Morgunblaðið - 12.03.2000, Side 26

Morgunblaðið - 12.03.2000, Side 26
26 SUNNUDAGUR 12. MARS 2000 MORGUNBLAÐIÐ Við hraunbrún Heklu, vestan Valnafjalla. I rjúkandi Hekluhrauni Um 53 árum eftir lát Steinþórs Sigurðssonar jarðfræðings við Heklurætur, leggur dóttir hans,_ Gerður Steinþórsdóttir, upp í ferð með félögum sínum í Ferðafélagi Islands til að líta Heklugosið árið 2000 með eigin augum, og er þetta frásögn hennar. ins og gerðu ráð fyrir að hann væri maðurinn til þess að ná til annarra vísindamanna, sem var alveg rétt. Hann hringdi strax í mig og spurði hvort ég vildi fara með austur. Þeg- ar þetta var lá konan mín, Rristín Pálsdóttir, á sæng, hafði alið annað af fjórum börnum okkar, Pál, tveim- ur dögum áður. Við Kristín höfðum kynnst í Skálafelli við skíðaiðkun og hún hafði oft verið með mér í ferð- um, svo og hafði Auður Jónasdóttir, kona Steinþórs, ferðast með sínum manni og við öll saman. Eg hafði samband upp á fæðingardeild til Kiistínar og sagði henni að ég þyrfti að fara austur vegna gossins. Á með- an hringdi Steinþór í fleiri menn til að fara með okkur, vildi að við fær- um a.m.k. á tveimur bílum. Hann skipulagði einnig flugferð sem Pálmi Hannesson tók þátt í og annan leið- angur á bílum sem Árni Stefánsson stjórnaði og Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur tók þátt í. Svo drifum við okkur af stað og urðum fyrstir á staðinn. Steinþór var frumkvöðull aðgerða Á þessum tíma var engin skipu- lagning til vegna svona nokkurs, engin eldgos höfðu verið rannsökuð, enda höfðu fá eldgos orðið á fyrri helmingi aldarinnar auk þess sem menn höfðu ekki tök á að komast að þeim í óbyggð- um. Þegar Kötlu- gosið var sendi sýslumaður tvo menn á vettvang og var þá allt um garð gengið. Gosið hafði í Dyngjufjöllum en þangað hafði enginn maður komist, aðeins hafði sést bjarm- inn frá gosinu. Við fórum sem sagt á tveimur bflum að Heklu, við Steinþór á öðrum og Jó- hannes Áskels- son á hinum. Þegar við kom- um að Galtalæk var gosið búið að standa í eina fimm tíma, Sigurjón bóndi æddi um hlaðið og var að safna í sig kjarki til þess að flýja staðinn með fjölskyldu sína, svo ógnarlegt var gosið í fyrstu að hefði vindáttin breyst hefði allt farið þar á kaf í margar vikur. Þegar hann sá hins vegar að menn voru farnir að streyma að úr Reykjavík fór hann ekki neitt. Við urðum smám saman miklir vinir heimilisfólksins í Galta- læk. Sigurður Þórarinsson jarðfræð- ingur kom svo á gossvæðið með Árna Stefánssyni og hans hópi. Við Steinþór og Jóhannes, Sigurður og Áini og nokkrir fleiri vorum oftast þarna meðan á gosinu stóð og lent- um í mestu mannraunum í sambandi við það. Guðmundur Kjartansson jarðfræðingur þekkti þetta svæði af- ar vel og hafði skrifað bók um Heklu en hafði ekki frekar en við séð eldgos áður. Trausti Einarsson stjömu- og eðlisfræðingur var þama við rann- sóknir líka. Steinþór skipulagði rannsóknahópa vísindamanna til þess að rannsaka allt sem laut að eldgosinu, hann var frumkvöðull að- gerða. Þegar að því kom að fara þurfti niður í gíga sem eiturgufur komu upp úr, þá fór hann þangað niður með gasgrímu og áhöld og dældi sýnishomi af lofttegundunum í brúsa svo hægt væri að rannsaka hvað þarna var á ferðinni. Hann fór ofan í gíginn með gasgrímu og í hvít- um stakk, þegar hann kom upp úr duttu fötin utan af honum, svo grátt höfðu hinar eitraðu gastegundir leikið efnið í þeim. Héldum að Hekla gysi ekki aftur í eina öld Við gerðum allir ráð fyrir því að Hekla myndi ekki gjósa aftur meðan við lifðum, hún hafði jú haft fyrir reglu að gjósa á um það bil hundrað ára fresti. Þess vegna vildum við rannsaka allt sem hægt væri og gera okkur Ijósa grein fyrir hverju og einu. Oftast varð að hafa mjög snögg handtök. Við fórum einu sinni fjórir, lögðum bflunum fyrir neðan litlu Heklu og gengum svo skáhallt upp fjallshlíðina, upp á nyrðri öxlina og klöngruðumst eftir endilangri gos- sprangunni, fyrst upp á Toppgíg og síðan í Axlargíg. Það rauk þá alls staðar upp úr sprangunni. Við lent- um í miklum hremmingum milli Toppgígs og Axlargígs. Þar hafði rignt miklum vikri niður og stigu upp miklar gufur. Þegar við vorum þar snerist vindáttin skyndilega og við voram inni í svo miklu gufukófi að við sáum ekki niður á fætur okkar - töpuðum áttum og gátum varla komist um, því mjög óslétt var þarna. Þetta vora eitraðar brenni- steinsgufur, líklega lífshættulegar. Góð ráð voru dýr. Við mynduðum þá röð, héldum hver yfir um annan og þumlunguðumst áfram þannig, það varð að fara ákaflega varlega, eng- inn mátti týnast og alls ekki máttum við detta. Eg veit ekki hvernig þetta hefði farið ef allt í einu hefði ekki komið vindpúst sem sópaði gufu- mekkinum frá svo við sáum hvar við vorum og hvert við gátum haldið. Við voram svo uppgefnir á eftir að þegar við settumst tveir og tveir saman í bflana tvo eftir að hafa safn- að saman nokkram fjarskiptatækj- um sem hafði verið dreift í hring á fjallinu sofnaði Steinþór við stýrið og við lentum úti í skurði. Við vorum að basla við að koma bflnum á réttan kjöl þegar hópur af gáskafullu ungu fólki kom allt í einu akandi af dans- leik, þetta var á sunnudagsnótt. Fólkið óð út í skurðinn til okkar á sparifötunum til að hjálpa okkur. Þegar bfllinn var kominn upp á veg- inn sagði ég við Steinþór að ég skyldi taka við stýrinu. Ekki hafði ég ekið lengi þegar ég sofnaði og lenti líka úti í skurði. Við meiddumst þó ekki og komumst heim heilu og höldnu í það skiptið. Hinsta ferð Steinþórs Hinn 2. nóvember fóram við Steinþór og Árni Stefánsson síðustu ferðina upp að Heklu fyrir veturinn. Þá gaus ennþá einn gígur, svonefnd- ur Hraungígur, sem rann hraun úr í stöðugum straumi. Við gistum í Næfurholti og fórum eldsnemma upp að eldstöðvunum þrír saman, Árni, ég og Steinþór, auk þess slóst í för með okkur Ragna Ófeigsdóttir í Næfurholti. Við skoðuðum gíginn sem hraunið rann úr, það var gaman að sjá hreyfingamar á hrauninu frá brún gígsins sem við stóðum á. Við kvikmynduðum hraunstrauminn. Svo fór Ragna og nokkra síðar lagði Ami Stefánsson af stað niður fjallið. Við Steinþór urðum eftir að búa út bakpokana okkar. Þá segir hann allt í einu: Bíddu héma augnablik, ég ætla að ná einu skoti ennþá. Þá vor- um við ekki langt frá einum hraun- kanti, suðaustur af Heklu. Steinþór ætlaði að mynda hraunrennsli niður bratta brekku skammt frá okkur. Ég settist niður og beið á meðan hann fór að mynda en sá ekki til, því mishæð var á milli okkar. Svo fór mig að lengja eftir honum og tók að svipast um. Þá sá ég að eitthvað log- aði þar sem ég bjóst við að hann væri. Hann lá þar og það var kvikn- að í fötunum hans. Eg hljóp til hans og kastaði mér yfir hann til þess að kæfa eldinn í fötunum yfir brjósti hans. Þegar ég gætti betur að sá ég að hann var dáinn. Öriítill blóð- straumur vætlaði út úr munnviki hans. Hann hafði fengið stóran stein á brjóstið og við líkskoðun kom í ljós að höggið var svo mikið að hjartað slitnaði frá æðunum - hann hefur dáið samstundis. Myndavélin hafði kastast frá, við tókum hana síðar og þegar myndin var framkölluð kom í ljós að hann hafði verið að kvik- mynda allstóran stein sem kom velt- andi niður hlíðina. Steinþór virðist hafa ofmetið fjarlægð steinsins sem hann horfði á í gegnum linsu vélar- innar, sem gerir allt minna en það var. Þegar ég fann að ekkert lífsmark var með Steinþóri fór ég að hrópa í hreinni örvæntingu. Þá bar að tvo skáta sem heyrðu í mér köllin. Þeir höfðu verið í fjallinu en voru á heim- leið. Ég bað þá að láta vita hvað hefði gerst, en Árni beið á jeppanum fyrir neðan fjallið. Þeir fóru en ég beið á meðan hjá Steinþóri. Langur tími leið meðan Árni fór á jeppanum nið- ur að Hólum, þar þurfti að klambra saman böram áður en hægt var að leggja af stað til að sækja okkur Steinþór. Ég þurfti að flytja hann til svo hraunið kæmi ekki á hann. Ég var í góðu formi og gat borið hann í snjónum en það var mjög erfitt. Loks um miðja nótt komu Árni og menn með honum til okkar og við héldum svo til Reykjavíkur, að Landakoti þar sem Úlfar Þórðarson læknir, bekkjarbróðir minn, tók á móti okkur. Þess geldur minning hans Við lát Steinþórs varð margt óljóst. Auk þessa verkefnis sem tengdist gosinu stóð til að Stein- þór yrði nokkru seinna farar- stjóri skíðahóps sem átti að keppa á Ólympíuleikun- um. Það endaði með því að ég varð að taka að mér fararstjóm hópsins röskum mánuði seinna, þótt ekki væri ég vel upplagður eftir þetta slys. Það dreifði þó huganum að ég hafði afar mikið að gera á þessum tíma. Ég tók ákaf- lega nærri mér að missa vin minn og ferðafélaga Steinþór Sig- urðsson. Hann var óvenjulegur mað- ur og skarð hans vandfyllt. Hann var gæddur mjög fjölþættum og miklum gáfum og hafði ótrúlegt úthald. Það einkenndi hann líka að geta hugsað jafn skýrt þótt hann væri kaldur, svangur eða þreyttur og það er fáum gefið. Ég gleymi aldrei þegar við vorum að mæla í nístingskulda í 15.000 metra hæð á Mýrdalsjökli, það er erfitt að eiga við mælitæki í slíkum kulda og skrifa talnaranur í bók. Ég dáðist að því hvað hann hafði góða dómgreind og gat hugsað rökrétt þótt hann væri þama bæði hungraður, kaldur og þreyttur - þá reyndi á. Við lentum oft í mjög mikl- um erfiðleikum í ferðum okkar og alltaf fann Steinþór ráð, hugmynda- flugið var óþrjótandi. Hann hafði líka næmt auga fyrir fegurð um- hverfisins og kunni með hesta að fara á allan hátt, búa upp á þá, ríða vötn og hvaðeina. Þessir eiginleikar hans allir gerðu hann tvímælalaust að besta ferðamanni sinnar tíðar. Það var hörmulegt að missa hann, þennan eldhuga sem átti svo mikla víðsýni og kom svo miklu í fram- kvæmd - foringi var fallinn. Eftir lát Steinþórs kallaði Ey- steinn Jónsson ráðherra saman fund á Hótel Borg með okkur sem höfð- um verið við rannsóknir á Heklugos- inu. Þrír menn, Trausti Einarsson, Guðmundur Kjartansson og Sigurð- ur Þórarinsson, voru skipaðir í nefnd til þess að koma athugunum þessum og niðurstöðum þeirra á framfæri. Þeir sáu svo um útgáfu ritraðar um þetta efni. Síðan hafa aðrir menn gefið út bækur um Hekl- ugos, m.a. kom út fyrir nokkra stór bók um þetta efni, þar kemur fátt fram um þann mikla þátt sem Stein- þór Sigurðsson átti í rannsóknum Heklugossins 1947. Hann dó áður en hann gæti komið frá sér neinu af því sem hann hafði safnað saman um gosið - þess geldur minning hans í dag. Sigurður Þórarinsson sagði í eftirmælum um Steinþór að hann hefði verið sá maður sem við máttum síst missa. Það voru orð að sönnu.“ SEX torfærujeppar stóðu undir gráum himni í krapanum við skrifstofu Ferðafélags Islands í Mörkinni 6 þegar ég renndi að sunnudagsmorguninn 5. mars sl. laust fyrir kl. tíu að morgni. Fólk stóð rólegt í litlum hópum við bfl- ana eða inni á skrifstofu. Förinni var heitið að hraunjaðri Heklu og veðurhorfur ótryggar. Nú fór fólkið, á fimmta tug, að tinast inn í bflana og ég kom mér fyrir í ein- um með 44 tomma dekkjum. Hjá Gunnari bflstjóra var GPS-tölva með landakorti sem sýndi stað- setningu bflsins sem grænan dep- il. Haukur Jóhannesson, jarð- fræðingur og forseti FÍ, settist í fararsljórasætið. Við vorum varla komin upp fyr- ir Elliðaárnar þegar uppfræðslan hófst, og voru bflarnir í talsam- bandi. Haukur rakti sögu eld- virkni á íslandi. Mikil eldgos hafa áhrif á loftslag og fylgja þeim kuldaskeið. Þannig var með Skaftárelda 1783, sem höfðu áhrif allt suður í Evrópu. Mér þótti merkilegt að heyra Sigmund Ein- arsson jarðfræðing, sem einnig var fararstjóri, greina frá þeirri tilgátu að gosið hefði átt þátt í frönsku byltingunni árið 1789. Það olli miklum uppskerubresti í Frakklandi, þar sem var ótryggt pólitískt ástand. „Gosið var korn- ið sem fyllti mælinn," sagði Hauk- ur. Ég leit út um gluggann. Allt var grátt, himinn og land rann saman. Svo braust sólin fram eitt andartak og skein á lausamjöllina sem þyrlaðist á veginum. Fyrir framan mig sat Þorsteinn Jónsson kvikmyndatökumaður og mundaði vél sína. Það kom fyrirspurn úr einum bflnum: „Er grámóskan á Ingólfsfjalli aska?“ Jú, það reynd- ist rétt. Svo var áð á Hellu. Hekla var hulin sjónum okkar, sú hin duttlungafulla drottning fjallanna. „Hekla er megineld- stöð. Hún er óvenjuleg að lögun og gerð. Hún er aðeins keiiulaga séð frá einni hlið, annars er hún eins og bátur á hvoífi," sagði Haukur. Hann rakti síðan sögu Heklugosa eftir landnám. Haukur dvaldi við gosið 1510 sem hefði orsakað geigvænlegan upp- blástur. Það var ekki fyrr en á þessari öld með tilkomu Sand- græðslu ríkisins, siðar Land- græðslu ríkisins í Gunnarsholti sem þeirri þróun var snúið við. Þar hefði verið unnið kraftaverk og nú væri náttúrulegur gróður farinn að taka við. Sigmundur greindi frá öskulagarannsóknum, en þær eru notaðar til að al- dursgreina hraun. Þeir Haukur hafa unnið við rannsóknir og kortagerð á Heklusvæðinu. Hver brekka er ein hraunbrún Skammt frá Keldum sveigjum við inn á Fjallabaksleið syðri og ökum fram hjá sögulegum steini, Gunnarssteini, og einhver rifjar upp atburð úr Njálu. Rétt hjá er stansað og hleypt úr dekkjum. Leiðin liggur yfir örfoka hraun, snævi hulið að mestu. Hver brekka er ein hraunbrún og við höldum inn á yngra og yngra hraun. Það er komið él og mikill krapi, hitinn 3,3 gráður á Celsíus. Við förum mjög hægt. Hér var slóð rudd í Heklugosinu 1991 en nú eru engir á ferð. Fararstjóri telur upp bæi sem fóru í auðn í Heklugosum og leggur áherslu á að varðveita vitneskjuna um ná- kvæma staðsetningu þeirra. Hafrafell er á vinstri hönd, svart eins og hraunið en í vetrar- búningi með örþunna öskuslikju. Við höldum í norður. Það er Steinþór Sigurðsson við kvikmyndatöku í Heklugosinu. f byrjun gossins rifnaði háhryggur Heklu að endilöngu. Myndin er tekin í næst nyrsta gígnum 4. aprfl 1947 og er í bókinni Eldur í Heklu.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.