Morgunblaðið - 09.01.2000, Page 10
10 SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/RAX
SÓKN í
SYÐRI-FLÓA?
Málefni Kísiliðjunnar við Mývatn eru enn í brennidepli eftir að
kynntar voru á dögunum niðurstöður nefndar erlendra sérfræð-
inga um frekari kísilgúrvinnslu í vatninu. Niðurstöður skýrslunnar
hafa verið túlkaðar með afar ólíkum hætti og í grein Björns Inga
Hrafnssonar er forsaga málsins rifjuð upp og raktar niðurstöður
helstu rannsókna á lífríki vatnsins á umliðnum árum.
HUGMYND að framleiðslu
á kísilgúr út botnlagi
Mývatns, þessa þriðja
stærsta stöðuvatns Is-
lands og einnar þekktustu náttúru-
perlu þjóðarinnar, á sér langa for-
sögu, en Baldur Líndal verk-
fræðingur varpaði henni fyrstur
fram árið 1958. Eftir þingsályktun-
artillögu þingmanna Norðurlands-
kjördæmis eystra fjórum árum síðar
um hagnýtingu kísilgúrs var tening-
unum kastað og 13. ágúst 1966 var
Kísiliðjan hf. stofnuð með stofn-
samningi íslenska ríkisins og banda-
ríska fyrirtækisins Johns-Manville
Corporation. Árið 1991 var hlutur
Johns-Manville seldur til bandaríska
fyrirtækisins Celite, sem varð síðar
við samruna fyrirtækja að World
Minerals. Er það fyrirtæki stærst í
heiminum á sviði framleiðslu og
dreifingar á kísilgúr.
Tilraunavinnsla hófst í nýrri
verksmiðju Kísiliðjunnar 1967 og
fyrsta farminum af fullbúinni vöru
var skipað út frá Húsavík í maí ári
síðar. Síðan hefur verksmiðjan verið
stækkuð og framleiðslugeta hennar
aukin, en kísiliðjan mun vera sú eina
í heiminum sem vinnur kísilgúr af
vatnsbotni, en ekki úr uppþomuðum
stöðuvötnum eða sjávarbotnum sem
risið hafa úr sæ.
Fullunninn kísilgúr er í duftformi
og framleiðir Kísiliðjan einkum tvo
flokka kísilgúrs sem aftur skiptast í
ellefu tegundir. Gúrinn hentar vel til
að sía óhreinindi úr vökvum, t.d.
ákveðnum tegundum bensíns, bjórs,
lyfja, vatns og víns og sem fylliefni í
ýmsar vörur.
Samkvæmt upplýsingum Kísiliðj-
unnar eru helstu viðskiptalönd henn-
ar Þýskaland, Austurríki, Ítalía,
Danmörk, Bretland og Frakkland.
Kísilgúrinn á þrotum
Á rúmum þrjátíu árum hefur kísil-
gúr verið unninn úr um 8% af flatar-
máli Mývatns, þótt frá upphafi hafi
aðeins verið unnið í Ytriflóa. Á
hverju ári eru tekin 50-60.000 tonn
af kísilgúrleðju úr vatninu, en ný-
myndun á móti nemur um 20.000
tonnum á ári. í báðum tilfellum er
miðað við þurrvigt. Að teknu tilliti til
endumýjunarinnar hefur því verið
talið að um 5% af nýtanlegu efni úr
vatninu hafi verið unnin. Miðað við
þá vinnslu hefur verið áætlað að til
sé hráefni í vatninu öllu til 500 ára
vinnslu án þess að gert sé ráð fyrir
frekari endumýjun á því tímabili.
Þótt núgildandi námaleyfi Kísiliðj-
unnar sé til ársins 2010 er Ijóst að
núverandi vinnslusvæði í Ytriflóa er
á þrotum hvað hráefni snertir. Á
þetta hafa forsvarsmenn Kísiliðjunn-
ar bent og tala um s.k. „núlllkost" í
því sambandi. Sá kostur felur í sér að
ekki verði farið út í frekari kísilgúr-
töku eftir að kísilgúrinn innan núver-
andi námumarka er uppurinn. Eng-
um blöðum sé um það að fletta, að
verði þessi kostur fyrir valinu blasi
við lokun Kísiliðjunnar eftir tvö ár.
Vegna þessa hefur Kísiliðjan sótt
um leyfi til stækkimar námasvæðis-
ins í Ytriflóa Mývatns og einnig til
vinnslu í fyrsta sinn í Syðriflóa
vatnsins, nánar tiltekið í svonefndum
Bolum. Það svæði nemur um helm-
ingi þess svæðis sem Kísiliðjan hefur
numið til þessa.
Þá hefur einnig verið leitast eftir
að finna nýja og vistvænni vinnslu-
tækni við kísilgúmám, en Jón Sig-
urðsson, þáverandi iðnaðaráðherra,
mæltist til þess við endumýjun
námaleyfisins 1993. Auk þess var af-
ráðið að kanna hvort nýta mætti kís-
ilgúr þann sem lenti undir hrauni i
Mývatnseldum 1724-29.
Skoðun á síðamefnda kostinum
leiddi í ljós að nýting á kísilgúr und-
an hrauni sé ekki raunhæf leið til
hráefnisvinnslu fyrir verksmiðjuna,
en frá árinu 1995 hefur verið unnið
að hönnun nýrrar vinnslutækni, s.k.
undanskurðartækni. Sú tækni, sem
byggist á því að skorið er lag undan
botnlagi vatnsins, er enn ekki komin
á vinnslustig, en gert er grein fyrir
möguleikum hennar í frummati því
sem Umhverfismat sf. og verkfræði-
stofan Hönnun hf. inntu af hendi fyr-
ir Kísiliðjuna á síðasta ári.
Viðbrögð við formlegri ósk Kísil-
iðjunnar um stækkun námasvæðis-
ins vora að venju blendin. Náttúra-
vernd ríkisins brást skjótt við og
snemma árs í fyrra sendi hún bréf til
verkfræðistofunnar Hönnunar þar
sem lagst var eindregið gegn stækk-
un svæðisins.
„Mývatn er líklega það vatn á
landinu sem hefur verið rannsakað
m.t.t. lífríkis meira en nokkurt annað
vatn hér á landi. Þær rannsóknamið-
urstöður sem liggja fyrir um hvers
vegna Mývatn er svo lífauðugt, sem
raun ber vitni, benda eindregið til
þess að það byggist á hárfinu jafn-
vægi milli dýptar vatnsins, efnainni-
halds þess og annarra eðlisrænna
þátta svo sem hitastigs. Náttúra-
vernd ríkisins telur allt benda til
þess að sú áhætta sem tekin væri
með þeirri nýju tækni sem hefur ver-
ið kynnt stjóm [Rannsóknastöðvar-
innar við Mývatn] sé ekki viðunandi
þar sem miklar líkur séu á að lífríki
vatnsins raskist verulega. Náttúra-
vernd hafnar því jafnframt að nátt-
úralegar sveiflur í lífríki vatnsins
geti verið afsökun af neinu tagi til að
taka áhættu á vinnslu kísilgúrs í
Syðriflóa,“ sagði í bréfi Náttúra-
verndarráðs.
Ramsar-
samkomulagið
Skipulagsstjóri fær væntanlega
innan tíðar til meðferðar mat á um-
hverfisáhrifum vegna nýrra vinns-
lusvæða Kísiliðjunnar, en hann úr-
skurðaði um frammat á umhverfis-
áhrifum nokkra fyrir áramót. Kom
fram í úrskurði hans þá að lögð hefðu
verið fram gögn þar sem mismun-
andi skilningur komi fram á því
hvort Mývatn njóti vemdar skv. hinu
alþjóðlega Ramsar-samkomulagi um
vemdun votlendis sem hefur alþjóð-
legt gildi vegna fuglalífs. Niðurstaða
skipulagsstjóra var að Mývatn sé
sérstætt vistkerfi í náttúra íslands,
„gífurlega auðugt af gróðri og dýra-
lífi miðað við hnattstöðu og einnig á
alþjóðlegan mælikvarða,“ eins og
sagði í úrskurðinum. Ennfremur
sagði þar að ekki hefðu verið lögð
fram fullnægjandi gögn sem gera
kleift að leggja fullnægjandi mat á
það hvort fyrirhugaðar framkvæmd-
ir kunni að hafa áhrif á einstaka um-
hverfisþætti í lífríki Mývatns og því
væri það mat skipulagsstjóra að ekki
séu forsendur til að meta hvort fyrir-
hugað kísilgúrnám geti samrýmst
ákvæðum Ramsar-samþykktarinn-
ar.
Vakti skipulagsstjóri athygli á því
að erfitt gæti verið að snúa við
óæskilegum áhrifum námavinnslu á
lífríki vatnsins sem kynnu að koma
fram við vöktun. Þá gæti reynst erf-
itt að bregðast skjótt við alvarlegu
atvinnuástandi sem skapast myndi
við slíkar aðstæður, hugsanlega með
skömmum fyrirvara.
Gerði skipulagsstjóri grein fyrir
ellefu atriðum sem hann vildi að
könnuð yrðu betur í frekara mati.
Þar er um að ræða ítarlega lýsingu á
framkvæmdum, upplýsingar um
hversu dæmigerð þau ár sem byggt
er á við líkanagerð í frammats-
skýrslu séu, frekari upplýsingar um
setflutninga, mat á áhrifum brott-
náms botngróðurssamfélaga á fram-
framleiðni og botndýr, upplýsingar
um fjölda fugla og útbreiðslu og mat
á áhrifum skerðingar botnssamfé-
lags á fuglategundir sem byggja af-
komu sína á því. Ennfremur gerði
hann kröfu um að lagðar væra fram
nánari upplýsingar um veiði í vatn-
inu og hvaða áhrif skerðing á botns-
samfélagi hafi á silunga með tilliti til
fæðuskilyrða. Upplýsinga um nær-
ingarflæði er óskað og einnig um
hámarksstyrk níturs og fosfórs í af-
fallsvatni frá verksmiðju Kísiliðjunn-
ar. Að lokum var óskað eftir frekari
upplýsingum um áhrif framkvæmda
á byggð og samfélag við Mývatn.
Deilt um vinnslu
Frá upphafi vinnslu hefur verið
deilt um réttmæti þess að hafa stór-
iðju við eina merkustu náttúraperlu
landsins. Hefur komið fram í grein
stjórnarformanns Náttúrarann-
sóknarstofunnar við Mývatn að
svæðið er talið í hópi 40 mikilvæg-
ustu votlendissvæða jarðar enda sé
hvergi að finna fjölbreyttara vatna-
fuglalíf og viðkoma anda sé hvergi
meiri en í þessu frjósamasta vatni á
svo norðlægri breiddargráðu. Stór
hluti andategunda, sem hafa vetrar-
setu í Bretlandi og Evrópu, verpir
við Mývatn, svo og straumönd og
húsönd, sem eru amerískar tegundir
og finnast hvergi annars staðar í
Evrópu. Hafa deilur þessar hvort
tveggja tekið til landsmála og Mý-
vatnssveitar sjálfrar, en þar hafa
íbúar löngum skipst í tvo hópa hvað
ágæti verksmiðjunnar snertir.
Fjölmargir íbúar Skútustaðahrepps
hafa barist fyrir tilvera iðjunnar með
oddi og egg, en aðrir séð henni flest
til foráttu. I fyrmefnda hópnum hafa
starfsmenn verksmiðjunnar og fjöl-
skyldur þeirra vitanlega verið áber-
andi en í síðari hópnum má nefna
veiðiréttareigendur við Mývatn, sem
margir hverjir hafa talið tilvera
verksmiðjunnar ógnun við hagsmuni
sína á svæðinu, auk margra vísinda-
manna.
Hér rekast ekki aðeins á náttúru-
verndarsjónarmið annars vegar og
hugmyndir um skynsamlega nýtingu
gæða landsins hins vegar. Fullyrða
má að grundvöllur Skútustaða-
hrepps sem byggðarlags felist í
áframhaldandi rekstri Kísiliðjunnai-
hf., því á það hefur verið bent að lok-
un verksmiðjunnar myndi hafa gríð-
arleg áhrif á efnahag og atvinnulíf í
Mývatnssveit og nágrenni. Þetta
kom skýrt fram í skýrslu Byggða-
stofnunar fyrir fáum áram. Er talið
líklegt að um 75 ársverk myndu tap-
ast úr atvinnulífi Skútustaðahrepps
og ríflega 200 íbúar þyrftu að finna
sér annað lífsviðurværi. Ibúar
hreppsins era talsvert innan við 500
talsins og því er ljóst að eftir stæði
byggðarlag með tvö til þijú hundrað
íbúa í dreifbýli, því miðað við núver-
andi aðstæður er ekki á svæðinu að
finna annars konar atvinnutækifæri
fyrir svo mikinn fjölda fólks. Árs-
verk íbúanna væra um 130 með
lægri meðallaunum en nú og slíkt
yrði óumdeilt reiðarslag fyrir byggð-
ina í Reykjahlíð; tekjur sveitarsjóðs-
ins gætu dregist saman um helming,
þótt halda yrði rekstri hitaveitu,
vatnsveitu, og holræsa- og gatna-
kerfis áfram að mestu leyti í
óbreyttri mynd. Nýting húsnæðis
bæjarfélagsins, t.d. skóla og íþrótta-
húss, yrði aukinheldur lakari.
Þá er þess einnig að geta að áhrif-
in myndu eflaust ná út fyrir hrepps-
mörk Skútustaðahrepps, samdrátt-
ur yrði á tekjum Húsavíkur-
kaupstaðar vegna minni hafnar-
gjalda og þá era nokkur störf önnur í
því bæjarfélagi nátengd verksmiðj-
unni með einum eða öðram hætti.
Vinnsluleyfi
Kísiliðjan fékk í upphafi vinnslu-
leyfi til tuttugu ára, en í kjölfar hinn-
ar harðvítugu Laxárdeilu árið 1974,