Dagblaðið Vísir - DV - 15.02.1992, Blaðsíða 32

1
Reykjavík fyrr og nú
LAUGARDAGUR 15. FEBRÚAR 1992.
DV
Heillum horfnar höfuðstöðv-
ar reykvískrar menningar
Leikfélag Reykjavíkur varð níutíu
og fimm ára þann 11. janúar sl. Það
er elsta almenna leikfélag landsins
-að Leikfélagi Sauðárkróks undan-
skildu sem þó lá í dvala um alllangt
skeiö áður en það var endurvakið.
Leikfélag Reykjavíkur er einnig
fjölmennasta leikfélag landsins, hef-
ur á að skipa fjölmennu, hæfu og
áhugasömu starfsliði sem býr nú við
langþráða stórbætta aðstöðu í hinu
glæsilega Borgarleikhúsi.
Fleira mætti tína til, um fjölda leik-
ara, sýninga, aðsókn, aðbúnað, fjár-
reiður og framlög opinberra aðila.
En þess gerist ekki þörf. Allir vita
að þetta góða félag hefur augljóslega
vaxið og dafnað í þá tæpu öld sem
það hefur starfað, - og er vel að því
komið.
Engu að síður er ekki öll sagan
sögð - og verður reyndar aldrei sögð
til hlítar ef ekki er greint frá hinu
mikilvæga hlutverki félagsins í fá-
breytileika fyrri tíma.
Löngu fyrir daga sjónvarps, út-
varps, afþreyingar af öllum toga og
almennra utanlandsferða, þegar
ferðalag milli landshluta markaði
tímamót í ævi einstaklingsins, þegar
Reykvíkingar voru nokkur þúsund
stritandi hræður sem hvorki heyrðu
tónlist né sáu myndlist en hittust
helst við guðsþjónustur, var Leikfé-
Afig Reykjavíkur „leikfélag" í töluvert
öðrum og veigameiri skilningi en það
er nú.
Félagið hefur auðvitað ekki versn-
að á þessum tíma en hlutverk þess
er óneitanlega allt annað í gjör-
breyttu samfélagi.
Lengi framan af var Leikfélag
Reykjavíkur meginþráðurinn í allri
menningarsögu bæjarins. Til þess
var stofnað af fólki úr öllum stéttum
og ólíkt flestum erlendum leikhús-
um, þjónaði það öllum stéttum sam-
félagsins, - ekki bara yfirstéttinni.
Þá þekktí hvert mannsbam bæjarins
alla leikara félagsins.
Iðnaðarmannafélag
Reykjavíkur
Leikfélag þarf leikhús og leikhús
Reykjavíkur reis við Tjörnina. En
hér á þó betur við að segja að leikhús
þurfi leikfélag, því fyrst var húsið
byggt og síðan stofnað félagiö. Og það
voru ekki leikarar sem stóðu að
byggingu hússins (slík starfsstétt var
ekki til í þá daga) heldur iðnaðar-
menn.
Iðnaðarmenn voru sennilega skör
hærra settir í þjóðfélagsstíganum á
19du öld og í upphafi þeirrar 20ustu
heldur en gengur og gerist með
starfsbræður þeirra nú á dögum.
Flestir þeirra höfðu sótt menntun
sína til annarra landa. Menntun
þeirra, ráðleggingar og tilsögn voru
veigameiri áður en iðnskólar komu
til sögunnar hér og iðnaðarmenn
báru áður ábyrgð á verkþáttum sem
tæknifræðingar, verkfræðingar og
arkitektar hafa síðar tekið við.
Það var því eðlilegt að þessir sigldu
iðnmenntamenn stofnuðu hér fyrstu
stéttarfélögin að erlendri fyrirmynd.
Iðnaðarmannafélag Reykjavíkur,
sem fyrst var nefnt Handiðnamanna-
félagið, var stofnað 1867. Tólf árum
eftir að félagið var stofnað virðist
fyrst hafa komið þar fram tillaga um
að félagið byggði hús fyrir samkom-
ur og skólahald í bænum.
Félagsheimili eða
samkomustaður bæjarins
Ekkert varð úr framkvæmdum
Iðnaðarmannafélagsins og enn liöu
tólf ár en 1891 bar þáverandi formað-
ur fram tillögu um að reist yrði sam-
komuhús fyrir félagið og hófst þá
jafnframt fjársöfnun til framkvæmd-
anna.
Tveimur árum síðar fékk félagið
úthlutað svæði í Tjöminni til upp-
fyllingar undir húsið sem máttí vera
tólf sinnum fjórtán álnir að flatar-
máli.
En Magnús Benjamínsson úrsmið-
ur fékk meirihluta félaga sinna á þá
skoðun að hér þýddi ekkert hálfkák.
Félagið yrði aö reisa almennilegt hús
ef farið væri út í framkvæmdir á
aimað borð.
í samræmi við þessa niðurstöðu
samþykkti bæjarstjórnin, árið 1896,
að Iðnaðarmannafélagið mætti reisa
hús á lóðinni sem væri fjörutíu og
þrjár álnir að lengd og tuttugu álnir
að breidd.
Iðnó sér dagsins ljós
Félagið sendi nú utan Svein Jóns-
son snikkara til að kaupa efni í hús-
ið. Tekin voru innlend lán og hafist
handa af fullum krafti. Yfirsmiður
hússins var Einar J. Pálsson, bygg-
ingameistari frá Meðalfelli í Kjós, en
hann mun einnig hafa teiknað húsið.
Smíðin gekk að óskum enda var hús-
iö nánast fullsmíðað um áramótin
1896-97.
Iðnaðarmannahúsið, sem strax var
farið að nefna Iðnó, var metið á þijá-
tíu og sex þúsund krónur, fullsmíð-
að. Þaö var'þá þriðja stærsta húsið
í Reykjavík, eftir Alþingishúsinu og
Latínuskólanum, og er reyndar
fyrsta „stórhýsið" sem byggt er hér
á landi að íslensku frumkvæði og
fyrir innlent fjármagn.
Stofnað
Leikfélag Reykjavíkur
Iðnaðarmannafélagið hélt sinn
fyrsta fund í húsinu 29. desember
1896 en formlega var samkomuhúsiö
vígt ári síðar með samsöng. Þá
mættu í Iðnó fjögur hundruð manns
eða tíundi hver bæjarbúi.
Áður en Iðnó komst í gagnið höfðu
tveir leikklúbbar verið starfræktir í
bænum. Annar þeirra hafði sýnt frá
1894 í Góðtemplarahúsinu (Gúttó),
sem var reist 1887 og sést vinstra
megin við Iðnó á gömlu myndinni,
en hinn hópurinn hafði aðsetur í
Breiðfjörðsleikhúsi í Aðalstræti sem
síðar var nefnt Fjalakötturinn.
Með tilkomu hins nýja húss sam-
einuðust þessir tveir leikhópar um
aðstöðuna í Iðnó og stofnuðu Leikfé-
lag Reykjavíkur 11. janúar 1897. Með-
al þeirra leikara, sem þá lögðu
grunninn að íslenskri leiklist, má
nefna Árna Eiríksson verslunar-
mann, Borgþór Jósefsson verslunar-
mann, Friðfinn Guðjónsson prent-
ara, Gunnþórunni Halldórsdóttur,
Kristján Ó. Þorgrímsson kaupmann,
Sigurð Magnússon guðfræðing, Stef-
aníu Guðmundsdóttur og Þorvarð
Þorvarðsson prentara sem varð
fyrsti formaður félagsins. Auk þess
gengu nokkrir iðnaðarmenn í félagið
í þeim tílgangi að smíða leiktjöld og
styrkja tengsl Iðnaðarmannafélags-
ins og Leikfélagsins. Meöal iðnaðar-
manna leikfélagsins var Samúel, fað-
ir Guðjóns húsameistara.
Leiklistog
önnur starfsemi
Það er svo skemmst frá því að segja
að með stofnun Leikfélagsins hófst
samtvinnuð saga leikfélags og leik-
húss sem lauk ekki fyrr en Leikfélag-
ið flutti starfsemi sína í Borgarleik-
húsið 1989.
Leiklistin sat þó ekki ein að þessu
merka húsi, því allt fram til 1960, er
Leikfélagið varð atvinnuleikhús, var
húsið einnig nýtt undir ýmsa aðra
starfsemi.
Þar voru fyrstu áratugina haldnir
dansleikir, veislur, hljómleikar,
borgarafundir, fyrirlestrar og hluta-
veltur. Þangað flykktust bæjarbúar
af ýmsum tilefnum, m.a. til þess að
hlusta á Jóhann Jónsson skáld lesa
upp rómantísk kvæði, eins og Hall-
dór Laxness hefur lýst í Grikklands-
árinu á sinn snilldarlega hátt.
Þá var haldin hússtjómarskóli á
efri hæð hússins fyrstu tuttugu árin
og rekin þar matsala í tengslum við
skólann sem síðan flutti upp í Þing-
holtsstræti árið 1918.
Eigendur hússins
Allan þann tíma, sem Leikfélag
Reykjavíkur var til húsa í Iðnó, leigði
félagið húsið. Félagið hafði forkaups-
rétt að húsinu en hafði ekki fjárhags-
lega burði til að kaupa það þó húsið
skipti nokkrum sinnum um eigend-
ur.
Iðnaðarmannafélagið seldi húsið
árið 1918. Kaupandinn var Frantz
Hákansson bakarameistari sem rak
húsið til 1929. Sveinn bakari yrði því
ekki fyrsti eigandi hússins í stétt
brauðgerðarmanna, ef af þeim kaup-
um yrði sem komið hafa til álita að
undanfömu. Árið 1929 keypti Full-
trúaráð verkalýðsfélaganna Iðnó og
átti það húsið til 1940. Þá var þaö
pólitíkin, klofningur Alþýðuflokks-
ins og barátta flokkanna um verka-
lýðshreyfinguna sem varð til þess að
húsið var selt hlutafélaginu Alþýðu-
húsi Reykjavíkur sem enn er eigandi
hússins.
Það er óneitanlega furðuleg til-
hugsun að þetta tæplega aldar gamla
hús, sem stendur á einum fallegasta
stað í miðbænum og sem hefur um
áratuga skeið verið helsta menning-
ar- og félagsmiðstöð höfuðborgarinn-
ar, skuli nú standa ónotað og í nið-
urníðslu.
Húsið er nú friðað enda hefur ekki
komið til álita að rífa það eftir að
hætt var við ráðhússáform frá 1966.
En það er ekki nóg. Húsinu verður
sem allra fyrst að finna hlutverk sem
hæfir sögu þess og umhverfi. Annað
væri vanvirðing við reykvíska
menningu og leikhstina í landinu.
Kjartan Gunnar Kjartansson
BÍLL MÁNAÐARINS í ÁSKRIFTARGETRAUN DV
TIL SÝHIS f KRINGLUNNI
DREGINN ÚT 19. FEBRUAR '92
Áskriftargetraun DV heldur áfram á fullri ferð til móts við framtíðina með
nýjum Suzuki Swift, bílnum sem ögrar keppinautunum.
í Suzuki Swift leggst margt smátt saman í eitt; sparibaukur I innanbæjarsnún-
ingum en um leið kraftmikill, lipur og þægilegur bíll sem stendur fyrir sínu
og vel það - SUZUKI SWIFT árgerð 1 992.
Einn mest seldi smábíllinn á Islandi er bill febrúarmánaðar og þann 19.
feb., verður einn heppinn DV-áskrifandi 787.000 kr. ríkari.
ÁSKRIFTARSÍMI 63 27 OO - GRÆNT NÚMER 99 62 70
SUZUKI SWIFT GLI: 3 dyra. 5 gíra, 58 hö. Framhjóladrif, rafstýrö bensíninnspýting, fullkominn mengunarvarnarbúnaöur (hvati). Verö kr. 787.000,- meö verksmiðjuryövörn og skráningu (gengi jan. '92). Margfaldur Islandsmeistari í
SDarakstri. Evðsla frá 4.0 I á 100 km. Umboð: SUZUKI BÍLAR HF.