Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1928, Side 28

28
sauðland gott. Syðst er hár hraunrani, hryggur, kallaður Krappi; hann
er syðstur allra Heklu-hrauna. Vestast er hann með breiðum pöllum
niður til dalsins, allur grasi gróinn, broshýr og svipmikill. Þegar Fiská
sleppti gljúfrinu, beygði hún í Rangá við Krappasporðinn. Þar er Tungu-
vað, lengi notað, en eigi að því eins gott yfirferðar, djúpt og grjótugt.
Með aldrinum, er sem Fiská lærist að mylja frá sér vestur á bóginn, og
æ því betur, sem lengra og meira var fyrir, og er það æði stórt, sem hún
hefir eytt af Norðurnesinu, óefað oft í samvinnu við Rangá. Sá
leikur vatnanna er sem vígaköppum þjóðanna, að sækja mest að þar
sem mestu er fyrir að fara. Það er gömul trú, að Fiská hafi áður
fyr legið svo hátt cg runnið fyrir neðan Vallarhverfi, suður Hvols-
völl, og hann þvert vestur út í Rangá; þar er vatnsfarvegur feikna-
djúpur á sumum stöðum, en ég meina það löngu fyrir landnám.
Norðanmegin Rangár er Tungunes, láglent og í blettum hrisi
gróið; mikið af þvi nesi er nýgræðingslegt, og því munu skógleifar,
að áin hefir á sínum tíma runnið á það og borið með sér frjóefnin.
Norðan með því rennur Stokkalækur, Stórilækur, Stotalækur; hann
hefir tiltölulega lítið breytt sér, og er nú gróið að honum á báða
vegu. Upptök hans eru ofan í lágu hrauni norðan-undir Kirkjuhól; — þar
var Keldnakot, vestur af Keldum; — það er sivalur ölduhryggur austur
og vestur, hvelfdur fyrir enda, og breið vallendistorfa yfir um hann
miðjan, prúður og vinsæll.
Samkvæmt Landnámu, bls. 206, útgefinni 1909, þar sem Kolur
Óttarsson í Sandgili, faðir Egils, nam land fyrir austan Reyðarvatn og
Stotalæk, fyrir vestan Rangá og Tröllaskóg, þá virðist prentvilla í Njálu,
bls. 133. Þar stendur: »er land nam meðal Stóralækjar og Reyðar-
vatns«. Sandgil stóð austanmegin við ána eða lækinn, en túnið beggja
vegna. Eigi er líklegt, að það sé Stórilækur; þó kynni ég betur við
það eftir Njálu, og nafnið væri frá Stóra-Skarði. Skarðhólmar tveir eru
austarlega í Eldiviðarhrauni, sléttir dalir, girtir hrauni, og töldu margir
bæinn all-langt þar innar, undir svo-nefndu Gráhrauni, sem runnið
hefir eftir landnám, og vatnsból bæjarins hafi verið eitt af upptökum
árinnar, sem ég kalla Sandgilsá, runnið fyrir austan Eldiviðarhraun, niður
hjá Melakoti, og kom þá annar lækur austan fram með Hekluhraun-
um, jafnvel þó mest vetrarrennsli, og hinn þriðji kom þá sunnan með
Skotavelli, undan túninu í Tröllaskógi, og voru komnir saman skammt
sunnar en Melakot; um aðra læki er ekki að ræða sem Stóralæk, og
mun þetta sem annað rétt í Njálu, en tekið full víðtækt í Landnámu.
Sennilegt þætti mér að botn Stota- eða Stokka-lækjar, sem ég
hvarf frá, hafi verið lítinn spöl vestar, undir klettatöngum efra hrauns-
ins, austan við norðaustustu, áföstu, ölduna af Stokkalækjarhólum, og