Dagblaðið Vísir - DV - 21.12.1987, Blaðsíða 60

60
MÁNUDAGUR 21. DESEMBER 1987.
Meiming
I systrakærleik
Margaret Atwood:
■ Saga þernunnar.
Áslaug Ragnars islenskaði.
Almenna bókafélagið 1987.
Margaret Atwood lýsir í bók sinni
Sögu þernunnar framtíðarþjóðfé-
lagi sem skrefi fyrir aftan okkar.
. Þetta framtíðarþjóðfélag er fasista-
ríki og reist á rústum þess ríkis þar
sem eitt sinn voru Bandaríkin. Sag-
an gerist í framtíð sem ekki er svo
fjarri okkur heldur í beinu fram-
haldi okkar tíma. Þessu framtíðar-
ríki er stjórnað af kreddufuilum
kristnum bókstafstrúar karlmönn-
um sem nýta sér ýmislegt úr Gamla
testamentinu ásamt ýmsum þekkt-
um hugmyndum og kenningum
bæði fyrr og nú.
Saga þernunnar er sögð frá sjón-
arhóli konu í þessu framtíðarsam-
félagi. Þessi kona er venjuleg kona
sem orðið hefur að laga sig að
óvenujulegum kringumstæðum -
frá þeim aðstæðum sem við þekkj-
um í nútímasamfélagi til þeirra
sem lýst er í framtíðarríkinu Gíle-
að.
Konum framtíðarríkisins er skip-
að í stéttir eftir kynhlutverki
þeirra. Stéttirnar eru: ókonur, hag-
konur, mörtur, þernur og frúr.
Ókonur eru konur sem yfirvöld líta
óhýru auga - pólitiskir andstæðing-
ar, ekkjur og gamlar konur sem
komnar eru úr barneign. Hagkonur
eru konur fátæklinga og mörtur
gegna þjónustustörfum. Frúrnar
eru. æðstar. Þær eru konur hátt-
settra manna, svokallaðra liðsfor-
ingja. Þernurnar gegna því
hlutverki að ala þeim og frúm
þeirra börn.
Aðferðir til æxlunar
Ófijósemi af völdum efnameng-
unar og geislavirkni er mikil og
þess vegna eru þernumar leiddar
Bókmenntir
Sigríður Tómasdóttir
undir hðsforingja einu sinni í mán-
uði þegar hkur á getnaði eru hvað
mestar. Konurnar búast klæðnaði
sem hæfir stétt þeirra. Þemumar
eru í rauðum kuflum sem líkjast
nunnuklæðum og minna eiga á
hreinlífi þeirra. I hinu gílenaska
ríki er kyniíf bannað nema sem
aöferð til æxlunar og þannig búið
um hnútana að ekki er nokkur leið
að njóta þess. Það er háð ströngum
reglum og notað sem tæki til um-
bunar fyrir vel unnin störf í þágu
ríkisins. Þemurnar njóta samt ekki
þess konar umbunar eða konur al-
mennt heldur einungis karlmenn.
Það er ógnarstjóm í hinu gílen-
aska ríki. Fólk er óttaslegið, þorir
ekki að tala saman og er bannað
að tjá skoðanir sínar. Reyndar hafa
fáir skoðun því búið er að útrýma
allri menningu, bækur brenndar,
menntamönnum útrýmt og allir
hafa gengið í gegnum svokallaðar
endurhæfingarstöðvar þar sem
fólk er heilaþvegið. Njósnarar era
á hveiju strái og fólk umsvifalaust
tekið úr umferð ef það er tahð ógna
öryggi landsins. Líkams- og dauða-
refsingar era við lýði og hkin hengd
á króka til sýnis. Kynt er enn frek-
ar undir óttann með því að hylja
andht fórnarlambanna.
Þjóöfélag í þrot
Konan í Sögu þernunnar er kona
sem stendur á mörkum tveggja
samfélaga. Samánburður hennar á
því sem var og þeim veraleika sem
hún býr við verður ádeha á það
þjóðfélag sem viö þekkjum. Því
gíleanska þjóðfélagið væri ekki
mögulegt nema þjóðfélag okkar
væri komiö í þrot á ýmsum sviðum.
Samanburðurinn gegnir einnig því
hiutverki að benda á þá kosti þjóð-
félags okkar sem við tökum dags
daglea sem sjálfsagða hluti. Konan
í Sögu þernunnar hefur tekið rétt-
indum þeim sem konur hafa barist
fyrir á þann hátt. Hún hefur ekki
tekið virkan þátt í að afla þeirra
réttinda heldur nýtur þess sem
móður hennar og hennar kynslóð
hefur áunnist. Áróðurstækni hins
gíleanska ríkis færir sér afstöðu
óvirkra kvenna í nyt. Þessi áróð-
urstækni felur einkum í sér blöndu
nýrra og gamaha ghda. Búið er th
nýtt gildismat fyrir konur þar sem
steypt er saman ýmsu sem kvenna-
hreyfmgar hafa barist fyrir og
ýmsu úr Biblíunni. T.a.m. er hug-
myndin að baki þernuhlutverkinu
bein skírskotun th frásagnar Bibl-
íunnar um Rakel þar sem hún
býður bónda sínum ambátt sína í
þeim tilgangi að geta böm. Konum
framtíðarríkisins er jafnframt tahn
trú um að þetta sé gert vegna syst-
urlegs kærleika. En systrakenndin
er einmitt hugmynd sem höfðar
ákaflega sterkt til kvenna og hefur
-verið e.k. sameiningartákn margra
kvennahreyfinga.
Hræðilegur veruleiki
Það eru atriði á borð við ofan-
greind sem valda því að Saga
þernunnar er ákaflega áleitið verk.
Hún bendir ekki einungis á kosti
þjóðfélags okkar heldur líka gah-
ana. Mikið hefur áunnist í ýmsum
mannréttindamálum en betur má
æf duga skal. Hræðilegur veruleiki
sögunnar bendir okkur á hversu
auðvelt það er að koma á fót shku
ríki. Vegna hinna mikiu gagna sem
th era í tæknivæddum þjóðfélögum
um fólk er hægt að komast í skrár
sem innihalda ahar upplýsingar
sem nota má í ákveðnum tilgangi
og það er gert í gíleanska ríkinu. í
DV
Margaret Atwood.
sögu þernunnar er fólginn boð-
skapur sem enginn getur látið fram
hjá sér fara og hann kemst til skila
þótt þýðingunni sé á köflum ábóta-
vant. Það skal tekið fram þýðing-
unni til málsbóta að hún hefur
líklega ekki verið vandalaus þar
sem nöfn persónanna höfða th
hlutverks þeirra. Hljóma þau ákaf-
lega framandi og óíslenskuleg og
merking þeirra færi fyrir ofan garð
og neðan ef ekki nyti eftirmála sög-
unar við. Ennfremur líta sumar
setningar út fyrir að vera enskætt-
aðar’ og gerir það að verkum að
erfitt getur verið að ráða í merk-
ingu þeirra.
S.T.
Bok handa harðfullorðnum unglingum
Sjón:
Stálnótt (skáldsaga, 103 bls.)
Mál og mennlng, 1987.
Alveg er það eftir ljöðskáldinu
Sjóni að stríða lesendum með und-
irtitli fyrstu skáldsögu sinnar:
Saga. Því bókin er varla saga,
miklu fremur sundurlaus drög að
sögu, eins og Sjón hefur raunar
sjálfur úthstað í viðtali: „Það var
ahtaf mín stefna að segja frekar of
htiö en of mikið. Stálnótt er í raun
efniviður í 500 blaðsíðna skáldsögu
eða ritröð. En ég skar þennan th-
búna heim viö nögl í þeim thgangi
að koma inn þeirri hugsun að bók-
in birti enga endanlega niðurstöðu
eða úttekt.“ (Helgarpósturinn 10.
des.). Þetta er nærri lagi, hinir
stuttu kaflar eru sem klippimyndir
úr vísindaskáldsögu, stundum eins
og stutt kvikmyndaskot. Inn í verk-
ið hafa villst nokkrir æskuvinir
mínir, persónur Enid Blyton; Jonn-
inn, Finnurinn, Dísan og Annan.
Þessir bresku hámiðstéttarkrakk-
ar eiga að venjast léttrómantísku
ævintýradekri og era því að sama
skapi léttsturlaðir í framtíðar-
breiðholti verksins.
Herferð Sigurjóns
í upphafi verks er töffarinn Jo-
hnny Triumph einn á ferð, í gríðar-
legri drossíu, eftir sjávarbotni sem
leið hggúr til íslands. Það heyrist
hátíðnitif úr farangursgeymslunni:
þar er sendingin æghega sem
mögnuö hefur verið á mörlandann.
Johnny ekur framhjá flakinu af
Medúsu RE 23, en Medúsa er vel
að merkja nafn á súrreahstahópi
sem Sjón hefur verið viðriöinn. Þar
upplýsist hálfur maður á floti:
„Hann er í sundur um bringspal-
ir. Klæddur í appelsínugulan sjó-
stakk með djúpa hettu dregna á
höfuðið. Andhtið sést ekki en fram
úr því skagar málmfhs eins og
fuglsgoggur. Handleggimir standa
stífir út frá öxlunum, fingurnir
holdlausir. Hrygglengjan sveiflast
undan rifnum stakknum í hehu
lagi. Eftir henni endhangri og á
fingranum er kös af nartandi smá-
fiskum, iðandi sindrandi fjöðrum.
Hann hrekst um eins og stór rauð-
ur fugl í stormi." (24).
Um leið og dást má að óhugnan-
legu myndsæi höfundar er hægt að
leiöa að því getum, með hhðSjón
af ljóðum hans, að þetta sé ein af
hinum kostulegu „Sjálfsmyndum"
Sjóns.
Djöfulgangur
Sendingin, sem Johnny kemur
skilvíslega fyrir á svæöi þar sem
orðið hefur kjarnorkuslys, reynist
vera fjögur stór egg. Úr þeim klekst
hinn mesti óskapnaöur, „djöflam-
ir“, einhvers konar véldýr (a.m.k.
ekki samsett eftir neinum náttúra-
lögmálum okkar), sem þó geta tekiö
á sig mannsmynd. Johnny karhnn
er khpptur út úr verkinu, enda
kannski bara „fuhtrúi" eða sendi-
sveinn höfundar _og_ því húinn að
Bókmenntir
Ástráður Eysteinsson
leika sitt hlutverk.
Djöflamir halda út í heiminn,
væntanlega th að fjölga sér, ef
marka má „erótísk" stefnumót
þeirra við börnin hennar Blyton.
Þeir koma kynngimögnuðum vessa
í líkama ævintýrakrakkanna, inn-
um ýmis hkamsop, og eitthvað fer
að grassera. Krakkamir tortímast,
aihr nema Annan.
Þetta gæti verið samið undir
áhrifum frá Ahen-kvikmyndunum,
en Sjón fer hiklausri ránshendi um
slíkt afþreyingarefni og speglar það
í unghngsanda þessa söguheims.
Þannig skapast undarlegur sam-
hljómur vhhmennsku og æsku-
leiks. Ákveðni greinirinn í nöfnum
Blytonbamanna finnst mér undir-
strika að þau era „gæludýr"
höfundar, en um leið eru þau
harðsvíraðir nýbylgju-djöflar, stál-
hertir einmanar sem nostra við
ímynd sína í klæðaburði og hta-
dýrð (sem höfundur útmálar af
alúð og innlifun), áður en haldið
er út á lífið, út í nóttina. í tómleika
sínum og máheysi eru þessir
krakkar því í vissum skhningi und-
ir það búnir að aðkomudjöflarnir
hreiðri um sig í þeim. -
Framandlegt ástalíf
„Ástarfundir" þessara tveggja
hópa era með undarlegu móti;
einna eðhlegast er samræðið hjá
Dísu og hennar djöfli (en þeir era
alhr einkenndir með „0“ í kafla-
heitum), nema hvað sæði hans er
„nístingkalt“. Þetta er nú barnale-
ikur hjá því sem gerist í kaflanum
„Fomar ástir“ þar sem strákur (Jo-
hnny Triumph?) hittir furðukvendi
sem „náði í harðan hm hans og dró
að sér, strauk varlega um gljáandi
kónginn, kantaðan, flugbeittan og
hvassan eins og hníf' (16-17).
Drengurinn gerist nú ahur mjög
göddóttur og þetta furðutippi geng-
ur inní rifu, sem kvenveran býr
yfir á síðunni, og alla leið í gegnum
hjartað. Jasussusveiattanbara,
gleðheg jól, þetta er náttúrlega
mesta ónáttúra, og ekki nema fyrir
harðsvíraða unglinga að lesa svona
lagað. Ég þori varla að viðurkenna
opinberlega að mér þykir ahur
þessi gróteski kafh drepfyndinn,
þótt hann hitti mig kannski ekki í
hjartastað. ^
Hver og O
Það era því kynjaverar í þessari
bók, eins og í mörgum verkum sem
kennd eru viö vísindaskáldskap.
Framtíðarsvið verksins er og mót-
að andstæðu tæknhegra framfara
og niðumíðslu mennlegra híbýla
og umhverfis, svo sem stundum
tíðkast í visindaskáldsögum. Sjóni
tekst í knöppum lýsingum að kaha
fram viðeigandi ömurleika og ber-
angursblæ á sögusviðinu.
En ég er samt ekki sáttur við
úrvinnslu efninsins. Sjón hefur
skorið söguheim sinn of handa-
hófskennt „við nögl“, svo ég vitni
til orða hans hér að framan. Um
miðbik verksins eru nákvæmar
lýsingar á þroskaferli djöflanna og
minna þær á smásmyghsúthstanir
margra vísindaskáldsagnahöf-
unda, sem þeir nota til að undir-
byggja undarlega atburðarás eða
samskipti furðuvera. En eftir að
lesandi er búinn að fá „hkamlega"
tilfmningu fyrir aðkomupúkum
Sjóns gufa þeir einhvern veginn
upp, aht eins þótt þeir gangi í
skrokk á gælubömunum. Þótt
lokakaflinn ýi að endurkomu
þeirra, þá missir sú hrollvekja
marks, vegna þess að djöflarnir
virtust einungis ætlaðir fjórmenn-
ingunum. Nánari útfærslu hefði
þurft th að ljá þeim hið almenna
ógnarhlutverk; maður fær ekki á
tilfmninguna að samfélaginu sé
ógnað af framandi öflum - en í því
felst'iðulega lífsmagn vísindaskáld-
verka.
Ég tek fram að ég er ekki að af-
neita (and)fagurfræði Sjóns sem
slíkri. Ég fehst á þá „hugsun að
bókin birti enga endanlega niður-
stöðu eða úttekt“; ég er til í að fagna
opnum texta og sundurlausum sem
ekki lokar okkur inni í venjulegri,
fyrirfram-samþykktri merkingu.
Én þessi fagurfræði brotaformsins,
sem Sjón beitir stundum á mjög
ásækinn máta í ljóðum sínum,
lendir hér í nokkurri kreppu. Sjóni
hefur semsé ekki lánast sem best
að koma framústefnutexta og vís-
indaskáldverki í sambúð. Innan
brotaforms verksins hefði Sjón
þurft að nýta sér hefð vísindaskáld-
sagna á víðtækari og semfelldari
hátt. Hvað um það - Sjón áminnir
okkur á sinn hógværa hátt að kom-
inn er tími th að fleiri íslenskir
höfundar daðri við þessa skáld-
skapargrein, vísindaskáldsöguna,
sem getið hefur af sér mörg merkis-
verk í bókmenntum Vesturlanda
síðustu áratugina.