Dagblaðið Vísir - DV - 21.02.1998, Blaðsíða 28

28
LAUGARDAGUR 21. FEBRÚAR 1998 jLlV
%ikamál
Tékkóslóvakíu, Bandaríkjanna og
Hollands.
Leyniþjónustan sýnir
áhuga
Um alllangt skeið haföi breska
leyniþjónustan glímt við óleyst
vandamál. Mikil hlerunarstöð er í
Cheltenham og þar höfðu á þrettán
árum greinst um tvö hundruð
óskýrðar fjarskiptasendingar frá
Prag. Ómögulegt hafði reynst að
finna hverjum þær væru ætlaðar en
ljóst var aö þeim var beint til Lon-
don. Því var talin full ástæða til að
ætla að jafnmörgum íjarskiptasend-
ingum hefði verið beint frá London
austur á bóginn.
Almennt er njósnurum skipað í
tvo hópa. Annars vegar er um að
ræða starfsfólk sendiráða, blaða-
menn og aðra sem hafa löglega
starfsemi að yfirskyni. Hins vegar
er ipn að ræða njósnara sem ganga
undir fölskum nöfnum. Þá er oft
mjög erfitt að góma því enginn veit
í raun hverjir þeir eru. Og það var
einmitt höfuðvandi gagnnjósna-
deildarinnar i þessu tilviki.
Árvökull flugvallar-
starfsmaður
Það sem kom gagnnjósnadeild-
inni á sporið var starfsmaður á He-
athrow-flugvelli. Hann veitti því at-
hygli að Erwin Van Haarlem fór í
margar utanlandsferðir. En þótt
hann gæfi sig út fyrir að vera lista-
verkasali hafði hann aldrei nein
listaverk meðferðis. Flugvallar-
starfsmaðurinn hafði því samband
við leyniþjónustuna og sagði að
ástæða kynni að vera til að kanna
hagi Van Haarlems. Það var gert.
í ljós kom að vegabréf hans var
felsað. Ekki var þó hreyft við hon-
um, því í tilvikum sem þessum er
venja að kanna við hverja meintir
Útvarpið, sem var í senn móttökutæki og sterkt senditæki, holt sápustykki
og falska vegabréfið.
báti.
Van Haarlem ílúði til
Tékkóslóvakíu til að byrja nýtt líf.
Hún settist að í Prag, þar sem hún
kom syni sínum fyrir á uppeldis-
hæli, en hún hafði þá ákveðið að
leita að fósturforeldrum handa hon-
um.
Joanna Van Haarlem missti sjón-
ar á syni sínum en þegar komið var
vel fram yfir styrjöldina leitaði hún
til Rauða krossins í von um að hann
gæti haft upp á syninum. Og henni
til mikillar gleði var henni sagt árið
1977 að týndi sonurinn hefði fund-
ist. Hann byggi nú í London. Hún
bruck í Austurríki þar sem hann
hefði fengið vinnu á Hilton-hótel-
inu.
Joanna var ánægð yfir að leit
hennar hafði borið árangur og
næstu árin hitti hún Erwin reglu-
lega.
Nokkru eftir að fundum þeirra
bar saman skýrði Erwin henni frá
því að hann væri farinn að stunda
málverkasölu, einkum sölu á litlum
málverkum. Þá sagðist hann verja
hluta tíma síns í aö hjálpa rússnesk-
um gyðingum og fólki frá löndunum
austan jámtjaldsins. Hann ferðaðist
líka mikið og fór oft til Rússlands,
Rafmagnið í íbúðarhverfinu í
London var úr lagi gengið. Raf-
magnsklukkur gengu aftur á bak,
myndbandstæki og sjónvörp
sprungu og þaö kviknaði á raf-
magnsofnum um miðjar nætur.
Ókunnugir menn komu í autt hús
við eina götuna í hverfinu á öllum
tímum sólarhrings og fóru þaðan
svo í skyndi. Þeir komu fyrir undar-
legum loftnetum á þvi og af og til
mátti sjá þá við glugga með sjón-
auka í höndum. Loks ofbauð íbúum
nærliggjandi húsa og hringdu í lög-
regluna. En því miður virtist hún
ekki sérstaklega samvinnuþýð. í
raun bað lögreglan fólkið að ræða
þetta mál ekki og láta sem ekkert
væri.
Skýringin á því að lögreglan kom
þessari óvenjuleg ósk á framfæri
var sú að hún hafði fengið um það
boð frá bresku leyniþjónustunni að
blanda sér ekki í málið. Leyniþjón-
ustan var nefnilega að reyna að
koma höndum yfir einn snjallasta
njósnara sem kann að hafa starfað á
breskri grundu, og þá er mikið sagt.
Og það voru hlerunar- og eftirlits-
tæki gagnnjósnadeOdar leyniþjón-
ustunnar sem settu raftæki í nær-
liggjandi húsum úr sambandi eða
eyðilögðu þau.
Njósnir eru taldar lofsvert athæfi
af þeim sem standa fyrir þeim en
þeir sem verða fyrir barðinu á
njósnurum flokka athæfi þeirra
undir afbrot. Þegar njósnarinn, sem
setið var um í þessu hverfi í
London, var loks handtekinn var
hann leiddur fyrir rétt og dæmdur í
tíu ára fangelsi. En þar með var
ekki öll sagan sögð.
Týndi sonurinn
Hluti þekktrar forsögu málsins er
á þá leið að i síðari heimsstyrjöld-
inni bjó í Amsterdam ung kona,
Joanna Van Haarlem. Hún átti vin-
gott við þýskan hermann og eignað-
ist með honum son. Hermaðurinn
féll síðar í orrustunni um Caan og
þá stóð móðirin ein uppi með foður-
lausan dreng. Fjölskylda hennar
hafði haft andúð á því að hún var
með Þjóðverja og þegar hér var
komið hafði henni verið visað úr
foðurhúsum og var hún nú ein á
Erwin Van Haarlem.
hélt þangað að húsi því sem hann
var sagður búa í. Hann tók vel á
móti henni, fagnaði henni og sagði:
„Loksins ertu búin að finna mig,
mamma.”
Saga unga mannsins
Erwin Van Haarlem hafði margt
að segja. Hann sagðist hafa alist upp
í Prag en síðan gegnt herþjónustu.
Þar á eftir hefði hann farið til Inns-
njósnarar hafa samband og i hverju
starfsemi þeirra er fólgin en það get-
ur tekið langan tíma.
Það næsta sem í ljós kom var að
drengurinn Erwin Van Haarlem,
sem Joanna Van Haarlem hafði
komið á uppeldishæli í Prag, hafði
dáið nokkru eftir stríð.
í þriðja lagi könnuðust engir
listaverkasalar í Evrópu við að hafa
gert nein viðskipti við Erwin Van
Haarlem. Ljóst var að hann átti
nokkurt fé í banka á Englandi en á
skattframtali var það sagt til komið
vegna listaverkasölu.
Hringurinn þrengist
Starfsmenn gagnnjósnadeildar-
innar fóru nú að fylgjast með ibúð
Van Haarlems. Þeir komu á laun
fyrir sérstökum búnaði á þaki húss-
ins og hann var eltur hvert sem
hann fór, dag og nótt. Fram kom að
hann átti leynilega fundi með starfs-
mönnum úr tékknska sendiráðinu í
London og fóru sumir fundanna
fram niðri við skipalægin við
Thames.
Ekki leið á löngu þar til frekari
sannanir fóru að fást fyrir hinni
raunverulegu starfsemi Van Haarl-
ems. í ljós kom að fjarskiptasend-
ingunum var beint til hússins sem
hann bjó í og að þeim var svarað
þaðan með sendingum sem beint
var til Prag og Moskvu. Kannað var
hvort um væri að ræða fjarskipta-
sendingar innaniands, það er til
annarra njósnara í Bretlandi, en
ekki þótti rétt að verja miklum tíma
til þess því Van Haarlem gæti verið
svo hættulegur að hann þyrfti að
taka úr umferð sem allra fyrst.
Handtakan
Aðfaranótt 2. aprO 1988 ruddust
menn úr gagnnjósnadeOdinni fyrir-
varalaust inn í íbúð Van Haarlems.
Hann var þá að lesa úr dulmáls-
sendingu sem honum hafði borist
rétt áður. Útvarp hans var tekið og
leit gerð í íbúðinni.
Margt fannst sem benti til þess að
Van Haarlem heföi beint njósnum
sínum að svonefndri stjömustríðsá-
ætlun NATO, auk þess sem hann
hefði gefið yfirmönnum sínum
eystra nöfn fólks sem þar bjó og var
Vesturlöndum hjálplegt.
Meðal þess sem fannst í íbúðinni
var ósýnilegt blek, litlir miðar með
dulmálslyklum, skOaboð frá þeim
Joanna Van Haarlem.
sem hann hafði samband við í Bret-
landi og lýsing á stöðum þar sem
hann kom fyrir skilaboðum og sótti
þau. Var meðal annars vísað á gam-
alt tré á Berkeley-torgi í London og
holt tré úti í sveit.
Þögull sem gröfin
Maðurinn sem gekk undir nafn-
inu Erwin Van Haarlem hafði kom-
ið tO Englands 1975 á fölsku vega-
bréfi sem njósnaþjónustan í
Tékkóslóvakiu hafði búið tO. Eftir
komuna til London komst hann
fljótlega í samband við stjórnmála-
menn og snæddi stundum hádegis-
verð með þingmönnum. Þannig
komst hann i kynni við vopnafram-
leiðendur og rússneska gyðinga sem
voru í útlegð í London. Hjá þeim
fékk hann svo nöfn fólks sem bjó
austan járntjalds og kom upplýsing-
um vestur á bóginn.
Breska leyniþjónustan komst
aldrei að því hvert var raunverulegt
nafn mannsins sem þóttist vera
Erwin Van Haarlem. Hann sagði
aldrei neitt um sig eða starfsemi
sína.
Hola tréð við sveitaveginn.
DNA-sýni tóku af allan vafa um
að Joanna Van Haarlem var ekki
móðir hans. Tékkneska njósnaþjón-
ustan hafði nýtt sér að sonur henn-
ar dó skömmu eftir stríð og hún
varð að taka þeirri dapurlegu frétt
að maðurinn, sem hún hélt vera
týnda soninn sem fundist hafði fyr-
ir mOligöngu Rauða krossins, var ef
tO vill einn hættulegasti njósnari
kommúnistaríkjanna í Bretlandi
fyrr og síðar.
Fær nú frelsið
„Hann hefur aldrei sagt neitt um
hvaða upplýsingum hann kom
áleiðis," er haft eftir fyrrverandi
starfsmanni bresku leyniþjónust-
unnar. „En það verður að teljast
heldur ólíklegt að tékkneska njósna-
þjónustan hafi menntað hann eins
vel og hún gerði og skapað honum
þann starfsgrundvöll í London sem
raun bar vitni tO þess eins að láta
hann njósna um rússneska gyðinga.
Við töldum að hann hefði átt að
njósna um stjörnustríðsáætlun
NATO.“
Enginn utan starfsmanna tékk-
nesku njósnaþjónustunnar veit
hver „Erwin Van Haarlem" er í
raun. Og þeir hafa ekki skýrt frá
því. Þótt kalda stríðinu sé lokið
halda njósnirnar enn áfram og
njósnaþjónusturnar telja það sem
fyrr skyldu sína að vernda starfs-
menn sína.
Fangelsisvist óþekkta njósnarans
lýkur í ár.