Morgunblaðið - 20.08.2000, Page 10

10 SUNNUD AGUR 20. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
í nýrri rannsókn hefur
komið fram að meðal-
tími frá fyrstu sjálfs-
vígsskilaboðum til
sjálfsvíga aldraðra var
14,5 ár og að tengslin á
milli þunglyndis og
sjálfsvíga eru sterkari
í eldrí aldurshópum en
meðal yngra fólks. Til
að draga úr áralöngum
þjáningum er mikils-
vert að aðstandendur og
starfsfólk heilbrigðis-
og félagsgeirans séu
vakandi yfír því hvort
viðkomandi sé haldinn
lífsleiða, því úrræði
eru fyrir hendi. Hildur
Friðriksdóttir ræddi
við fagfólk í heil-
brigðisgeiranum.
SJÁLFSVÍG hafa til skamms
tíma verið hlutfallslega fleiri
meðal aidraðra en ungs
fólks, en á síðustu árum hafa
komið fram vísbendingar
um að þróunin sé að snúast við.
Hæst er sjálfsmorðstíðnin í Austur-
Evrópu með Ungverjaland í farar-
broddi, en í Grikklandi er hún lægst.
Sigurður Páll Pálsson geðlæknir á
geðdeild Landspítalans við Hring-
braut, sem hefur stundað rannsókn-
ir á þunglyndi og sjálfsvígum aldr-
aðra um langt skeið, telur að
tölumar endurspegli töluvert þjóð-
félags- og fjölskyldumynstur land-
anna.
„Víðast hvar fara sjálfsvígstölum-
ar snarhækkandi eftir 75 ára aldur.
Almennt er talið að meðal 65 ára og
eldri fremji 20-30 manns á hverja
100.000 íbúa sjálfsvíg en tölumar
virðast geta farið upp í 40-60 fyrir
þá sem em eldri en 75 í sumum lönd-
um. Þó að fjöldi sjálfsvíga í einstök-
um aldurshópum hafi sum árin verið
svipaður hér á landi og gerist annars
staðar þá virðast mér tölurnar í
heildina vera lægri. Og öfugt við
annars staðar fara sjálfsvíg greini-
lega lækkandi eftir 70 ára aldur.
Skýringamar gætu verið margþætt-
ar, eins og að hér em sterkari fjöl-
skyldubönd, heilbrigðisþjónustan er
öflug og aukning hefur orðið á notk-
un geðdeyfðarlyfja meðal þessa
hóps. Hins vegar em aldraðir sá
hópur sem auðveldast er að missa af
í sjálfsvígum og því væm verðugar
rannsóknarspumingar, hvort við
vanskráum sjálfsvíg aldraðra sem
náttúraleg, eðlileg dauðsföll eða
hvort eldra fólk hér á landi aðlagast
og sættir sig betur við lífið en í sam-
bærilegum nágrannalöndum.“
Langur aðdragandi
að sjállsvígum
Sjálfsvíg eiga sér yfirleitt langan
aðdraga og segir Sigurður að allt
upp í 70% aldraðra sem fremja
sjálfsvíg hafi fengið þunglyndis-
greiningu. „I ljós hefur komið að um
80% þeirra sem fremja sjálfsvíg hafa
verið að hugsa um það í árabil. Þeg-
ar þunglyndi kemur til eða aðrir
áhættuþættir eins og misnotkun, þá
lætur fólk fremur til skarar skríða.
Samkvæmt ársgömlum rannsóknum
sænska læknisins Margda Waem á
sjálfsvígum aldraðra var meðaltími
frá fyrstu sjálfsvígsskilaboðum til
sjálfsvígs 14,5 ár og þá lengst hjá
misnotendum áfengis eða lyfja.
Menn greina sterkari tengsl hjá
öldraðum en í yngri aldurshópum,
sem kemur til af því að gamla fólkið
er sjaldan með persónuleikatrafl-
anir og hlutfallslega sjaldnar með
neysluvandamál. Þó hafa sænskar
rannsóknir sýnt að 15-20% aldraðra
hafa lyfja- og áfengisvandamál, en
það er hliðarvandi sem taka verður
á.“
Sjálfsvígstilraunum hefur í öllum
aldurshópum farið fjölgandi í
Evrópu frá því um miðja öldina, en
mun alvarlegri augum er litið á þær
meðal aldraðra en ungra, vegna þess
að hjá þeim eldri býr yfirleitt meiri
alvara á bak við og færri tilraunir
era almennt gerðar áður en fólk
deyr fyrir eigin hendi. Hér á landi er
fólk eldra en fimmtugt því oftast
lagt inn á geðdeild ef það gerir til-
raun til sjálfsvígs og enn eldra fólk
án undantekninga.
Að sögn Sigurður era aldraðir sá
hópur sem auðveldast er að missa af
sjálfsvígi hjá vegna þess að dauðinn
er eðlilegur á þessu aldursskeiði,
auk þess sem aldraðir sem búa
heima era oft á miklum lyfjum og
því auðvelt fyrir þá að taka banvæn-
an skammt. Hann segir að auðvitað
geti orðið slys, þannig að gamall ein-
staklingur taki óvart of stóran lyfja-
skammt, en líkindin séu fremur lítil,
einkum eftir að farið var að
skammta lyfin í sérstök box. Við
skoðun reyni þá á hvort menn séu
vakandi fyrir því hvort sjálfsvíg hafi
átt sér stað eða eðlilegur dauðdagi.
Samkvæmt upplýsingum Lúðvíks
Ólafssonar, héraðslæknis í Reykja-
vík, eru læknar frá embættinu alltaf
kallaðir til auk rannsóknarlögregl-
unnar þegar dauðsföll eiga sér stað
utan sjúkrahúsa og þegar voveifleg-
ir dauðdagar verða innan spítalanna.
„Kringumstæður era metnar með
tilliti til aðstæðna. Það fer svolítið
eftir því hverjir vora viðstaddir and-
látið og hvernig aðdragandinn var,
hvort fólk fékk áfall að öðram við-
stöddum og svo framvegis. Hins
vegar þegar minnsti vafi leikur á
dánarorsök er krafning alltaf gerð.“
Þunglyndi vangreint?
Að sögn Sigurðar bendir ýmislegt
til þess að þunglyndi sé almennt
vangreint. Hann tekur fram að
vandasamara sé að greina þung-
lyndissjúkdóm hjá öldraðum en hjá
yngra fólki vegna þess að um flókið
samspil sé að ræða. „Mikilsvert er
að gefa sér góðan tíma, varpa fram
mörgum spurningum og taka góða
sögu. Við vitum að aldraðir fá oft of
mörg lyf, í of háum skömmtum og að
þeir era næmari fyrir aukaverkun-
um ýmissa lyfja. Það má ekki
gleyma því að fjölmörg læknislyf
geta valdið þunglyndiseinkennum
eins og verkjalyf og blóðþrýstings-
lækkandi lyf. Auk þess er mikilvægt
að aldraðir fái réttan skammt af geð-
deyfðarlyfjum.
Annar lúmskur þáttur sem gerir
það að verkum að þunglyndi er van-
greint er að líkamlegir kvillar snar-
aukast um 65-70 ára aldur og or-
sakasamband getur verið á milli
líkamlegra verkja og þunglyndis í
báðar áttir. Hins vegar benda allar
rannsóknir til þess að árangur þung-
lyndismeðferða hjá öldraðum sé jafn
góður og hjá yngra fólki og því ætti
að gera meira fyrir aldraða en nú
er.“
Sigurður segir að þrátt fyrir góð-
an árangur þunglyndismeðferða hafi
rannsókn Margda Waern leitt í ljós
að 38% þeirra sem frömdu sjálfsvíg
höfðu þunglyndislyf í seram við
krafningu. Það segir hann benda til
þess að eftirmeðferð sé hugsanlega
ekki nægilega góð. Hann vekur jafn-
framt athygli á mikilvægi þess að
meðhöndla líkamlega sjúkdóma
samhliða þunglyndismeðferðinni,
því það breyti miklu um horfurnar,
ef gleymist að meðhöndla þá. „Sam-
kvæmt rannsókn sem gerð var í
Ástralíu höfðu ýmsir líkamlegir
þættir eins og léleg sjón og heyrn,
skert hreyfigeta eða verkir mikil
áhrif á lífsleiða fólks. Þessir þættir
mögnuðu vanda hinna þunglyndu."
Sigurður segir að endurhæfingar-
læknar og öldrunarlæknar, sem
stöðugt séu að reyna að koma sjúkl-
ingum sínum á minna þjónustustig
séu mjög vel meðvitaðir um þung-
lyndi. Sennilega sé vandinn rneiri á
stofnunum sem hafa lélega eða litla
læknisþjónustu og þar sem læknir
er bara kallaður til þegar vandamál
koma upp á. „Hættan er kannski sú
að á stöðum, þar sem ekki er sér-
staklega verið að leita að þunglyndi,
að við fáum sjúklingana ekki senda
fyrr en vandinn er orðinn mjög áber-
andi eins og að viðkomandi er farinn
að gera sér mein eða hættur að
borða. Tölur um þunglyndi era háar
á öldranarheimilum eða 15-40%, en
hafa verður í huga að þunglyndi er
fylgikvilli elliglapasjúkdóma. Hitt er
annað mál, að sjúklingar með elli-
glöp geta haft gagn af þunglyndis-
meðferðum, einkum ef þeim er beitt
í upphafi sjúkdómsins," segir hann.
Efldurtekin umræða og
fræðsla mikilvæg
Tregða aldraðra til að leita til geð-
lækna virðist ekki vera minni en al-
mennt gengur og gerist í þjóðfélag-
inu og því gegna heimilislæknar
mikilvægu hlutverki. Jafnvel getur
vandamálið verið að viðkomandi ein-
stakiingur leitar til fjölmargra sér-
fræðinga og því er kannski erfiðara
að hafa yfirsýn yfir hvað hrjáir
sjúklinginn. „Mér finnst heimilis-
læknar hafa gífurlega mikið hlut-
verk því þeir eru samræmingaraðili
fyrir utan að þeir era fjöreggið í að
greina, skima og leita. Til eru mjög
góðir skimunarskalar og það gildir
um okkur öll, hvort sem við eram
aðstandendur eða starfsmenn heil-
brigðis- eða félagsþjónustunnar, að
við megum aldrei gleyma að spyrja
hvort lífsleiði eða dauðahugsanir séu
til staðar.
Þunglyndi getur komið fram í
einkennum sem eru langt frá höfð-
inu, en til þess að geta hugsað út í
það þá þarf að hafa ákveðnar spurn-
ingar í huga og í rauninni ætti stutt
geðskoðun að vera hluti af allri
læknisskoðun. Mikilvægt er að
spyrja um líðan og ef svarið er ekki í
samræmi við útlit viðkomandi þá á
að spyrja áfram. Það verður þó að
gerast með nærgætni og láta eina
spumingu leiða af annarri. Jafnvel
hér á geðdeild Landspítalans, þar
sem við eram að fást við þunglyndi
og sjálfsvíg, þá verður maður að
muna eftir að hafa þessar spuming-
ar ofarlega í huga. Það er því ekki
við öðra að búast en að það farist oft
fyrir hjá nánustu fjölskyldu eða
heilsugæslulækni. Þannig að aftur
og aftur þarf að áminna okkur eða
símennta okkur til að hafa þetta í
huga.“
I skýrslu starfshóps heilbrigðis-
og tryggingamálaráðuneytis um
stefnumótun í málefnum geðsjúkra
frá því í október 1998 kemur fram að
fræðsla starfsfólks í umönnunar-
geiranum bæti mjög hjúkran og leiði
til minni notkunar lyfja hjá óróleg-
um sjúklingum. Rannsóknir hafi enn
fremur sýnt að fræðslan þurfi að
vera endurtekin. „Hagstæð áhrif
fræðslu starfsfólks á hjúkranar-
heimilum og í heimahúsum dvínai'
talsvert á 6 mánuðum skv. rann-
sóknum," segir þar.
Þunglyndi ekki eðlilegur
lylgiflskur öldrunar
Fólki, bæði leikum og lærðum,
hættir til að líta svo á að þunglyndi
sé eðlilegur fylgikvilli öldranar og
því kippa menn sér ekki upp við að
eldra fólk tali um lífsleiða. María Ól-
afsdóttir, heilsugæslulæknir í Kefla-
vík, segir hins vegar að þunglyndi
eða önnur geðræn einkenni séu ekki
eðlilegur þáttur öldrunar. Hún hefur
rannsakað tíðni heilabilunar og geð-
rænna einkenna meðal fólks sem
sækir heilsugæslu og kom í ljós að
um þriðjungur sjúklinga eldri en 70
ára reyndust hafa heilabilun eða
geðræn einkenni. „Mikilvægt er að
gera sér grein fyrir að eldra fólk
sem þjáist ekki af geðrænum ein-
kennum er lífsglatt fólk, það er fé-
lagslega virkt bæði innan fjölskyldu
og utan eins og að vera upptekið af
barnabörnunum, ýmsum verkefn-
um, námskeiðum og samkomum.
Eldra fólk sem leitar læknis er oft