Dagblaðið Vísir - DV - 15.09.1986, Qupperneq 15

MÁNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1986.
15
I gildrum ríkisafskiptanna
Skilningarvitin fimm, sem við
mennimir höfum, nægja okkur alls
ekki til þess að skilja veruleikann,
sem við búum í. Þegar við lítum út
um gluggann, sýnist okkur til dæmis
ekki betur en jörðin sé flöt. En vís-
indamenn fræða okkur hins vegar á
því, að hún sé hnöttótt. Svipað er
að segja um mannlegt samlíf. Það,
sem við sjáum af þvi, heyrum og
skynjum með öðrum hætti, er ekki
nema lítið brot af því, sem við hljót-
um að reyna að skilja. Hagfræðileg-
um skilningi má því líkja við
áttavita, sem við verðum að nota til
þess að ganga ekki beint í ýmsar
gildrur. Hann opnar augu okkar, ef
svo má að orði komast. Ég skal hér
rekja þijú dæmi um slíkar gildrur,
en greininguna sæki ég í nýja bók
eftir hagfræðingana James M. Buc-
hanan og Geoflrey Brennan, The
Reason of Rules.
Ofsköttunargildran
Þeim, sem greiða skatta, venju-
legu, heiðarlegu launafólki, finnst
þeir auðvitað alltaf of háir. En hin-
ir, sem þiggja þá, embættismenn,
stjómmálamenn og styrkþegar ríkis-
ins, fá sennilega aldrei nóg. Eða
hvað? Bandaríski hagfræðingurinn
Arther Laffer varð heimsfrægur fyrir
nokkrum árum á því að benda á
það, að skattar geta orðið svo háir,
að fólk minnki mjög við sig skatt-
skyldar tekjur (hætti að vinna eftir-
vinnu, hörfi niður i neðanjarðarhag-
kerfið og svo framvegis), en það
hefúr síðan þær afleiðingar, að
skatttekjur ríkisins lækka. Um það
ættu líklega greiðendur og þiggjend-
ur skatta að vera sammála, að
skattar séu orðnir allt of háir, þegar
svo er komið. Þeir, sem hirða mjólk-
ina úr kúnni, verða alltaf að gæta
þess að minnka nytina ekki með of-
mjólkun.
Leikreglur stjórnmálanna
Þegar svo er komið, að skatttekjur
ríkisins lækka því meira sem ríkið
reynir að hækka skattana, vinna
Frjálshyggjan er
mannúöarstefna
KjaUaiinn
Stjómmálamenn hugsa miklu |kemmra en venjulegir einstaklingar, þar
sem það umboð, sem þeir fá í kosningum, nær aðeins til nokkurra ára.
Þeir hugsa i kjörtímabilum.
Dr. Hannes
Hólmsteinn
Gissurarson
þiggjendur skatta auðvitað gegn eig-
in hagsmunum. Þeir tapa þá á
ofsköttuninni eins og allir aðrir.
Ekki er ósennilegt, að þessu öfskött-
unarmarki hafi verið náð í ýmsum
vestrænum lýðræðisríkjum, svo sem
Svíþjóð. En hvemig í ósköpunum
stendur á því, að þiggjendur skatta
vinna gegn eigin hagsmunum? Varla
eru þeir vitlausari en gengur og ger-
ist. Svarið liggur í leikreglum stjóm-
málanna í lýðræðisríkjum. Þegar
stjómmálamenn leggja skatta á al-
menning, hugsa þeir eðli málsins
samkvæmt ekki lengra en nemur
kjörtímabili þeirra. Þeir hugsa því
aðeins um skammtímaáhrif nýrra
skatta. En langtímaáhrif skatt-
anna ráðast af viðbrögðum einstakl-
inganna við þeim: smám saman lagar
fólk sig að nýjum aðstæðum.
Stjómmálamenn hugsa mikíu
skemmra en venjulegir einstakling-
ar, þar sem það umboð, sem þeir fá
í kosningum, nær aðeins til nokk-
„Þegar kostnaðurinn er tekinn út strax,
en ávinningurinn kemur ekki í ljós fyrr
en síðar, hljóta stjómmálamenn að bregð-
ast.„
urra ára. Þeir hugsa í kjörtímabilum.
Það borgar sig því fyrir þá að afla
sem hæstra skatta á sem skemmstum
tima og skeyta ekki um langtíma-
áhrifin. Við sitjum öll föst í ofskött-
unargildm, sem við komumst ekki
út úr, því að það borgar sig ekki
fyrir neinn að losa okkur úr henni.
Verðbólgugildran
Önnur gildran er svipuð hinni
fyrstu. Vestrænar lýðræðisþjóðir
hafa um nokkurt skeið búið við þrá-
láta verðbólgu, þótt allir tapi á
henni, þegar til langs tíma er litið,
og þótt við vitum, hvemig hana
megi stöðva. Ekki þarf annað en
hætta um stund seðlaprentun ríkis-
ins. Hvemig stendur á því, að þetta
er ekki gert? Skýringin er enn sú,
að stjómmálamenn verða starfs síns
vegna að vera skammsýnni en annað
fólk. Ef þeir stöðva verðbólguna. þá
bitnar sársaukinn fyrst á kjósendum,
en þeir njóta lækningarinnar miklu
síðar. Þessir ágætu stjómmálamenn
mega því eiga von á þvi að falla í
kosningum og missa atvinnuna.
Þegar kostnaðurinn er tekinn út
strax, en ávinningurinn kemur ekki
í ljós fyrr en síðar, hljóta stjóm-
málamenn að bregðast. Það, sem er
skynsamlegt fyrir heildina, þegar til
langs tíma er litið, er við þær að-
stæður óskynsamlegt fyrir þá sjálfa.
Skuldasöfnunargildran
Þriðja gildran er sama eðlis. Ríkið
safiiar skuldum umfram það, sem
skynsamlegt er. Það notar lánsféð
ekki til framkvæmda, sem skila arði
í framtíðinni, heldur til margvíslegr-
ar neyslu. Allir tapa á þessu, þegar
til langs tíma er litið, þar sem skatt-
greiðendur erfa skuldir og ríkið
glatar smám saman lánstrausti.
Menn vinna með þessu gegn eigin
hagsmunum. Hvers vegna í ósköp-
unum gera þeir þetta, þrátt fyrir það
að þeir séu sennilega ágætlega
skynsamir sem einstaklingar? Vegna
þess að það borgar sig, þegar þeir
líta til skamms tíma, og þar sem
þeir eru stjómmálamenn, hljóta þeir
að líta til skamms tíma. Skuldimar,
sem ríkið saíhar, falla ekki í gjald-
daga, fyrr en þeir menn, sem bera
ábyrgð á þeim, em hættir stjóm-
málaafskiptum.
Stjórnarskrárskorður nauð-
synlegar
Þessi greining á bersýnilega eins
við á íslandi og annars staðar. En
hvemig getum við komið því svo
fyrir, að stjómmálamenn líti til langs
tíma og taki skynsamlegar ákvarð-
anir, en láti ekki skammtímaáhrifin
af gerðum sínum ráða þeim? Buc-
hanan og Brennan segja i bók sinni.
að við verðum að setja valdi þeirra
strangar stjómarskrárskorður. Við
komumst ekki út úr þessum gildrum
nema með því að breyta leikreglum
stjómmálanna. Það væri hins vegar
efin í aðra grein jafhlanga að leggja
á ráðin um slíkar brevtingar.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson.
Samvinnufélag starfs-
manna - nýr möguleiki
KjaUariim
í umræðu hérlendis um rekstrar-
form á fyrirtækjum er yfirleitt talað
um þrenns konar form, þ.e. ríkis-
rekstur, einkarekstur og samvinnu-
rekstur. Mismunurinn liggur í því
hveijir eiga fyrirtækin, ríkið, einn
eða fleiri einstaklingar eða fjölda-
hreyfing. Fyrir nokkm sá ég þátt á
myndbandi um enn eitt form en það
er samvinnufélag starfsmanna. Éig-
endur slíkra fyrirtækja em þeir sem
vinna hjá fyrirtækjunum og aðeins
þeir. Þátturinn lýsti þróun slíkra
fyrirtækja sem hefur átt sér stað á
Spáni frá miðri þessari öld.
Upphafið
Fyrsta fyrirtækið var framleiðslu-
fyrirtæki í bæ í Baskahémðum
Spánar sem nefnist Montragon.
Upphaismenn þess höfðu kynnt sér
upphaf samvinnuhreyfingarinnar í
Bretlandi en þar hafði verið gerð
tilraun með samvinnufyrirtæki í
framleiðslu en sú tilraun mistókst
vegna þess að aðilar sem unnu ekki
í fyrirtækinu, en áttu hlut í því, náðu
yfirhöndinni og var fyrirtækið því
eftirleiðis rekið sem hvert annað
einkafyrirtæki. Eftir það snerust
ýmsir kunnir vinstrimenn gegn þess-
ari hugmynd og varð það til að
verkalýðshreyfingin gerði það líka.
Samvinnuhreyfingin í Bretlandi hélt
sig við verslun og þjónustu og ásamt
samvinnuhreyfingum í öðrum lönd-
um, m.a. hér á landi, þróaðist hún í
samvinnuhreyfingu eins og þá sem
við þekkjum hér á landi í dag. Frum-
herjamir í Montragon létu þetta
ekki á sig fá og notuðu þetta form
í sínu framleiðslufyrirtæki en gættu
þess að utanaðkomandi aðilar gætu
ekki haft áhrif á reksturinn. Síðan
þá hefur fyrirtækjum með þessu
formi íjölgað í yfir 80 fyrirtæki víðs-
Þegar maður hættir hjá fyrirtækinu
er hann borgaður út hvort sem hon-
um líkar betur eða verr og hefur
upphæðin þá vaxið eitthvað því 70%
af hagnaði fyrirtækisins bætist ofan.
á höfuðstól starfsmanna og eru dæmi
þess að menn sem hafa urrnið lengi
hjá slíku fyrirtæki hafi tífaldað
upprunalega höfuðstólinn.
Stjóm fyrirtækisins er kosin á
fundi allra starfsmanna þess og ræð-
„Laun eru greidd eftir ábyrgð þeirri sem
störfunum fylgir en þó er ein regla í því
sambandi, hæstu laun eru aldrei meiri en
þrefalt hærri en þau lægstu.“
vegar um Baskahémð Spánar og hjá
þeim vinna yfir 18.000 starfsmenn.
Skipulagið
Þegar nýr maður hefur störf hjá
slíku fyrirtæki kaupir hann hlut í
því og getur fengið lánaða þá upp-
hæð og látið draga reglulega frá
kaupi sínu þar til hún er greidd. Það
er algengt að þessi upphæð sé í
kringum 120.000 íslenskar krónur.
ur hún síðan framkvæmdastjóra.
Stjómarmeðlimir halda síðan áfram
sínum fyrri störfum hjá fyrirtækinu,
fyrir utan að mæta á stjómarfundi
i vinnutíma á morgnana. Lítið er um
verkstjóm eða að það sé rekið á eft-
ir fólki, starfsmennimir sjá sér hag
í að sjá um slíkt sjálfir. Laun em
greidd eftir ábyrgð þeirri sem störf-
unum fylgir en þó er ein regla í því
sambandi, hæstu laun em aldrei
meiri en þrefalt hærri en þau lægstu.
Þegar fyrsta fyrirtækið var orðið
mjög stórt komu í ljós ýmis vand-
kvæði á því að reka svo stórt fyrir-
tæki með þessu formi því þá týndist
einstaklingurinn og það kom til ríg-
ur á milli starfsmanna og stjómar.
Það var því samþykkt að ef fyrir-
tæki færi yfir 500 starfsmenn yrði
því skipt upp í minni sjálfetæðar ein-
ingar og hefur sú ráðstöfun reynst
vel.
Sættir
Þetta form býður upp á sættir á
milli hugmynda vinstri og hægri
manna um þessi mál, þ.e. hún virkj-
ar einstaklingsfyamtakið og þann
kraft sem knýr menn áfram þegar
þeir em að vinna að eigin hag, jafii-
framt því að stuðla að jöfnuði og að
menn eigi framleiðslutækin sem þeir
vinna við.
Fyrirtækin á Spáni hafa sýnt að
þau em vel samkeppnisfær við
einkafyrirtæki og hafa talsvert meiri
hagnað og meiri framleiðni heldur
en flest þeirra. Það er ekkert skrítið
þvi þau em laus við mikið af yfir-
byggingunni sem fylgir hinum og þar
finnur hver einasti starfemaður að
hann er að vinna að eigin hag og
leggur því meira á sig en þeir sem
vinna hjá öðrum.
Kjartan
Jónsson
verslunarmaður og félagi
í Flokki mannsins
Því ekki að reyna það?
Einhveijir kynnu að vera með efa-
semdir um að þetta eigi erindi
hingað upp á skerið en við í Flokki
mannsins höfum lagt til að gjald-
þrota fyrirtækjum verði breytt í slík
samvinnufélög og verði starfemönn-
unum gefinn kostur á að spreyta sig
á rekstrinum. Bendum við sérstak-
lega á fiskvinnslufyrirtæki sem
mörgum hverjum hefúr verið haldið
gangandi á ölmusum frá hinu opin-
bera. Þau væru kjörinn vettvangur
fyrir slíka tilraun og gæti það, ef vel
til tækist, komið mörgum lands-
byggðarplássum til góða. Líklegt er
að ríkið þyrfti að styðja slíka tilraun
í upphafi en þar kemur á móti að
gjaldþrota fyrirtæki kostar ríkið oft
mikið fé, svo og styrkir til fisk-
vinnslufyrirtækja. Þeir sem kenna
sig við einkaframtak, jöfnuð eða
samvinnu ættu allir að geta sætt sig
við slíkt form. Því ekki að reyna það?
Kjartan Jónsson