“.
Meir um það síðar ásamt „þjóð-
lendukommúnismanum" þeirra
Ameríkumanna, mjög svo sam-
bærilegum við það sem hér er að
gerast nú, en með allt öðrum hætti
en saklausir menn halda. Þetta mál
kemur í reynd ekki landamerkja-
setningu við. Biskupstungnamenn
t.d. hafa oft karpað við Húnvetn-
inga um það hvar mörk liggi milli
héraða. Stundum hafa þau verið
um vötn, þ.e. Hvítá, stundum um
vatnaskil á Kili. En það breytir
ekki því að alla tíð hefur verið við-
urkennt að þessir aðdar ættu
þarna á svæðinu samliggjandi lönd.
Svo vdl til að um þessi mörk er nú
ákveðinn samningur og afsöl en þó
svo væri ekki og þó mörkin væru
enn eitthvað óviss þá vita allir að
samkomulag hefur verið í gildi.
Það er misskilningur manna að
slíkan samning þurfi enddega að
sanna með bréfum. Samningur er
gildur jafnt fyrir það þó enginn
stafkrókur um hann finnist. Það
eru grundvallarlög. Hvað telst aft-
ur á móti gild sönnun þess að sam-
komulag eða samningur hafi verið
gerður það er mat dómara hverju
sinni. Hann getur hvaða dag sem
er tekið upp á því að telja alla
Tungnamenn og alla Húnvetninga
óvitnisbæra af því þeir hafi hags-
muna að gæta. Hrunamenn og
Laugdæli líka. Önnur vitni eru ekki
til! Öðrum er hreint ekki kunnugt
um málið (og reyndar flestum
ókunnugt að þetta landsvæði sé til
yfirleitt). Þar með yrðu þessar
sveitir sviptar löndum sínum með
einu orði, sem þær hafa þó haft
órengt samkomulag um aldirnar í
gegn. Þannig er hægt að beita lög-
um í landvinningastríði. Þar er
hættan.
Og hverjir munu hér beita lögum
og í hvaða stríði? Það verða ekki
umhverfissinnar og ekki í stríði fyr-
ir vernd öræfafegurðarinnar eða í
því skyni að veita „þjóðinni" (kom-
um að henni síðar!) aðgang að land-
inu. Þeir sem vantar að ná landinu
úr lögsögu þeirra sem nú hafa hana
og munu beita td þess lögum jafnt
sem fémútu og hreinu ofríki (nú síð-
ast var ameríski herinn látinn sýna
á sér tólin inn á hálendinu, í
þykjustunni að fást við róttæka um-
hverfissinna!) eru stór erlend fyrir-
tæki í orkufrekum iðnaði með ís-
lensk rannsóknarfyrirtæki, verk-
takafyrirtæki (stundum ráðherra) í
vinnu, - beint eða óbeint. Túrista-
bísnismenn og skotveiðimenn
dingla þar aftan í og telja sig eiga
samleið „að sömu lögum“. „Þjóðin"
trítlar þar á eftir. Að gera eða láta
vera, það er þessi spuming. I sam-
keppnisþjóðfélagi eins og okkar,
þjóðfélagi sem dýrkar framfarir og
stefnir „af bjartsýni ótrautt inn í
framtíðina", verða þeir ævinlega of-
an á sem mest vilja gera. Hvort
heldur það er nú að ræsa fram mýr-
ar (eða moka ofan í framræslu-
skurði), ryðja burt minjum um eldri
tíma, (eða byggja þar sögubæi)
leggja stóra vegi (eða leggja niður
vegi) reisa gífurleg orkuver, byggja
upp aðstöðu á ferðamannastöðum
og veita túristaflaumi um hálendið.
Skemma.
Hinir eru troðnir undir sem vdja
láta vera. Vemda. Una við það sem
er. Eins og indjánar. Þeir hafa fulla
nautn af fossum, fjödum, gljúfrum
og fallvötnum enda þótt ekki sé
virkjað, ekki seldur að því aðgangur
en látið kyrrt á sínum stað. Þeir
njóta þess að Eyjabakkalönd með
ödum sínum heiðagæsum skuh vera
td eins þótt þeir hafi þau ekki sífeUt
fytir augum, eins þótt þeir þurfi
aldrei að skjóta þessar gæsir, já;
eins þótt þeir komi þangað aldrei.
Þeir njóta þess miklu ríkulegar held-
ur en þótt þeir fengju þaðan ofan að
ódýrt rafmagn. Sem þeir reyndar
munu aldrei fá heldur, því td stendur
að leiða það rafmagn beint í erlenda
stóriðju, svo gott sem beint úr landi,
íyrir verð sem ekki stendur undiri
virkjunarkostnaði fremur en verið
hefur með aðrar stóriðjuvirkjanir
hingað td. Landsmenn hafa borgað
af þessu mgli haUann með hærra
rafmagnsverði hjá sér. SteinuUar-
verksmiðjan á Sauðárkróki, sem
framleiðir einhverja bestu vöm í
heimi er ekki samkeppnisfær á Bret-
landseyjum vegna þess að slíkar
verksmiðjur þar hafa rafmagn á
miklu lægra verði, framleitt með
rándýram kolum og gasi! Þar hafa
menn hina miklu auðUnd íslendinga;
faUvötnin sem flæða ókeypis ofan
fjöllin. Þar Uggur hundurinn grafinn.
Þeir sem ætla sér að veijast í vænt-
anlegum málaferlum vegna öræf-
anna svonefndu verða að vísu að vita*r
lög. En það eitt náir skammt. Þeir
verða fyrst og fremst að vita við
hvem er að eiga og þar með hvert
höfðingjafylgi er á bak við málatd-
búnað Marðar. Það hefur enn sem
fyrr meira vægi en öll lögvísi og
sögufróðleikur samanlagt.
Höfundur er smiður, myndlistar-
inaður, leikstjóri, höfundur.
Hvern vantar lögsögu?
Eyvindur
Erlendsson
Minnisvarði um Sig-
valda Kaldalóns
„VART mun finnast
sú sál á Islandi, að hún
hafi ekki einhverju
sinni orðið snortin af
söngvum hans, vart sú
rödd, sem ekki hefur
reynt að taka undir
þá,“ sagði Jóhannes
skáld úr Kötlum um
Sigvalda Kaldalóns,
lækni og tónskáld.
Hinn 31. júU nk. verður
vígður minnisvarði um
Sigvalda, eitt ást-
sælasta tónskáld þjóð-
arinnar, í Kaldalóni í
Isafjarðardjúpi, staðn-
um sem hann kenndi
sig við.
Það var einkenndeg
tilfinning að koma fyrst í Kaldalón,
sem samanstendur af firði og dal
austan af Drangajökli. Þetta er um-
hverfið sem nóbelsskáldið, Haddór
Laxness gerði ódauðlegt í sögunni
af Ljósvíkingnum: „Þar sem jökull-
inn ber við loft hættir landið að vera
jarðneskt ...“. Andstæðumar í lón-
inu em aUt að því yfirþyrmandi,
grænar hlíðarnar teygja sig upp á
mdli dökkra bergveggja, lækimir
hríslast um hlíðarnar, fjölbreytt
dýralífið er alls staðar áberandi,
villigróðurinn er magnaður og jök-
ulsýnin stórkostleg. Krafturinn í
grösunum sem vaxa í framburði
jökulsins er slíkur að bændur telja
hvert strá í Kaldalóni á við fjögur
annars staðar. Omefnin í Kaldalóni
eru kyngimögnuð: Áin Mórdla
rennur á milli Keggsis og Trimbil-
staða. Þetta eru söguslóðir Hávarð-
ar sögu ísfirðings.
Kaldalón er náttúraverndarsvæði
og ekki að ástæðulausu. Margir
telja þetta einn fegursta stað á Is-
landi. Lónið er síbreytilegt, alltaf
nýtt í hvert sinn sem þangað er
komið. Eftir dvöl þar er auðveldara
að skdja hvers vegna tónskáldið
varð fyrir slíkum áhrifum af náttúr-
unni og hvemig stað-
urinn hefrn’ veitt hon-
um innblástur td þess
semja þar mörg sinna
fegurstu sönglaga. Það
vita ekki allir að Sig-
valdi samdi á þriðja
hundrað sönglaga.
Mörg lögin hans hafa
verið sungin í gegn um
árin án meðvitundar
um höfundinn. Hann
samdi m.a. lögin Á
Sprengisandi (Ríðum,
ríðum), Hamraborgina,
Ég lít í anda liðna tíð
og Island ögram skor-
ið, sem margir vddu
hafa sem þjóðsöng Is-
lendinga.
Sigvaldi Kaldalóns (1881-1946)
bjó ásamt konu sinni, Margrethe M.
Thomsen, hjúkranarkonu (1882-
1958) á Armúla, bænum rétt sunnan
Kaldalóns, milli 1910 og 1921. Ár-
múli er nyrsti bærinn á Langadals-
strönd og eitt elsta læknissetur
landsins. Td er þessi lýsing á tón-
skáldinu þegar hann dvaldi þar:
„Sigvaldi var morgunglaður, reis
snemma úr rekkju og gekk að
glugganum. Og þegar hin „árrisula
morgungyðja" brosti í austri laut
hann höfði í djúpri lotningu. Lotn-
ing hans fyrir allri fegurð varð að
tdbeiðslu og varir hans bærast. Því
næst opnar hann hurðina og gengur
létt niður stigann, grípur í hljóðfær-
ið í stofunni, fer síðan út, signir sig
á hlaðinu og fagnar hinum bjarta
degi.“
Fyrir nokkram áram ákváðu
landeigendur Kaldalóns, í samvinnu
við ættingja Sigvalda og fleiri vel-
vddarmenn, að hefjast handa um
fjársöfnun fyrir minnisvarða um
tónskáldið. Hún gekk vonum fram-
ar og voru það fyrst og fremst
einkaaðilar sem gáfu td verksins.
Haldnir vora m.a. stryktartónleikar
í Víðistaðakirkju í Hafnarfirði og
Afhjúpun
Heildarverk Sigvalda
hafa aldrei verið gefín
út, segir Birna Hreið-
arsdóttir. Eg vildi sjá
í framtíðinni öll lögin
hans og textana við
þau á vefnum.
Páll Guðmundsson, listamaður,
veitti leyfi td prentunar á jólakort-
um með vatnslitamynd af Kaldalóni
sem hann málaði. Aðstandendur
nutu einnig ómetanlegs stuðnings
þáv. samgönguráðherra, Halldórs
Blöndals, m.a. í formi aðstoðar frá
Vegagerðinni. Byggðastofnun,
Hólmavíkurhreppur, Læknafélag
íslands og menntamálaráðherra,
Bjöm Bjamason, studdu einnig
átakið.
Sjálfur minnisvarðinn er eftir Pál
á Húsafelli. Hann sýnir hliðarmynd
af Sigvalda sitjandi við flygdinn sem
sveitungamir færðu honum að gjöf
árið 1919. Ber vígsla minnisvarðans
upp á 80 ára afmæli þessa atburðar.
Frá minnisvarðanum sést jökullinn
speglast í lóninu á góðum degi, sem
er stórkostleg sýn. Bergið er grá-
grýti frá Lögbergi í Kópavogi, tæp
7 tonn að þyngd.
Þegai’ kom að flutningi minnis-
varðans í júnímánuði sl. féllst utan-
ríkisráðuneytið á að láta flytja verk-
ið frá Reykjavík með þyrlu varnar-
liðsins, en þá stóðu einmitt yfir
reglulegar æfingar þess. Steinninn
komst að vísu ekki á leiðarenda
vegna vélarbdunar og varð að flytja
hann með vörabifreið síðasta spöl-
inn. Gekk það allt að óskum.
Kaldalón er syðst á Snæfjalla-
strönd, en þar hafa bændur nú hætt
Bima
Hreiðarsdóttir
búskap. Þeir síðustu vora í Unaðs-
dal og að Bæjum. Enn er búið í Æð-
ey og á bæjunum Skjaldfönn,
Laugalandi og Melgraseyri, en þeir
era í nágrenni Kaldalóns. Vonandi á
minnisvarði Sigvalda eftir að verða
sveitungum hans í Hólmavíkur-
hreppi td ánægju um ókomna fram-
tíð og ekki síður ferðamönnum, sem
leggja æ oftar leið sína um þetta
undurfagra hérað.
Athöfn verður í Hólmavíkur-
kirkju kl. 13 laugardaginn 31. júlí
nk. í tengslum við vígslu minnis-
varðans um Sigvalda. Afhjúpun
minnisvarðans verður á Seleyri í
Kaldalóni kl. 15 sama dag.
Meðal ræðumanna verða Haddór
Blöndal, forseti Alþingis, og Thor
Vilhjálmsson, rithöfundur, en séra
Baldur Vdhelmsson, prófastur í
Vatnsfirði, mun flytja bæn. Séra
Baldur varð sjötugur 22. júlí sl.
Jafnframt því að óska honum td
hamingju með þennan áfanga er
honum hér með þakkaður stuðning-
ur og gott samstarf í gegn um árin.
Predikanir hans í Melgraseyrar-
kirkju verða lengi í minnum hafðar.
Hvaða er framundan sem gæti
verið til þess fallið að heiðra frekar
minningu tónskáldsins? Heddar-
verk Sigvalda hafa aldrei verið gef-
in út. Eg vildi sjá í framtíðinni öll
lögin hans og textana við þau á
vefnum þannig að hver sem er, hvar
sem er í heiminum, geti hlýtt á tón-
verkin hans. Þannig mun minning
þessa ástsæla tónskálds lifa með
þjóðinni um ókomin ár.
Höfundur er lögfræðingur og hefur
unnið að undirbúningi að minnis-
varða um Sigvalda Kaldalóns.
Oráttarbeísli
HELLUSTEYPA JVJ
Vagnhöfða 17’V
112 Reykjavik
Símí: 587 2222
Fax: 587 2223
Gerið verðsamanburð
Tölvupústur: sala@hellusleypa.is
LJOSMYNDIR
Núpalind 1 - sími 564 6440
rétt við Smóran!