Þjóðviljinn - 24.12.1973, Blaðsíða 4

4 SIÐA
ÞJÓÐVILJINN Jólablað 1973
Ð V F N T A
Þorsíeinn frá Humri tólt saman.
Tfíikningar: Guðrún Svava Svavarsdóttir
/'
o

.N

%/L , •: ■'/V//4S
,Bcnedikt tók orðið sór i munn með var-
i færni, þetta stóra, hljóðláta orð, svo furðu-
\ lega annarlegt og inngróið i senn, ef tii vill
inngrónast allra orða. Að visu var honum
i ekki fyllilega ljóst, hvað það þýddi, en þó ‘
, var fólgið i þvi að vænta einhvers, eftir
vænting, undirbúningur — svo langt náðij
skilningur hans. Með árunum var svo kom
ið, að þetta eina orð fól i sér næstum aiit
hans lif. Þvi að hvað var iif hans, hvað var
I lif mannsins á jörðinni, annað en ófullnægj
andi þjónusta, sem þó varð manni kær með^
þvi að vænta einhvers, með eftirvæntingu.
undirhúningi?” Þannig lýsir Gunnar Gunn*
arsson i Aðventu , skilningi fjárleitar-í
mannsins Benedikts á orðinu aðventa.þar c
sem hann leggur á heiðina i eina af sinum ’
I aðventugöngum.
1 Jónas Jónasson frá Hrafnagili segir um'
jólaföstuinngánginn i tslenzkum þjóðhátt-
um: ,,Það var almenn tizka viða hér um^
land, að halda eitthvað upp á jólaföstuinn-
gánginn, en ekki mun það hafa verið annaðj
en það, að það hefur verið eitthvað út afc
brugðið með mat þann daginn”. Ólafurj
Daviðsson getur þess i Huld aö i Þingeyjar-
sýslu hafi verið haldið uppá fyrsta sunnu-i
dag i jólaföstu á svipaðan hátt og spreingi-
kvöld og étnir magálar, bringukollar ogl
annað sælgæti einsog hver þoldi. Margir(
drepa einnig á sið af sama toga, kvöldskatt-
inn, sem ekki þurfti þó að bera uppá þennan'
ákveðna dag. Jón Arnason segir svo frá.
,,Það er enn siður sums staðar fyrir norð-j
an (i Eyjafjarðar- og Þingeyjarsýslum aðý
minnsta kosti) að húsbændur veita hjúum i
sinum eitt kvöld ótiltekið öndverðlega á
jólaföstunni svo mikið sælgæti i mat semí
þeir eiga f jölbreyttast og bezt til á<
heimilinu, og ber öllum saman sem það«
þekkja að það sé mesta kethátið á árinu, ogJ
keppast jafnvel öreigar við að veita hjúum<
sinum þennan kvöldskatt og kljúfa til þess
þritugan hamarinn hvað litla björg sem
þeir eiga i húsum sinum. Fyrr meir var það <
og sums staðar siður að hver heimamaður
veitti kvöldskatt öllum á heimilinu og
kepptist hver við annan að verða ekki minni
en hinir svo að það urðu eins margir kvöld-
skattar á jólaföstunni og margir voru menn
á heimílinu. Þessi venja, að hver heimilis-
maður veiti kvöldskatt, er nú aflögð, en þó
ber það við enn að nokkrir heimamenn, þrir
eða fjórir, taka sig saman um að standa öll- (
um hinum fyrir beina eitt kvöld, og hinir
taka sig þá saman aftur að endurgjalda^
þegnar velgjörðir annað kvöld, en bóndinn
og húsfreyjan gera það ávallt i fyrrnefnd-
,um sýslum”.
Greinargerð Jóns Arnasonar fylgir brag-,
1 ur um kvöldskattinn, sem Jón eignar Árna
| Jónssyni á Stóra-Hamri i Eyjafirði, en
samkvæmt athugasemd Jóns Borgfirðings
eru visurnar eftir Sigfús Jónsson á Lauga-
landi. Bragurinn fer hér á eftir, og er
heldur en ekki matarlegur; það kemur i
hugann að svona kvæði yrki einúngis mað-
ur sem sjaldan er saddur.
Kvöldskatt fékk ég, kær og
þekk
konan gekk um beina;
magáls þekkja mundi ég
smekk;;
má þvi ekki leyna.
^Langur þar hjá leggur var,
'laukinn bar hann gæða;
ibónda skar ég bitann snar,
íbrátt þvi fara að snæða.
jStykki hér með hryggjar ér,-1
)huppsneið skerast mundi;
Iflot og smérið baugsól ber
[blossa hvera þundi.
fRifið breitt mér var og veitt,
jvarla sneitt af skorti;
^það var feitt og fleira en eitt,,
’frá er neitt ég gorti.
(Af barni rollu bringukoll
;baugs lét tolla lina
,á minum bolla, mæt og holl,^
mátti ég hrolli týna.
| Hákarls sniðið hafði kvið*?
^hrundin iðuglansa
’íog lagði niður á leirfatið;
[lá mér við að stanza.
Efst lá kaka eins og þak
sem eldsins bakan herti;
' barðið spráka meður mak^
i munninn rak og skerti.
Þakkir fáðu, þakin dáð (£.
þorna láðin kæra,
'fyrir þáða þessa bráð l
^og þægð sem náðir færa.,
“H
%

En ekki var jólafastan öll einn glaðning-
ur. Undirbúningur jólanna fól i sér annriki, I
vökur og oft ódæma vinnuhörku. Jón Arna-
son segir frá vökustaurunum á þessa leið:
„Næstu vikuna fyrir jólin eru vökur hafð-
ar lengstar á tslandi og vakan miðuð við'
sjöstjörnuna til sveita þar sem ekki eru
stundaklukkur; er svo vakað þangað til
stjarnan er komin i nónstað eða miðaftan.
Þessi vika er bæði kölluð „augnavika” og
„staurvika”. Augnavika heitir hún af þvi
að þá ,,vaka menn öll augu úr höfði sér”,
þreytast við ljósbirtuna og verða dapur-
eygðir, en staurvika af þvi að til þess að
halda vöku fyrir fólkinu létu húsbændur
„vökustaura” á augu þess þegar það fór að
dotta á kvöldin; það kalla aðrir „augna-‘
teprur”. 1 vökustaura eða augnateprur
voru hafðar smáspýtur, litið gildari en
brennispýtur og ámóta langar, baulubein
eða gelgjubein úr þorskhöfði; var spýtan
brotin eða baulubeinið til hálfs svo það
gapti sundur öðrumegin, en var heilt hinu-
megin með litilli brotalöm á. Upp i brestinn
sem varð á spýtunni var látið augnalokið,
og hélt spýtan (eða beinið) sér svo fastri á
augnalokinu með þvi angarnir á henni
gengu á vixl inn i lokið svo það gat ekki
dregizt niður fyrir augað, og urðu þeir svo
að sitja bisperrtir með vökustaurana sem
ekki vakað öðruvisi. En af þvi húsbændur á
fslandi vita að allir vilja hafa nokkuð fyrir
snúð sinn var það venja að hver húsmóðir
gæfi hjúum sinum i vökulokin meðan staur-
vikan stóð yfir góðan bita af einhverju
sjaldfengnu bæði i sárabætur og fyrir það
að þau legðu svo hart að sér með vökur og
vinnu. Sá glaðningur sem gefinn var i þvi
skyni var kallaður „staurbiti”.
Magnús Einarsson, er varð nafnkenndur
prestur og laungum kenndur við Tjörn í
Svarfaðardal, dvaldistá únglingsárum sin-
um á Grund hjá Þórarni Jónssyni sýslu-
manni og var skrifari hans. Sögur fara af
þvi að Magnúsi þætti vistin ill á sýslu-
mannssetrinu og kenndi það einkum konu
sýslumanns, er þótti útlátanaum. Um það
»kvað Magnús margar stökur, er kallaðar
voru Grundarvisur, og tvær þeirra hefur
hann trúlega ort i staurviku:
Grundarvakan grunar mig
gera mun einhvern svangan,
sjöstjörnurnar sýna sig
suður á móts við tangann.
Grundarvakan grunar mig
gera mun sult i minum búk, *>,
sjöstjörnurnar sýna sig
suður á móts við Digrahnjúk/
// V/ v
Íí/ ; * ' //
/ /</'
‘j ! I ! ( 1
\ !

'f