Heimskringla - 25.09.1946, Blaðsíða 36

36. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 25. SEPT. 1946
SKÓLA- OG MENNINGAR-
MÁL Á ÍSLANDI
Framih. frá bls. 33.
var í því fólgin, að hún kendi
mér að lesa og skrifa; aefði mig í
biblíulestri og skýrði fyrir mér
barnalærdómskverið og lét mig
læra það utanbókar, og gengu
til þess 4 vikur .... sömuleiðis
fór hún yfir stutt ágrip af ver-
aldarsögunni með mér.”3)
Heimilisfræðslan kom því til
leiðar, að í lok “svörtu og ill
ræmdu” seytjándu og átjándu
aldanna voru þeir fáir sem voru
algerlega ómentaðir, og kunnu
flestir að lesa og skrifa. Afar
fullkomin rannsókn var gerð á
lestrarkunnáttu þjóðarinnar á
árunum 1780—1790, og leysti
verk þetta af hendi Hallgrímur
Hallgrímsson, mag. art. Nokkur
dæmi sýna ástandið. Mjög fjöl-
ment prestakall í Þingeyjarsýslu,
7 ólæsir; Saurbær í Eyjafirði,
“allir læsir en sumir stauta”;
Reykjavík, Nes og Seltjamames,
700 manns í söfnuðinum, þar af
40 ólæsir; Setberg og Krossnes
söfnuður, um 600 manns, 70 ó-
læsir, og var það versta dæmið.
Meira þurfti en aðeins halda
við lestrarkunnáttu og vama við
algerðri ómentun. Ahrif komu
að utan, frá útlöndum. Þeim
varð að hafna og það með fyrir-
litningu. Eymdin, sem þá var svo
algeng, var að veikja trúna sem
þjóðin hafði á þeim menningar
fjársjóðum sem hún hafði varð-
veitt og stuðst við í margar ald-
ir. Árið 1771 voru viðreisnartil-
lögur sendar “Landscommiss-
ionninni”. Einn af þeim sem bar
slíka tillögu fram var Bjami
rektor Jónsson í Skálholti. Rök-
semdir þær er hann notaði, sýna
afar glögglega hvaða áhrif vom
að verki. Það, að máli hans var
hafnað, lýsir jafn glögglega hug-
rekki og dáð þjóðarinnar. Meðal
annars kemst hann þannig að
orði:
“Eg tel það ei einasta gagns-
laust, heldur og mjög skaðlegt,
að haldið sé íslenzkri tungu. —
Meðan íslendingar höfðu sama
mál sem aðrar Norðurlandaþjóð-
ir, vom þeir hvarvetna virtir og
mikils metnir. En nú á dögum,
er mál þeirra er óskiljanlegt orð-
ið öðrum, em þeir mjög lítils-
virtir, það hindrar þá í um- 1801, en þá var Hólaskólinn
gengni við aðrar þjóðir á ýmsar fluttur til Reykjavíkur. (Bygg-
lundir, því skyldum vér þá vera ingin í Skálholti eyðilagðist í
svo fastheldnir við það. Látum jarðskjálftanum mikla, 1784, og
oss fylgja dæmi Norðmanna og var Skálholtsskóli lagður niður
Færeyinga, látum oss taka upp þrem ámm síðar). Árið 1804
danska tungu, með því að vér varð að hætta skólahaldi i
emm undir danskri stjórn og í Reykjavík vegna þess að skóla-
viðskiftasambandi við danska húsið var svo lélegt að ómögu-
þjóð.”D legt var að halda við kenslu þar.
Árið eftir var latínuskóli stofn-
Endurreisnin
eður að Bessastöðum en fluttur
Árið 1812 var bamaskólalaust til Reykjavíkur árið 1840.
á öllu landinu. En einmitt þetta Nokkrir barnaskólar vom
á átjándu öldinni en,
tímabil var æskuskeið flestra stofnaðir
menta- og hugsjónamanna þeirra ——------
sem nokkm síðar, rétt fyrir
miðja nítjándu öldina,' hófu þá
endurreisn sem kölluð hefir ver-
ið hin nýja gullöld íslenzkra
bókmenta. Það var meir en end-
urreisn bókmenta, það var end-
urreisn heillar þjóðar, og er það
sannarlega mjög undravert þeg-
ar þess er gætt, að á þeim tímum
vom tæki fyrir mentun, utan
heimilisfræðslunnar, svo afar fá
og léleg, og hagur manna um alt
landið ennþá svo afleitur. Á
eins og áður var bent á, var
barnaskólalaust í landinu árið
1812. Á seinni partinum af nítj-
ándu öldinni vom skólar stofn-
settir í mörgum sveitum í land-
inu.
Nú sem stendur em að minsta
kosti tuttugu og fimm mismun-
andi skólar eða fræðslustofnan-
ir á íslandi. Allar þessar stofn-
anir njóta opinbers styrks meira
og minna. Á Islandi em engir
skólar svipaðir verzlunarskólun-
um hér, sem eru stofnaðir af ein-
staklingum eins og hvert annað
3) Saga alþýðufræðslunnar,
bls. 75.
fjömtíu ára tímabili (1780—'
1820) fæddust eftirgreindir for-
vígismenn, sem voru allir sann-
ir leiðtogar bæði í hugsjónum og
verki: Bjarni Thorarensen, Bald- j
vin Einarsson, Jónas Hallgríms-
son, Konráð Gíslason, Tómas
Sæmundsson, Jón Sigurðsson,
Brynjólfur Pétursson.
Annar partur:
YFIRBYGGINGIN
Nú vík eg að núverandi skóla-
fyrirkomulagi þjóðarinnar, sem
hófst er fyrstu fræðslulögin
gengu í gildi árið 1907. Það er
lagalega stofnsett og er alveg
eins yfirgripsmikið og á sér stað j
hjá nokkurri annari þjóð, og er í
fullu samræmi við nútíðar skóla-
reglur og kensluháttu.
Til þess að vama því að nokkr-
um komi til hugar að skólar hafi
ekki verið til á íslandi fyr en
1907, verður að benda á sumt af
þeim. Árið 1056 stofnaði Isleif-
ur biskup Gissurarson, skóla í
Skálholti og árið 1107 kom Jón
biskup Ögmundsson skóla á fót
að Hólum. Þessir skólar héldu
við kenslu með nokkmm undan-
teknum tímabilum þangað til
1) Saga alþýðufræðslunnar,
bls. 19, tekið úr handsskj. A,
34, nr. 10.
HEILLAÓSKIR til HEIMSKRINGLU
á sextíu ára afmæli hennar
25. september 1946
Þjóðræknisfélag Islendinga í Vesturheimi
Valdimar J. Eylands, forseti
HEILLAÓSKIR til HEIMSKRINGLU
á sextíu ára afmæli hennar
25. september 1946
7jke
ELECTRICIAN
689 SARGENT AVE. WINNIPEG, MAN.
Phone 26 626
Joohum Ásgeirsson Guðm. Levy
Rithöfundur og fjármálamaður
Menn rekur í rogastans
þegar þeir kynnast manni
sem bæði er rithöfundur og
fjármálamaður, það er svo
fátítt, enda em það þær gáf-
ur sem sjaldan ferðast sam-
an.
En hér er um mann að
ræða sem hefir sýnt sam-
ferðamönnum sínum að
hann á yfir báðum þessum
gáfum að ráða. Hann hefir
ritað kvæði, blaðagreinar og
bæklinga, og alt á þann hátt,
að hverjum manni myndi
vera sómi að gera slíkt hið
sama. *
Mr. Haldórson hefir verið
víðfömll maður og ferðast
tun flestar álfur heimsins.
Hann er og vel-lesinn mað-
ur, og á ágætt bókasafn, —
með öðmm orðum: Hann hefir bæði gefið sér tíma til þess að
afla fjár og safna andlegum auði.
Eg tók trausta-taki á eftirfarandi kvæði til þess að birta
það í Heimskringlu. Þetta kvæði er aðeins tekið af handahófi
úr syrpu skáldsins, önnur ef til vill taka því fram.
Kvæðið'fylgir hér:
PUNDIÐ (1931)
Haldór Haldórson
Sólin rís; í geislum laugar löndin,
leyst úr myrkra-hjúpi glitrar ströndin,
öll náttúran við náðargeislann vaknar
með nýju lífi, af himni sent á jörðu.
Af nætur-ró til nýrrar orku raknar
laufið, blómið, dýrið, mannleg sál,
endurnýtt með nýja krafta- nýjan hug og mál.
1 purpur skrúða skrýðast fjöllin hörðu.
Glaður sveinn í göfgum móður-armi
um glæstan sólskins-dag í vorsins-baðmi,
lauk upp augum, sá yfir lög og láð,
leit yfir sögu sinna feðra og alda,
sá hvað vekur, sá hvað veldur dáð,
sá Adam í nægta aldingarði forðum
eplið éta, ginntan ormsins orðum,
reyna að glæða gáfu-neistann falda.
Ei þó skilning ills og góðs hann næði,
ofið hefir altaf sama þræði,
að leita í hjartans dýpsta díki,
duga betur, ná í meiri þekking,
leysa úr fjötmm lífsins krafta, lyfta í hærra ríki,
að þekkja völdin þau er stjórna heimi,
að þekkja stjarna-skrúð í geimi,
— varnar marki vanþekking og blekking.
Öflin fann til orku og sælu er leiddu,
önnur sem að kjarki og fjöri eyddu,
öfl sem keyrðu í sorg og synda-spilling,
sjálfan dauðann hreptu í syndafalli, '
sem enda bernsku í blindni og andans trylling,
brjóta manndáð, sál í dauða hrellir,
hugsun manns úr hásætinu fellir,
af hræðslu felur sig fyrir drottins kalli.
Meðfæddar fann margar hneigðir lágar,
margar huldar þráir sterkar, háar,
löngun til að líkjast æðsta valdi,
lýst er getur ímynd, hugmynd, þekking.
Sannleik kynnast, sjá hvað virði er gjaldi,
sjá og skilja, kunna rétt að meta,
með vizku, orði, vilja stjómað geta,
en varast heimsku, fáþekking og blekking.
Dýmm jarðar drottna og stjóma lærði,
dulda krafta tamdi, í nyt sér færði.
Þekking óx er öld og tímar liðu,
altaf nýtt kom fram úr þoku-faldi.
Nýjar gátur nýrrar ráðning biðu.
Markið var altaf áfram að stefna,
aftur að líta synd, er skildi hefna,
að treysta þroska, þrótti og heilans valdi.
Glaður sveinn, frá göfgum móður-armi
guði treysti fram að dauðans-barmi.
Með samvizkuna samanrímda segulafli lífsins,
gleymdar, týndar, glataðar þrautir kífsins.
Með hreinsað dekkið sigldi sjóinn sorglaus maður,
með nóga lest og nógan byr, í nauðum glaður.
Og að lokum sigldi sundið,
Sánkti Pétri færði — pundið.
gróðafyrirtæki. í bamaskóla
lögunum er kafli um einkaskóla.
Sem stendur em, að eg held,
tveir þessháttar skólar og em
báðir kaþólskir.
1. Barnaskólar
Þessir skólar em skipaðir sam-
kvæmt barnaskóla lögunum sem
vom löggilt árið 1936. Öll böm
á landinu era skólaskyld á aldr-
inum 7—14 ára. Lágmark ár-
skólaskyldan ekki nema 12—13
vikur á ári.
Svo em farskólarnir, þar sem
ekki em komnir heimangöngu-
eða heimavistar skólar. Kenn-
arar fara frá einum stað til ann-
ars eftir því sem þörfin útheimt-
ir. Farkensla er að minka og
má vera að hún falli algerlega
niður.
Útlend tungumál má ekki
kenna í bamaskólum nema þeim
legs námstíma barna er 33 vikur börnum sem em vel læs og skrifa
fyri 7—9 ára börn og 24 vikur á móðurmálið ritvillulítið og em
ári fyrir 10—14 ára börn. 1 skóla- vel að sér í íslenzkri greiningu.
hverfum utan kaupstaða má á- Ef barn þarf sérstaka kenslu,
kveða að skólaskylda skuli ekki verða foreldrar þess, að borga
hefjast fyr en að síðustu, við 10 kostnaðinn við það. í Reykjavík
ára aldur barna en þá verða for-
eldrar að annast og kosta barna-
fræðsluna fram að byrjun skóla-
skyldualdursins. Hvaða bam
sem er, getur fengið undanþágu
frá skólavist, ef trygging er gef-
in fyrir því að barnið njóti lög-
mætrar fræðslu þrátt fyrir und-
anþáguna.
Námsskrá fyrir staðfesta skóla
em foreldrar ábyrgðarfull fyrir
ef barn vísvitandi skemmir skóla
eignir.
2. Mentaskólarnir
Hér er átt við undirbúnings-
skóla sem hafa jafngildis menta-
stig sem skólar í Evrópu sem á
ensku nefnast Gymnasias og
Lyceums og sumir skólar í Ame-
er sem hér fylgir: Kristin fræði, ríku sem á ensku em kallirð Col-
móðurmál, skrift, reikningur, leges. Það em tveir mentaskólar
átthagafræði, náttúmfræði, í landinu, annar í Reykjavík og
landafræði, saga, teikning, söng- hinn á Akureyri. SkólLnn í
ur, leikfimi og íþróttir. Það er Reykjavík var kallaður latínu-
sérstök námsgrein fyrstu þrjú skóli þangað til árið 1909 og var
árin sem kölluð er átthagafræði. nafninu þá breytt og hann kall-
Börn em hvött til þess að gera aður mentaskóli. Lög um menta-
sér glögga grein fyrir því, sem skóla á Akureyri komu í gildi
árið 1930.
í Reykjavíkur mentaskólan-
um em sex ársbekkir en ekki
nema fjórir á Akureyri. Kenslan
,!
fyrir þau ber og þeim býr í
brjósti. Áherzla er lögð á það að
barnið öðlist við eigin reynd
þekkingu, sem sjálfsmentun og
bóklegt nám verði bygt á síðar nær yfir svipaðar námsgreinar
meir. Próf eru ekki haldin í átt- ] sem kendar em í miðskólum hér
hagafræði.
Heimavistarskólar eiga sér
stað þar sem heimangöngu verð-
(grades 9-11) og fyrstu tvö árin
í háskólanum.
Mentaskólinn í Reykjavík
ur ekki viðkomið, en þar er skiftist í tvær deildir, gagnfræða-
21. á§>. Patbal
(Stofnað 1894)
FUNERAL DIRECTORS
Sími 27 325 843 Sherbrook St.
WINNIPEG — MANITOBA
Óska HEIMSKRINGLU, elzta íslenzka
fréttablaðinu í landinu, allra heilla á
sextugs afmæli hennar.
A. S. BARDAL, President PAUL BARDAL, Manager
l.