Tölvumál - 01.10.1991, Blaðsíða 30

Október 1 991
Otal leiðir, ótal heimar
- tölvutækni og samfélagsgreinar
Torfi Hjartarson, námsefnishöfundur
Tölvur má nota með ýmsum
hætti til kennslu og náms í grein-
um sem á grunnskólastigi eru
ýmist kallaðar samfélagsgreinar
eðasamfélagsfræði. Hægterað
benda á hefðbundin fræðslu- og
þjálfunarforrit þar sem farið er
yfir tiltekið efni og spurt út úr,
viðamikia gagnagrunna sem hafa
ótal þekkingaratriði á hraðbergi
og öra þróun í tölvusamskiptum
sem gera mun kleift að ná í
ferskar upplýsingar beint af
vettvangi. Erlendis er líka tölu-
vert framboð á kennsluforritum
sem setja nemendur í spor
landnema, framandi þjóðflokka,
vfkinga, leiðtoga, fátæklinga,
vistfræðinga, sjómanna og þannig
fram eftir götum. Hermileikir af
þessu tagi hafa lengi verið notaðir
til að sýna samhengi og efla
skilning á viðfangsefnum sam-
félagsffæða en með tölvum verður
miklu hægara en áður að koma
þeim við í skólastarfí.
í þessum pistli verður ekki fjölyrt
frekar um það sem hér var taíið
heldur litið á íyrirbrigði sem
kalla mætti ofurmiðil á íslensku.
Sá sem þetta ritar telur að þar sé
komin ný og heillandi leið til að
sýna samhengi frá ýmsum
sjónarhornum og efla skilning á
flóknum og margþættum við-
fangsefnum.
Ofurtexti (e.: hypertext) nefnist
texti sem ekki er byggður með
sama hætti og venja er eftir einni
ákveðinni efnisröð líkt og í bók
sem lesin er síðu af slðu frá
upphafi til loka. Um ofurtexta
liggja margar leiðir og ef efnið er
viðamikið er ólíklegt að nokkrir
tveir lesendur fari sömu leið yfír
textann. Lesandinn gæti til að
mynda verið staddur við skjámynd
af tilteknum texta og átt þess kost
að kafa dýpra í efnið, fá upp
skýringar á einstökum orðum,
líta á frumheimildir, önnur
sjónarmið um sama efni, skyld
mál, aðra málaflokka og þannig
fram eftir götum. Textann er
ekki hægt að rekja eftir einni línu
heldur er hann net textaeininga
sem geta hver fyrir sig verið allt
frá einum staf eða orði til rita á
borð við þykkar bækur.
Á seinni árum hefur fleygt fram
tækni til að nýta teikningar,
ljósmyndir, lifandi myndir og
hvers konar hljóð á tölvuskjá eða
ítengslumviðtölvu. Ofúrmiðill
(e.: hypermedia) er kerfí sem
beitir sömu framsetningu eða
efnisbyggingu og lýst var að
ofan en er ekki einskorðað við
texta. Notandinn kann að vera
staddur við skjámynd af texta
líkt og áður en getur nú ekki
aðeins kallað upp ýmsa texta til
frekari lesturs heldur einnig
margháttuð hljóð og myndir.
Netið sem hér er lýst er byggt úr
einingum (e.: nodes) og tengslum
(e.: links). Texti, hljóð og myndir
eru sett fram í einingum af ýmsum
stærðum og á milli þeirra liggja
margháttuð tengsl sem notandinn
ferðast eftir. Mikilvægust má
telja skipulagstengslin sem birta
meginlínur eða grindina í efninu
og hvernig efnið skiptist í
meginflokka, dýpkar eða þyngist.
Vísanatengsl má svo kalla tengsl
sem ganga þvert á efnisflokka,
leiða frá einu tilteknu atriði til
annars á allt öðrum stað í netinu.
Lykiltengsl mætti kalla tengsl
sem leiða notandann til einstakra
atriða hvar sem þau er að finna
líkt og blaðsíðutöl í nafna- og
atriðisorðaskrám gera f bókum.
Stundum er lfka boðið upp á
afturvirk tengsl sem gera notanda
kleift að rekja til baf a að einhverju
marki þá leið sem hann hefur
lagt að baki. Loks má nefna að
sumir ofúrmiðlar gefa not-
andanum kost á að smíða einingar
og tengsl til viðbótar þeim sem
fyrir eru.
Máttur ofurmiðla er af mörgum
talinn byltingarkenndur. Því er
haldið fram að þeir endurspegli
hugsun og samhengi með öðrum
og betri hætti en aðrir miðlar.
Kenningar um að fólk byggi
þekkingu á neti hugtaka og
hugrenningatengsla (e.: semantic
networks) sem taka breytingum
við nám eru gjarnan færðar fram
þessu til staðfestingar. Styrkur
ofúrmiðla þykir jafnframt felast
í þvf að notendur ráða ferð um
efnið, verða að taka ákvarðanir
um hvert skal haldið hverju sinni
og eiga þannig umtalsverðan þátt
í efnistökum. Mörg kerfín eru
líka afar viðamikil og auðug að
efni. Þess háttar kerfí geta
gjarnan nýst breiðum hópi
notenda þar sem hver og einn
kafar í efnið eftir þörf og getu.
Opin kerfí þar sem hægt er að
bæta við eða breyta efni þykja
líkleg til að skila fyllra og auðugra
skólastarfi enhentajafnframtvel
til fræði- og ritstarfa þar sem
margir vinna saman að einu
verkefni. Loks má nefna að með
því að rekja nákvæmlega hvemig
30 - Tölvumál