Heimskringla - 25.09.1946, Blaðsíða 33

60 ára afmaelisBlaö
25. september 1946
Skóla- og menningarmál á Islandi
Erindi flutt af W. J. Lindal, dómara, í apríl, 1946, á kveldskóla
Canada-íslenzka félagsins. Sumstaðar hefir verið tilfært úr
heimildum dálítið nákvæmar en í ræðunni, er það að mestu
leyti úr bók eftir Helga Elíasson sem hann kallar: “Lög
og reglur um skóla- og menningarmál á íslandi” og
er íslenzki titill þessa erindis tekinn þaðan.
Fyrstí partur: UNDIRSTAÐAN
LMENN FRÆÐSLA á Is-
landi er ekki, eins og títt
er í flestum öðrum löndum,
bundin við mentastofnanir, svo
sem barnaskóla, miðskóla, einka-
skóla og háskóla. Hver íslend-
ingur sem vill leita sér fræðslu,
hefir sér til halds og trausts þrjá
þjóðlega menningar-forða, sem
eru:
1. Norræn menning, sem
meinar íslenzk menning.
2. Þjóðleg venja; heimilið og
fjölskyldan; vaninn að
njóta heimilisfræðslu; —
menningarandi heimilis-
ins.
3. Fræðslustofnianir ríkisins.
1 heiminum hafa mismunandi
menningar átt sér stað. Talað er
um menningu Austurlanda og
um vestræna menningu. Sagan
sýnir að menningar hafa mynd-
ast, þróast og svo liðið undir lok,
og má þar tilnefna menningu
forn Egypta og Babýlóníu-
manna.
1 forntíð voru tvær sérstakar
menningar í Evrópu, önnur í
norðurhluta og hin í suðurhluta
álfunnar, og lá línan er aðskildi
þær, austur og vestur yfir Þýzka-
land og norðurhluta Frakklands.
Fyrir norðan voru skandinavar
og forn-þýzkarar og teljast þar
með Engilsaxar. Að sunnan voru
Grikkir og Rómverjar. Þá er
aldir liðu blandaðist menning
norðurlandanna, hin norræna
menning, þeirri suðrænu og
runnu báðar að miklu leyti sam-
ian og mynduðu menningu nútíð-
ar Evrópu. En á Islandi héfir
hin forna menning verið vand-
lega varðveitt og hefir verið
hlynt að henni alt til þessa dags.
í bók sem gefin var út árið sem
leið og sem heitir “History of
I Education in Iceland” (Menning-
ar og mentunar saga íslands),
hefir höfundurinn, G. T. Trial,
skýrt þetta í fáum en sannleiks-
þrungnum orðum og segir meðal
annars:
“Menning og mentun á Islandi
snýst nú í kringum eitt aðal
atriði, nefnilega þau sérkenni ís-
lenzkrar menningar sem aðskilja
hana frá menningu anniara landa.
Menning norrænu þjóðanna hef-
ir fallið íslenzku þjóðinni í
skaut.”D
íslenzk menning
Orðið menning í íslenzku máli
nær yfir miklu meira en enska
orðið “culture”. I orðinu inni-
felst sérstök og heil lífsspeki og
hefir sú lífsspeki vafist inn í
lifnaðar- og hugsunarháttu þjóð-
arinnar og það á fullkomnari
hátt en margur hefir gert sér
grein fyrir. Ljósasti votturinn
1) History of Education in
Iceland, p. 12.

um andlegan þroska þjóðarinn-
ar frá byrjun er tungan og hin
forna menning sem varðveittust
í munnmælum og skrifum, þar
til gullaldar bókmentirnar voru
ritaðar og urðu uppsprettulind
menningarlífs þjóðarinnar. Má
vera að Eddurnar og sögurnar
séu ekki fræðimenn og kennarar
íslenzku þjóðarinnar, en með
sanni má segja að þær hafa mót-
að skap og dáð hennar.
Aherzlan sem lögð er á menn-
ingu íslendinga er auðsæ. Próf.
Sigurður Nordal, sem stendur
fremstur í röð fræðslumanna ís-
lands, hefir skrifað stóra bók
sem er aðeins fyrsta bindi í
heild sem hann kallar “Islenzk
menning”. Hann segir að Bene-
dikt Gröndal, hinn yngri, háfi
unnið áratugum saman að norr-
ænni menningarsögu “en auðn-
aðist ekki að ljúka þessu stór-
virki.” Oft kemur fyrir að rit-
höfundar minnast á og ræða um
alþýðumenning. Árið 1939 var
bók gefin út sem er þrjú hundr-
uð blaðsíður á stærð og heitir:
“Saga alþýðufræðslunnar”.
Fræðsla á heimilum
Alþýðumenningin byggist ekki
einungis á forn-(bókmentum
heldur engu síður á þjóðar-venju
sem er eins gömul og þjóðin
sjálf. Þessi þjóðsiður er annar
liðurinn í menningarþróun þjóð-
arinnar.
Frá Alda öðli hefir íslenzka
þjóðin haft sterka löngun til að
afla sér fræðslu og mentunar.
Má vera að landnámsmenn hafi
komið með þessa ástríðu til meiri
þekkingar, með sér er þeir lögðu
af stað til eyjarinnar — að hún
hafi verið partur af hinni sterku
þrá sem einkendi víkinga í forn-
öld, þrá að leita fram frá því sem
þekt er og séð til hins sem ó-
kannað er. Svo má einnig vera
að hún hafi fæðst og dafnað ó-
sjálfkrafa á gullaldartíð íslands.
Hvort kom fyrst, bókmentirnar
eða fræðslu-þráin, þarf ekki að
ræða hér. En um eitt eru allir
sagnritararnir sammála: afleið-
ingin var sú að fræðsla var al-
gengari og á hærra stigi á íslandi
en í flestum öðrum löndum á
þeim tímum. Það var mjög al-
gengt að fólk gat bæði lesið og
skrifað.
Svo komu aldir myrkurs og
örvæntinga. Á meðan þetta langa
og sorglega tímabil stóð yfir, og
náði það yfir meir en fimm ald-
ir, var mikið lagt á þjóðina. En
ómögulegt var að eyðileggja
þessa einstæðu mentaþrá í henni
eða draga úr henni allan kjark
og dug. Hin óþrjótandi huggun
og von, sem sögurnar veittu þjóð-
inni; hin fQrna tunga, sem er svo
rík og fögur í orða breytingum
og vali; hið mikla mótlæti af
náttúrunnar hálfu, eldgos, jarð-
skjálftar og ísreki; harðneskja
og kúgun útlendinga undir
verzlunar einokuninni — það alt
varð til þess að mynda og varð-
veita lífsspeki sem kom í ljós i
heimatilbúnu fræðslu - fyrir-
komulagi sem veitti almenningi
fræðslu og skapaði anda þjóðar-
innar.
Nú skulum við líta snöggvast á
alþýðu heimili eins og þau voru
á seytjándu og átjándu öldinni
og athuga siðu og háttu sem þá
voru algengir. Þess ber að gæta
að á þessum tveimur öldum
þrengdi hungur og fátækt, eymd
og bágindi, meir að þjóðinni en
nokkru sinni fyr eða síðar. Heim-
ilið var miðþunktur menningar-
lífs hennar. Eiginlega var það
baðstofan, þar sem allir sátu
saman á kveldin og einhver las
úr sögunum eða flutti kvæði.
Farið var að kenna börnum þeg-
ar þau voru mjög ung. í bók, þar
sem er mjög ítarlega skýrt frá
þjóðháttum og siðum á Islandi
og sem heitir “íslenzkir þjóð-
hættir”, kemst höfundurinn,
Jónas Jónasson, þanni^ að orði.
“Undir eins og börnin voru
orðin nokkurn veginn talandi,
var farið að kenna þeim signing-
una, faðirvor og blessunarorðin,
og svo vers og bænir, áður en
þau skildu nokkuð í því, sem þau
fóru með. En skilningurinn kom
með aldrinum. Mæðurnar og
fóstrurnar sátu í rökkrinu, prjón-
uðu og spunnu og höfðu börnin
hjá sér og létu þau hafa eftir sér
vers og bænir .... svo bættu
prestamir við hver eftir sínu
höfði í húsvitjunum og á kirkju-
gólfinu.”2)
Á þennan hátt var undirstaða
lögð undir fræðslu á heimilum
og hélst sú fræðsla áfram, sem
sjálfsmentun, frá ungdóms- til
fullorðinsára og jafnvel til elli-
daga. Ekki má þetta skiljast svo
að allir gætu lesið og skrifað,
þótt alþýðu mentun hafi ekki
verið á lágu stigi, en það var til
þess að allir, bæði þeir sem voru
læsir og aðrir, lærðu fádæma
mikið utanbókar af sálmum og
kvæðum og náðu sér vel niður í
sögunum.
Tæki til þess að læra að skrifa
voru fá. Stundum var ómögu-
legt að ná í bækur og var þá
stafrofið fengið til láns frá prest-
um og lært að skrifa eftir því.
Þetta kom þvi til leiðar að menn
lærðu að skrifa prentletur, þar
2) Isl. þjóðhættir, bls. 274.
sem nemandinn páraði eftir
prentuðum stöfunum fyrir fram-
an sig. Sumir af þeim sem lærðu
í fyrstu að skrifa svona, urðu
listaskrifarar á síðari árum. Enn
eru á lífi gamlir menn sem vilja
heldur skrifa á þennan hátt.
Skortur á pappír var hörmu-
legur. Sumstaðar fundust stein-
ar sem ekki voru mjög harðir.
Börn lærðu að skrifa með því að
rispa á steininn, afmá það og
rispa svo aftur. Jónas Jónasson
bendir á Sigvalda Jónasson,
skáld, sem lærði að skrifa mjög
fagra hönd. Hann lærði fyrst að
draga til stafs á skininn hross-
kjálka.
Ilt var að ná í blek og urðu
menn að gera sig ánægða með
blek sem þeir bjuggu til sjálfir.
Þeir suðu saman sortulyngsseiði
og sortu. Stundum var blek
búið til úr sóti og jafnvel úr
kálfsblóði.
Sem dæmi til þess að sýna á
hvað>a stigi heimilisfræðslan var
á þessum tímum þarf aðeins að
tilfæra það sem Konráð Gísla-
son, prófessor, sagði um kensl-
una á heimili foreldra hans. —
Konráð fæddist árið 1808. Hann
var einn af Fjölnis-mönnum og
þessvegna í hópi þeirra manna
sem skipuðu öndvegi á viðreisn-
artímabilinu fyrri helming nítj-
ándu aldarinnar. Honum fórust
þannig orð:
“Fyrsti kennari minn var mín
ástkæra og guðhrædda móðir. Af
því að faðir minn hafði ekki tóm
til þess, kendi hún bæði mér og
8 systkinum mínum, og varð þó
um leið að gegna öllum innan-
hússtörfum, því að foreldrar
mínir voru fátækir. Tilsögnin
Framh. á bls. 36.

SEVENTY-ONE YEARS AGO
Lucas’ Historical Diary of Winnipeg contains this interesting
statement:
1875. The first group of Icelanders arrived in
Winnipeg on the boat International, on October llth
— there being 285 in the party, comprised of 216
adults, 60 families, 80 men. Seven days later, October
18th, 1875, the party, an intelligent and excellent
people — a valuable acquisition to the Province, set
out for the reserve on Lake Winnipeg, erecting the
nucleus of Gimli, which soon became Icelandic head-
quarters for Western Canada.
Icelandic People have made a fine contribution to the develop-
ment of Winnipeg and ]\Ianitoba.
We number many of them among our employees and our
customers.
We have served them for more than 50 years and they know that
Winnipeg Electric Service whether it be Electric Service, Gas
Service or Transportation Service — is the Best Service obtain-
able.
A SPECIAL INVITATION FROM REDDY KILOWATT: If
you are planning on building a new house or making repairs to
your present dwelling, then telephone 904 319 immediately. Bv
doing so you will be able to obtain quickly the essential advice
on how your house may be wired so as to obtain the greatest
amount of comfort from all the new appliances, whether they
be electric or gas. All advice given is without cost or obligation
to you.
REDDY KIL0WATT DISCUSSES
EMPL0YEE-EMPL0YER RELATI0NS
Reddy Kilowatt, our energetic Winnipeg Street Railway news
reporter advises us that he has had a special interview with W.
H. Carter, president and general manager of Winnipeg Electric
Company. “We now have an unbroken record of twenty seven
years without a strike or lockout,” stated Mr. Carter, commenting
on the acceptance by Winnipeg Electric Employees Federated
Council, O.B.U., of the new wage agreement. The agreement,
which covers workers in the transportation, electric and gas
utilities until December 31, 1947, has been approved by the War
Labor Board.
Mr. Carter pointed out that the agreement, arrived at after
months of collective bargaining, represents considerable conces-
sions by the management beyond the original offer as well as by
the employees in receding from their original demands. AII
through the negotiations the thought uppermost in the minds of
the management and the men was their sense of responsibility to
the people of Greater Winnipeg and, natuxally, eveiy effort was
put forth to arrive at an amicable settlement that would prevent
any disruption of sei'vice. “Greatly increased efficiency in opera-
tion and inci eased revenues will be needed to meet these increased
labour costs,” Mr. Carter said. He also emphasized the fact that
the amicable settlement of their wage negotiations showed (when
you consider all the difficulties that are being experienced in
other communities throughout Canada) an indication of the good
relationship which exists between management and labour gen-
eially in the Winnipeg District.
WINNIPEG F.LECTRIC f.OMPANY
fíSifí&W^TifíÍiYíiWéivivi áV/áÝíáVi tV? éW>Y/*w tv/>w évi »S;y >vy *W *W >¥í tW tWtWtVV'