Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1928, Síða 60

60
Að vestanverðu við sveitina er Hvammsheiði (5); hún er breið-
ari norðan-til, en mjókkar er sunnar dregur og myndar þá hæð eða
hrygg. Suður aí henni er Geitafellshnjúkur (6) og er hann bæði hár
og brattur.
Syðst í hverfinu er allstórt vatn, sem Langavatn (7) heitir; í það
rennur að sunnan Geitafellsá (8) og úr því fellur aftur Reykjakvísl
(9) og rennur hún norður vestan við sveitina; en vestan við Holta-
kot beygir hún til austurs og rennur þar í gljúfrum [»Holtakotsgljúf-
ur« (10)]. Síðan koma margar ársprænur í hana austan-úr Hverfinu
og heitir hún eftir það Mýrarkvísl (11).
í miðri sveitinni eru hverir nokkrir. Nafnkenndastur af þeim er
Uxahver1) (12). Hans er getið víða í ferðabókum og landslýsingum.
Gaus hann mjög hátt hér áður, en er nú næstum því hættur gosum
(gýs 3-4 fet). Stærstur af hverunum nú er Yzti-hver (13) eða öðru
nafni Baðstofuhver (14). Hann gýs feiknahátt (ea. 30—40 fet), en
gosin eru strjál og líður stundum langt á milli þeirra. Hverinn breytt-
ist mikið við það, að ræsi var grafið úr honum, og uxu þá gosin að
miklum mun. — Sagnir eru um það, að hverinn hafi komið upp í
horni á baðstofu á hæ og hafi því orðið að flytja hana. En hitt er
miklu líklegra, að þar hafi verið baðhús, og fornmenn hafi fengið
sér þar heit gufuböð. Var það óvíða þægilegra.
Þá er Syðstihver (15); hann gýs lítið sem ekkert. Rétt hjá honum
er Kaffihver (16), mikið notaður til brauðbaksturs o. fl. — Strokkur
(17) er rétt hjá Yztahver og gýs dálítið.
LJr lækjum þeim, sem úr hverunum renna (o. fl. lækjum), mynd-
ast á, sem heitir Helgá2) (18). Hún er volg langt út-eftir, og rýkur
úr henni, þegar frost er og heiðríkt. — Syðst í henni er hver, sem
Strútshver (19) heitir; er sagt að hann heiti svo, vegna þess að hund-
ur hafi lent í hann og soðist þar sundur. Utar í ánni (rétt fyrir sunn-
an Reyki) er Þvottahver (20); hann er mjög mikió notaður til þvotta
o. fl. Helgáin rennur í Kvíslina rétt neðan við Gljúfrin. Skammt þar
utan við rennur Þveráin (21) í hana; hún kemur ofan-úr heiði
og hefir aðrennsli sitt aðallega frá Lambafjöllunum (22). Þá kemur
Skógaáin (23) næst í Kvíslina og kemur hún líka austan úr heiði,
hefir upptök sín í svo-kölluðum Botnum (24). Þá er Einaisstaðagróf
(25), sem er mjög vatnslítil vanalega. Svo Syðri- og Ytri-Skarðagróf
1) Nafnið er talið þannig til komið, að endur fyrir löngu hafi uxi einn lent
i hverinn og soðnað þar sundur í mauk.
2) Sögn er til um það, að í fyrndinni hafi Helgá verið vatnsfall mikið og
illt yfirferðar; var þá prestur einn fenginn til að blessa yfir henni og hafi hún
þá tekið sönsum og orðið svo lítil sem hún er!