Skírnir - 01.08.1908, Blaðsíða 84

276
Stikukerfið.
að draga skiftinefni af mörkunum á kvarðanum; kalla t. d.'
»centimeter« skor og »millimeter« strík (sbr. strich á þýzku),
enda var skor liaft í fornmálinu í merkingunni deild, og
minsta lengdarmáls-eind hefir lengl verið kölluð strik1).
»Decimeter« er miklu sjaldhafðara skiftinefni en hin, og
mætti kalla það á íslenzku spönn eða lœfð (fornt orð,
dregið af lófi, shr. palm í stikumáli Hollendinga). »Deka-
meter« og »hektometer« munu líka vera sjaldhöfð orð í
viðskiftalifinu, og sýnist vel mega kalla »dekameter« spöl
og »hektometer« skeið (sbr. skeiðrúm um fxaStov). »Kilo-
meter« eru nú margir farnir að kalla röst, enda má telja
það orð mjög vel viðeigandi og alls eigi villandi, þótt
vera megi, að það hafi upphaflega táknað áfanga (sjá
»Reykjavík« VIII 29), en síðan orðið úr því ákveðið
lengdarmál líkt og lengdarmálsheitin öln eða alin, fet og
þumlungur, sem eru dregin af handleggjum, fótum og
fingrum mannsins og tákna ákveðnar lengdir hjá oss og
fleirum þjóðum, en hafa upphaflega táknað framhandlegg-
inn og lengd hans, iljar-lengdina og lengd eða breidd
(fremra hluta) þumalfingursins, af því að menn hafa frá
alda öðli haft þessa líkamshluta til að mæla með, og fest
siðan heiti þeirra við ákveðnar stærðir2). Eins eru tákn-
þ Svo kvað Hallgrímur Pótursson:
„Hvorki fyr’ Lefð né valdi
kopar dauðinn eitt striklt.
2) Framhandleggurinn (frá ölnboga út á lengsta fingur) hefir
verið undirstaða álnarmálsins hjá fornþjóðunum (TZTf/yQ hjá Forn-
Grikkjum, cubitum og uina hjá Rómverjum), en skiftinefni dregin
af spori því, er fóturinn stígar (fótur, fet, skref, sbr. ttou? hjá
Grikkjum, pes og passus hjá Rómverjum), eða ymsum hlutum
handarinnar (spönn, þverhönd, þumlungur, shr. oTaflap.'íj, izcíXcaavq,
SaxxuXo? hjá Grikkjum, palma og digitus hjá Rómverjum), en
allar þessar lengdir hafa verið nokkuð mismunandi hjá ymsum
þjóðum — sumar nærri því sín á hverjum stað. »Aaxvu>.0£« hjá
Grikkjum og »digitus« hjá Rómverjum mun eigi hafa táknað fingur-
hæðina, heldur fingurbreiddina, og hér á landi var til »þumalöln«,
frábrugðin hinni algengu alin.