Dagblaðið Vísir - DV - 29.12.1981, Blaðsíða 16

16
DAGBLAÐIÐ & VÍSIR. ÞRIÐJUDAGUR 29. DESEMBER 1981.
Menning Menning
Menning Menning
HEIM TIL HENNAR
Tryggvi Emilsaon:
KONA SJÖfMANNSINS
og aðrar sögur.
IVIál og menning 1981,263 bls.
Æviminningar Tryggva Emilssonar
skipuðu honum þegar í stað í fremstu
röð íslenskra minningahöfunda fyrr
og siða . Og i fyi rrúm í bókmenntum
samtímans. í herlu lagi var verk hans
i senn ávöxtur af og skýr vitnisburðui
um þá alþýðlegu bókmenningu sem
við gjarnan teljum að verið hafi einn
uppistöðuþáttur íslenskrar menning
arsögu um aldur.
Bókmenntir
Ólafurlónsson
En Tryggvi hefur fleira lagt til bók-
mennta. Ekki vert að gleyma þvi að
hann byrjaði ritstörf með Ijóðabók-
um sem allténd sýndu Ijóslega vald
höfundarins á þjóðlegri braghefð og
mælskulist, ásamt ítökum fornra og
nýrra bókmennta i hugarheimi al
þýðuskáldsins. Eins og raunar minn-
ingar hans báru með sér hvers virði
bókmenntir höfðu reynst honum i
baráttunni um brauðið. Og nú eykur
hann við allstórri skáldsögu, rúmlega
200 bls. að stærð, svo sem helmingi
stærri bók en þær skáldsögur ungra
höfunda sem helst vekja á sér athygli
þessa dagana.
Um karl og konu
Kona sjómannsins sver sig að frá-
sagnarefninu til í ætt við endurminn-
ingar Tryggva Emilssonar, lýsir frá
öðru sjónarhorni hinum sama þætti
þjóðarsögu. Ef til vill næst lagi að
líta á söguna sem lofgerð alþýðukon-
unnar, sem stendur staðföst við hlið
mannsins síns og hann á um síðir sig-
ur í lifsbaráttunni, ef til vill sjálft líf
sitt að launa. Sigurinn er réttara sagt
þeirra sigur beggja, hvorugt væri
heilt án hins.
Sagan hefst í sveitinni til forna,
uppvexti Sigríðar bóndadóttur á kot-
inu Hamri fyrir norðan. Það kemur
eins og af sjálfu sér að Sigríður eign-
ast um fermingaraldur fósturson,
barn sem móðir hennar, ljósmóðir í
sveitinni, bjargar frá vergangi og vís-
um dauða. Þegar foreldrar hennar.
falla frá og Sigríður komin um tví-
tugt kemur ekki til álita að skila
drengnum á sveitina. Hún verður að
leita þeim báðum lifsbjargar í kaup-
staðnum Eyrareyri sem enn hýrist
undir ægishjálmi hálfdanskrar versl-
unar. Og þegar hún gerist ráðskona
hjá ungum sjómanni sem nýskeð hef-
ur misst konu sína frá tveimur ungum
dætrum kemur það á sama máta eins
og af sjálfu sér að hún gerist þegar
hina sömu nótt, án fyrirvara, eigin-
kona hans og lífsförunautur. Eftir
það rekur sagan baráttu þeirra hjóna
fyrir brauðinu og lífi sinu, börnum
og heimilinu, allnákvæmlega í fyrstu
en fer síðan örar yfir, uns þau eru
komin á efrialdur. í sögulokin er
Hreggviður „kouunn heim úr síðustu
sjóferðinni, heim til hennar”, blind-
ur maður og örkumla eftir vinnuslys
á togara. En lifið heldur áfram. Það
eru enn börn í húsi þeirra, og hjónin
fær um að sjá sér og sínum farborða.
Það fer ekkert á milli mála að
uppistaða þessarar sögu er í öllum
meginatriðum hin sama og endur-
minninganna: sagan lýsir eins og
minningarnar uppreisn öreiga til
sjávar og sveitar til mannsæmandi
lífs, baráttu þeirra fyrir frelsi og
frama sjálfra sín og barna sinna. Og
sigur vinnst umfram allt í krafti sam-
taka og samstöðu. Hreggviður velur
sér ekki hlutskipti í lífinu neitt heldur
en Sigríður. En þau miklast bæði af
því að berjast til sigurs í þeim hlut-
verkum sem lífið, uppruni þeirra,
umhverfi og samfélag, úthlutar þeim.
Veruleiki og skáldskapur
Að vísu eru efnistök allt önnur í
skáldsögu en I sannorðum æviminn-
ingum. Eitt er sú elskusemi og aðdá-
un sem höfundurinn umvefur sögu-
fólk sitt. Þau eru svo vel af guði gerð,
Sigríður og Hreggviður, að þrátt fyrir
harðneskju aldarfarsins er þeim sig-
urinn vís í hverri raun vegna hreysti
sinnar og heilinda. Hreggviður er or-
ustumaður verkafólks á Eyrareyri.
Þegar lengst gengur er honum þess
vegna vísað úr skipsrúmi og hefur þó
litlu fyrr bjargað heilli skipshöfn úr
sjávarháska. En jafnvel þetta snýst á
besta veg. Skipstjóri hans gefur hon-
um trilluna sína í þakkarskyni fyrir
lífgjöfina, kaupfélag er til taks að
kaupa af honum fiskinn, Hreggviður
getur séð sér og sínum farborða eins
og áður en jafnframt sinnt verkalýðs-
baráttunni í landi. Þegar honum er
boðið skipsrúm á ný hafnar hann þvi
málstaðarins vegna.
Það kemur til verkfalis á Eyrar-
eyri, og verkfallið vinnst vegna sam-
stöðu verkafólksins og stuðnings
verkalýðsfélaga annarstaðar sem
lengra eru komin. í sögunni er að
vísu sagt að örlögum einstaklingsins
„ráða að mestu ytri aðstæður:
heimilishagir, félagsleg umsvif og allt
samfélagið, þjóðlífið”. Samt sem áð-
ur gerist þessi saga í alveg einkenni-
lega lokuðum heimi, eins og svo
mörg alþýðleg sveitasaga fyrr og síð-
ar, þar er svo sem engin útsýn til
þjóðfélagsins utan hins litla samfé-
lags á Eyrareyri. Þar er eins og allt
gerist af sjálfu sér eftir að veldi
faktors hefur einu sinni verið
hnekkt: hvergi er í sögunni nefnd
heimsstyrjöld, hernám eða stríðs-
gróði, og hlýtur hún þó að hefjast
fyrir eða um fyrra strið en ljúka eftir
hið seinna. Allt hið félagslega efni
sögunnar eni hér lika hneppt í form
ástarsögu — „félagslega ástarsögu”
mætti kannski kalla hana. Ástin lýst-
ur Sigríði fyrstu nóttina í faðmi sjó-
mannsins, kallar hana til hlutverks
síns og hlutskiptis. Og sögunni lýkur
þegar hún hefur um siðir alheimt
manninn til sín og sigur er unninn í
lifsbaráttu.
Reyfarinn og Irfið
Það er líka mála sannast að Kona
sjómannsins er eftirtektarverðara
verk vegna einstakra efnisatriða,
mannlýsinga og atvika í sögunni en
úrlausnar þeirra í samhengi frásagn-
arinnar. Og þrátt fyrir raunsæislegt
yfirbragð frásagnarefnisins gætir í
meðferð þess umfram allt róman-
tískra og sumpart reyfaralegra
sögubragða.
Það er eftirtektarvert um Tryggva
Emilsson sem alið hefur mestallan
sinn aldur á mölinni, sjálfur verka-
maður alla ævi, að honum lætur
(tarlegt og vandað ættfræðirit
Dlöndalsættin
Lárus Jónsson: Blöndaisœttin. Niðjatal
Guðrúnar Þórðardóttur og Bjöms Auðunssonar
Blöndals.
Skuggsjá, Hafnarfirði 1981.
LVII + 524 bls +138 ótötusottar myndasíður.
Höfundur þessa mikla rits var
þjóðkunnur maður, lengi lögmaður
og alþingismaður, síðan hæstaréttar-
dómari, Lárus Jóhannesson.
Lárus Jóhannesson sótti skírnar-
nafn sitt bæði til Blöndals og Thorar-
ensena, sem að honum stóðu, en
einnig átti hann skammt að telja til
Hafsteinsættar, svo að segja má, að
hann hafi verið kominn af þjóð-
kunnu fólki í allar kynkvíslir.
Jón Gíslason póstfulltrúi og ætt-
fræðingur hefur búið rit þetta til
prentunar, en sonur Lárusar, Guðjón
læknir Lárusson, skrifar að því ræki-
legan og fróðlegan inngang. Þar segir
hann m.a.: „íslendingar eru ekki
þekktastir að góðu umtali hver um
annan t lifanda lífi, og á þvi fá þeir
ekki sízt að kenna, sem engir eru
meðalmenn.”
Ávinningur af þvi að kynnast
persónulega þeim mönnum, sem um
hafa leikið sviptibyljir stjórnmála eða
annarra deilumála dagsins á opinber-
um vettvangi, getur verið tvisýnn.
Margur hugsar sem svo: „Spyrja er
bezt til válegra þegna”, eins og
kuldalegt fornmælið hljóðar. En þó
er það trúa mín, að oftar en hitt séu
slík kynni mjög til hins betra fyrir þá,
sem utan við styrinn standa. Ein níð-
vísa eða skammagrein fyllir oft huga
manna illu eitri, sem lengi getur eimt
eftir af hjá þeim, sem ekki þekkja til
manna né málavaxta.
Lárusi Jóhannessyni voru ekki allt-
af vandaðar kveðjurnar meðan hann
var og hét. Af því hefði mátt halda,
að hann hefði verið harðneskjumað-
ur. Lengi vel hafði sá, sem þetta ritar,
ekki nema spurnir einar af mannin-
um. En síðasta áratug ævi sinnar
vandi hann mjög komur sínar á Þjóð-
skjalasafn. Ég tel mér það mikið
happ að hafa kynnzt Lárusi, þó að
þau kynni hæfust ekki fyrr. Hann var
allra manna Ijúfastur og vingjarnleg-
astur í viðkynningu, en þó fyrir-
mannlegur og hafði á sér höfðingja-
snið. Ég held, að það hafi verið ann-
aðhvort Maurer eða Heusler, sem
kallaði íslenzka þjóðveldið Aristo-
Demokratie. Vafalaust hefur Lárus
kunnað slíku veldi vel.
í Blöndalsættinni getur að lita mik-
inn og góðan árangur af iðju og iðju-
semi Lárusar á efri árum hans. Þó
eru engan veginn öll kurl til grafar
komin með þessu verki, því að yfir-
titill þess er: Lárus Jóhannesson:
Niðjatal. Fyrsta bindi. í inngangi
Guðjóns læknis kemur fram, að Lár-
us vann einnig á síðustu árum sínum
að niðjatali Þórarins sýslumanns á
Grund Jónssonar, forföður
Thorarensenættar, svo að Lárus hef-
ur einnig þar ráðizt i stórvirki.
Fljótlega eftir að Lárus var „setzt-
ur að” i Þjóðskjalasafni, tóku skjala-
verðirnir að hafa orð á þvi, að hann
gengi alveg sérstaklega kerfisbundið
■og skipulega að verki, tæmdi hvert
heimildarrit, sem hann fékk í hendur,
eftir fyllstu föngum og færði allar
þær upplýsingar, sem hann komst yf-
ir.íspjaldskráogminnisbækur. .
Ég fyrir mitt leyti hef yfirleitt ekki
verið ginnkeyptur fyrir niðjatölum,
þar sem hver einstaklingur er ekki
annað en liður í ættartölu. Hins veg-
ar er ég veikari fyrir æviskrám, þar
sem greindur er uppruni manns, rak-
inn ferill hans og getið barna. Er þá
oftast fenginn góður efniviður i ætt-
artölur fyrir þá, sem það girnast, eftir
því sem æviskrárnar hrökkva til.
Lifsferill manns er einnig sjaldan svo
snauður, að vitneskja um hann geti
ekki komnið í góðar þarfir við ein-
hvers konar rannsóknir. Það er einn
meginkosturinn við Blöndalsættina,
þó að hún sé byggð upp sem niðjatal,
að þar er að finna ótrúlega rækilega
æviskrá fjölmargra, sem af ættinni
eru. Að vísu má ýmislegt af því finna
i prentuðum heimildum, en margt er
líka frumsamið, auk þess sem þægi-
legt er að fá allan þennan fróðleik
saman kominn á einn stað.
í þessari stuttu ritfregn er þess eng-
inn kostur að ritdæma slikt stórvirki,
sem Blöndalsættjn er. Til þess þyrfti
mikinn tíma og margháttaðar athug-
anir.Það verður ekki gert af neinu
viti nema með þvi að þræða fiest spor
höfundarins. Þess ber einnig að gæta
að sumt af þeim ættarfróðleik, sem
ritið geymir, er ekki að finna í þeim
skjallegu heimildum sem komnar eru
á söfn. Margt er haft eftir fólkinu
Það krefst hestaheilsu
Friða Á. Sigurðardóttir:
SÓUN OG SKUGGINN
Skóidsaga. Skuggsjá, Bókabúð Olivers Stains
sf. (ekkert órtal, hvergi heima).
Friða likir sjúkrahúsinu við marg-
arma kolkrabba og hún lýsir fyrir
okkur þvi lífi sem lifað er í kol-
krabbahúsinu út frá sjónarhóli
Sigrúnar.
Sigrún, rétl rúmlega þrítug, þriggja
barna móðir, er ein af þessum ólán-
sömu manneskjum sem lenda í bíl-
slysi og ætlar aldrei að batna. Hún er
hrifin út úr starfssömu lífi og setl á
veikindabekkinn — og er allt í einu
upp á aðra komin. Hún gelur varla
gengið úl undir berl loft án þess að
detta í yfirlið og annar fóturinn er
svikull. Vítiskvalir leggur frá herðum
og upp í höfuð og halda fyrir henni
vöku.
I þrjú ár hefur enginn iæknir
fundið, hvað eiginlega er að. En svo
kernst hún á sjúkrahúsið til rann-
sóknar, ósköp fegin því að nú fari
loksins eitthvað að ske.
Og hvað skeður? Ég læt lesanda
um að svara því.
Að gagnrýna læknana
er dauðasynd
Sannast sagna hélt ég að sjúkra-
húsvist gæti ekki verið svona and-
styggileg, — að það væri eins og í
kolkrabba (hvernig sem maður á nú
að ímynda sér. lífið í svoleiðis dýri).
Ég hef legið fjórum sinnum á sjúkra-
húsi (fyrir utan fæðingardeildina sem
var náttúrlega sér á parti — stórkost-
leg), og alltaf fundist það
vera eins og ég væri á hóteli með
fyrsta flokks þjónustu. Ástæðan er
kannski sú að ég átti aldrei bágt, það
voru bara bein sem þurfti að skera og
Bókmenntir
RannveigG.
Ágústsdóttir
æðar sem þurfti að hnýta, ég var ekki
svo veik að hægt væri að gera lítið úr
mér. Ég var með öðrum orðum eins
og Gugga lýsir því svo hressilega (bls.
40) bæði við hestaheilsu og með stál-
taugar eins og þarf til þess að vera
sjúklingur.
Þess vegna er Sólin og skugginn ný
reynsla fyrir mig og afar mikils
virði. Hvernig stendur á því að heim-
ur sjúkrahúsanna er svo rigbundinn í
stéttarskiptingu sem leiðir af sér vald-
beitingu eins og I einræðisríki? Erum
við svo andskoti hrædd við dauðann
að við þorum ekki að gagnrýna lækn-
ana? Já, því ef við gerum það
fremjum við dauðasynd.
Hress fram í andlátið
vinur og ekkert múður
Bókin er kennsla i beitingu valds
og í þvi hvernig komast skal undan
þessu valdi. Það er rætt um frelsið —
hið eiginlega frelsi, sem er frelsi hug-
ans.
Ennfremur sýnir sagan berlega að
það geta verið áhöld um hverjir séu
raunverulegir sjúklingar i svona
kolkrabbahúsi — anstalti hins opin-
bera, og hverjir læknar í orðsins
fyllstu merkingu. Ég sé ekki betur en
að yfirlæknirinn Karl megi teljast til
sjúklinga, en sú með heilaæxlið,
Gugga, og þessi lamaða og mállausa;
Halldóra, séu í raun þeir læknar sem
lækna Sigrúnu.
Svona óvanalegum skoðunum
miðlar höfundur okkur með yfir-
burðaþokka, undirbyggir og púkkar
upp svo að okkur finnst röksemdar-
færslan bæði eðlileg og sjálfsögð.
Þær kenningar læknisins til dæmis
að hér sé um hýsteríu að ræða i
sjúklingnum Sigrúnu — sem vel gæti
stafað af erfiðleikum í hjónabandinu
(engin rök fyrir því) sýna svo að ekki
verður um villst að Karl læknir er
sjálfur hýsterískur og meira en lítið
klikkaður. Það má fyrir alla muni
ekki rugla saman höfundi og persón-
um bókar, eins og hendir suma gagn-
rýnendur. Hin viktoríanska afstaða
Karls læknis er auðvitað ekki skoðun
höfundar.
Mér finnst eitt lýti á útgáfu þess-
arar bókar og verður að skrifast á
reikning útgáfunnar — og það er
kápan. Hvers vegna í ósköpunum
þarf að klessa auglýsingu upp við
titilinn? Það er ósmekklegt. Látum
vera það sem stendur á baksíðu. Það
er hvort sem er allt saman satt
og rétt: „Sagan er þrungin áhrifa-
magni. . . ” o.s.frv.
Suma daga
Suma daga er meira gaman að lifa
en aðra. Til dæmis þá daga sem
Friða Á. Sigurðardóttir.
maður les góða bók — eins og þessa.
Vandamálin verða viðráðanlegri —
eins og maður finni allt í einu sjálf-
sagðar lausnir á hverju og einu og
vex svo í augum sjálfs sin. Öllu
þessu hefur höfundur komið til leiðar
þar sem hann situr örmagna að verki
loknu. Ég sendi honum hugskeyti
uppfull af góðum áheitum og fróm-
um óskum um endurnýjun krafts og
áframhald á sömu braut.
Rannveig