Morgunblaðið - 07.03.2000, Page 46

Morgunblaðið - 07.03.2000, Page 46
46 ÞRIÐJUDAGUR 7. MARS 2000 T MORGUNBLAÐIÐ UMRÆÐAN ÍSLENSKT MÁL í FORNIJ máli voru til þrjár tölur orða, en nú eru aðeins tvær. Tvítala var þó aðeins í persónufornöfnum. Af fyrsta persónufornafninu ek var hún vit, af annarrar persónufor- nafninu þút var hún it. Þegar talað var til tveggja, ssögðu menn it (þit, þið), en væri talað til stærri hóps, sögðu menn ér (þér). Mjög snemma varð í þessu ruglingur, og á okkar tímum eru gömlu tvítölumyndirnar notaðar í fleirtölumerkingu, en tvítala er ekki lengur til. Gamla fleirtalan ér (þér) er notuð, þegar „þérað“ er, en þéringar eru nú nær því lagð- ar niður. Fleirtalan gamla vér er stundum notuð enn í hátíð- legu máli: „Vér Islendingar“, en þó held ég að þetta sé að hverfa. Um tíma var tíska hjá blaðamönnum að segja vér, en (V-það er nú gjörhorfín tíð. Eins kom þetta fyrir hjá rithöfund- um, sbr. leikrit Kambans, áð- ur nefnt, Vér morðingjar. Beyging sumra fornafns- myndanna, sem hér hefur ver- ið drepið á, var ærið vanda- söm, t.d. beygðist vér, um oss, frá oss, til vor - og þér, um yður, frá yður, til yðar. Urðu til af þessu ýmsar kynd- ugar sögur, einkum þess efnis að ólærðir alþýðumenn væru . ^að reyna að sýna virðingu sína fyrir læknum og prestum og öðrum ofar. En mjög ríkt var lagt á við sendimenn að ávarpa höfðingjana rétt. Unglingspiltur kom til tannlæknis og mælti svo: „Ég átti að biðja þér um að draga tönn úr mérum.“ Annar maður hafði fylgt héraðslækni í kafaldsófærð heilan dag. Læknirinn var lít- ill maður vexti og að ferðalok- um vildi fylgdarmaður tjá honum undrunarblandna að- dáun og sagði: „Það er mikið hvað yður druslist." ★ Inghildur austan kvað: Bjórinn við árströnd býr sér stað, bograst með tré og gnagar það, en tvífætlingurinn flær af hans skinn og á fjárplógsmörkuðum ragar það. ★ Boðháttur (imperativus) er Umsjónarmaður Gísli Jónsson 1047. þáttur einn af svokölluðum persónu- háttum sagna. Svo sem nafnið kann að benda til, lætur hann í ljósi skipun eða tilmæli. Dæmi: Kom, farðu „gef oss í dag vort daglegt brauð“. Það er eðli málsins að boðháttur er hafður í 2. persónu og nú- tíð. Menn skipa öðrum fyrir og eðlilegast að skipunin (eða tilmælin) miðist við líðandi stund. Þó er til boðháttur í liðinni tíð, formlega séð. Hafðu sæll gert, hafðu sæll sagt, hafðu sæll gefíð. Þetta er til, eða a.m.k. var til, og þykir mér þetta heldur nota- legt tal og viðfelldið, eitthvað hlýlegt og elskulega þakklátt í þessu. Boðháttur myndast af nafn- hætti nútíðar: Ending nafn- háttarins er tekin af, og eftir stendur stofninn, sjá dæmin kom, far og gef, og haf í hafðu. Þar sem öðrum er boð- ið, þá er altítt að skeyta við boðháttinn fornafni 2. pers- ónu, þú. Afbakast það þá tíð- um í -du. Ef skipað er í fleir- tölu, kemur -ið (<it) aftan á stofninn: farið, komið. Síðan kemur persónufornafnið þið (<it): farið þið, komið þið, svo að þetta verður ansi tvít- ekningarlegt. I miðmynd: far- ist (þið) ekki úr hræðslu, komist (þið) á lappir! Vel á minnst, miðmynd. Kannski er það svolítill vandi, að mynda boðhátt eintölu í miðmynd, því að stundum verður hann mjög skrýtinn. En formúlan er sú að taka nefndan orð- stofn og bæta stu (miðmynd- arending og hluti persónu- fornafns) við. Dæmi: Bú (stofn sagnarinnar að búa) + stu = bústu við því illa, hið góða skaðar ekki, segir mál- tækið. Eða: Snústu frá illu og ger gott, eins og segir í gömlu kristilegu riti. Tökum eitthvað tamara: Níðstu ekki á lítil- magnanum, ryðstu ekki fram- hjá mér, biðstu afsökunar, troðstu (ekki troddust) ekki ofan á mig. I nokkrum mið- myndarsögnum er nafnháttar- endingin höfð með í boðhætt- inum, svo sem: hundskastu út, skammastu þín, „varastu, þegar vits fær gætt, vonds til brúka hendur“. Ef títtnefndur stofn endar á t, svo sem í setja, er eins og það geti fípað fólk í myndun rétts boðháttar. En t-ið á bara að hverfa á undan mið- myndarendingunni, svo þetta ætti ekki að vera svo flókið: Sestu niður, alveg eins eðli- legt og kysstu mig eða brostu. Með sama lagi segjum við leggstu niður, og verður því vandskýrt hvernig til eru komnar hinar kyndugu boð- háttarmyndir (í eintölu): leggðust, settust og rembd- ust! Getið þið frætt mig og aðra um þetta? Það væri vel þegið. Kannski er allt þetta boð- háttartal mitt nú komið til af því, að ég heyrði á Rás 2 und- arlega til orða tekið fyrir skemmstu. Það var eitthvað á þessa leið: Komdu og áttu [svo] með mér o.s.frv. Þarna hefði maðurinn átt að segja: Komdu og eigðu með mér o.s.frv. Boðháttur á ekki að myndast af þátíð, enda þótt nafnháttur þátíðar væri til í fornöld. ★ Rasismi Þegar lýkur af lífshlaupi og stökkum, við læðumst á himneskum bökkum, þúshundruð hundraða, svo að heldur við glundroða, - að vísu heldur fámennt af Frökkum. (Ketill úr Eldu.) ★ Auk þess fínnst umsjónar- manni raunalegt þegar eig- endur verða að „eignaraðil- um“. Hitt skal viðurkennt með gleði, að „aðila-æðið“ hef- ur runnið af mörgum að tals- verðu marki. Og Guðmundur Benediktsson fyrrverandi ráð- uneytisstjóri hringdi til mín og hafði lesið í Degi þessa fyrirsögn: „Árskúin mjólkaði aldrei meira“. Þarna var kom- ið húsdýr sem við þekktum ekki: „árskú“. Líklega er þetta einhver vanskapningur af orðinu kýr, en það beygist: kýr, kú, kú, kýr, nákvæmlega eins og sýr = gylta, og ær. Þó að þessi beyging sé ekki al- geng, virðist umsjónarmanni auðvelt að læra hana. En von- andi útskýra aðrir hvaða fyr- irbæri „árskú“ eða árskýr? er. Sveigjanleg starfslok Á ALÞINGI liggur fyrir þingsályktunartil- laga nokkurra þing- manna Sjálfstæðis- flokksins, undir forystu Guðmundar Hallvarðs- sonar alþingismanns, um skipan nefndar sem fengi það hlutverk að móta tillögur um sveigj- anleg starfslok. Þingsályktunartil- laga sama efnis var samþykkt á Alþingi fyr- ir rúmum áratug. Skip- uð var nefnd sem fékk þetta verkefni, en hún lauk ekki störfum. Til- lagan var tímabær þá og er enn meira viðeigandi nú, þar sem skilningur á málinu hefur aukist á síðustu árum. Að öllu jöfnu hættir fólk reglu- bundum launuðum störfum á vinnu- markaði þegar það verður sjötugt. Skv. lögum er t.d. opinberum starfs- mönnum gert skylt að hætta störfum þegar þeir hafa náð þessu aldurs- marki. Sama regla er yfirleitt viðhöfð á almennum vinnumarkaði, þótt vit- anlegt sé um einhver frávik að ræða. Virkri þátttöku einstaklinga í at- vinnulífinu er því yfirleitt lokið við sjötugsaldur, burtséð frá vilja, hæfni, getu og heilsu viðkomandi. Viðhorf eldra fólks til vinnu hér á landi eru athyglisverð og skera sig töluvert úr í samanburði við önnur lönd. Vinnuhefð er sterk meðal þjóð- arinnar. Nýlegar kannanir leiða í Ijós að eldra fólk metur vinnuna mikils, vinnunnar vegna, og vill halda áfram launuðum störfum meðan heilsa og kraftar leyfa. Þessi viðhorf endur- speglast enda í virkri þátttöka eldra fólks á vinnumarkaði hér á landi. Þannig er um 44% fólks 65 ára og eldri hér á landi í launuðum störfum, meðan einungis um 5% Dana og Finna og um 14-15% Svía og Norð- manna í sama aldurshópi eru enn á vinnumarkaði. Þá er athyglisvert að skoða vinnumarkaðskannanir Hag- stofu íslands sem benda til þess að 27% karla og 8% kvenna á aldrinum 70-74 ára séu enn á vinnumarkaði hér á landi. Á síðustu árum hafa hugmyndir um sveigjanleg starfslok fengið aukna at- hygli, ekki síst með hliðsjón af því að eldri borgarar búa nú almennt við betri heilsu og geta vænst að ná hærri aldri en foreldrar þeirra, kynslóðin á undan þeir. Þeir sem nú eru komnir á hefðbundinn eftirlaunaaldur eða eru að færast yfir á þetta æviskeið gera meiri kröfu til virkrar þátttöku þjóð- félaginu, en þeir sem á undan þeim fóru. Þegar tekið er tillit til þess að öldruðum fer hratt fjölgandi á næstu árum, á árinu 2000 eru 65 ára og eldri um 11,6% þjóðarinnar, en stefnir í að vera tæplega 20% þjóðarinnar eftir 30 ár, er augljóslega þjóð- félagslegt hagræði af þvi að verða við óskum og kröfum fjölmennra hópa eldri borgara að gefa kost á sveigjanleg- um starfslokum. Sveigjanleg starfslok eru ein af baráttumál- um Samtaka eldri borg- ara. í júní 1999 sendu samtökin ályktun til al- þingismanna þessa efh- is. I ályktuninni er m.a. bent á að ævilíkur hafi aukist verulega m.a. vegna þess að almenn lífskjör manna hafi batnað; að hátt hlutfall fólks stundi nú reglulega líkamsrækt; að reykingar hafi minnkað verulega og að góður árangur hafi náðst varð- andi forvarnir og lækningu krabba- Starfslok Einstaklingurinn sjálfur á að hafa val, segir Ásta Möller, um hvenær hann hættir launuðum störf- um, hvort heldur það er áður en hann verður sjö- tugur eða síðar. meins, hjarta-, æða- og lungnasjúk- dóma. í niðurlagi ályktunar Samtaka eldri borgara um sveigjanleg starfs- lok segir eftirfarandi: „Starfslok ... gegn vilja viðkomandi leiðir oft til ein- angrunar, kvíða, ótímabundinnar hrömunar og jafnvel ótímabærra inn- lagna á stofnun. Andleg og líkamleg virkni leiðir til betri lífsgæða.“ Ég tek undir sjónarmið Samtaka eldri borgara og ýmissa fleiri að ein- staklingurinn sjálfur eigi að hafa val um hvenær hann hættir launuðum störfum, hvort heldur það er áður en hann verður sjötugur, eins og reynd- ar er algengt í dag og svigrúm er til skv. ýmsum reglum samfélagsins, eða hann haldi áfram launuðu starfi, fullu starfi eða hlutastarfi eftir sjötugt. Ég er sannfærð um að með því að gefa möguleika á að njóta lengur traustra starfskrafta eldri borgara og nýta reynslu þehra, þekkingu og innsæi í atvinnulífinu fáum við ný tækifæri til að skapa betra, heilbrigðara, fjöl- breyttara og vandaminna samfélag en við höfum í dag. Því er mikilvægt að sú þingsályktunartillaga sem ligg- ur fyrir Alþingi nú hljóti brautar- gengi og verði samþykkt. Höfundur er alþingismaður Sjálfstæðisflokksins. Miele gr* Benzinn í tilefni af 100 ára afmæli Miele hafa Eirvík og Miele ákveðið að efna til happadrættis. í verðlaun er hinn glæsilegi Mercedes-Benz A-lína frá Ræsi. Suðurlandsbraut 20 - 108 Reykjavík - Sími 588 0200 - www.eirvik.is Ryksugan Ending - öryggi - einfaldleiki létt, meófærileg og ótrúlega öflug rykmaurarnir hata hana hún er gul, blá, græn eða rauð ZANUSSI A R A ABYRGÐ ZANUSSI Þurrkari. veltir í báðar áttir val um 2 hitastig. Sérstakt viðrunarkerfi Verð áður kr. 37.900 Suðurlandsbraut 16 • 108 Rvk • Sími 5880500 1 J ' 1

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.